Od Teheranu do Normandii

Następne tygodnie przyniosły kolejne sygnały wzrostu znaczenia Związku Sowieckiego. Na temat odbywającej się od 19 do 30 paździer-nika konferencji ministrów spraw zagranicznych państw Wielkiej Trój-ki w Moskwie spływały na Półwysep IberyjsTrój-ki dość niepokojące donie-sienia218. Jeszcze w trakcie jej trwania książę Alba informował Madryt, że nad Tamizą ocenia się pozycję Sowietów jako „wyjątkowo silną”, co przekładało się na „atmosferę pretensji i żądań”219. Mianem „sowieckie-go zwycięstwa” określił wynik moskiewskie„sowieckie-go szczytu również Ginés Vidal, ambasador w Berlinie220, a watykański sekretarz stanu kard. Maglione żalił się Bárcenasowi, że „spośród trzech mocarstw, pragną-cych odgrywać rolę światowych arbitrów, to najsilniejsze będzie otwar-cie antyreligijne, a w pozostałych dwóch katolicy są zaledwie drobną mniejszością”221. Zrozumiałe zaniepokojenie na Półwyspie wywołała wiadomość agencji Reutera z 13 listopada, według której podczas kon-ferencji ministrowie poruszali również temat Hiszpanii. Choć zarówno Foreign Office222, jak i amerykański Departament Stanu223 zaprzeczyli tym doniesieniom, niepewność pozostała.

215 FRUS, 1943, vol. II, s. 620–621, Hayes do Roosevelta, 4.10.1943.

216 PL, Alba do Jordany, 19.10.1943; Documentos Inéditos…, vol. IV, s. 515–518, Alba do Jordany, 19.10.1943.

217 NA, PREM 4/21/2A, Cadogan do Churchilla, 21.10.1943.

218 Na temat konferencji moskiewskiej w 1943 r. zob. m.in. J. Fenby, op. cit., s. 303–316; M. Kamiński, Rząd RP Stanisława Mikołajczyka wobec konferencji mini-strów spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Związku Sowieckiego i Stanów Zjedno-czonych w Moskwie (19–30 październiku 1943 roku), „Mazowieckie Studia Humani-styczne” 1997, nr 2, s. 61–83.

219 FNFF, dok. nr 5562, Alba do Jordany, 20.10.1943.

220 FNFF, dok. nr 13928, Vidal do Jordany, 3.11.1943.

221 Documentos Inéditos…, vol. IV, s. 574, Bárcenas do Jordany, 5.11.1943.

222 Documentos Inéditos…, vol. IV, s. 591, Alba do Jordany, 18.11.1943.

Dobrych wieści nie przyniosła również konferencja w Teheranie, tocząca się od 28 listopada do 1 grudnia 1943 r.224 Od razu po pierw-szym w historii spotkaniu przywódców państw Wielkiej Trójki powsta-ły spekulacje dotyczące jego rzeczywistego przebiegu, pośród nich zaś całkiem często pojawiały się – mające w sobie, niestety, wiele z praw-dy – pogłoski o dokonanym tam podziale Europy na strefy wpływów. Rezultaty szczytu teherańskiego trafnie określił japoński poseł w Ma-drycie, mówiąc ministrowi Jordanie o „bezwarunkowej kapitulacji” aliantów wobec Związku Sowieckiego225. W przeznaczonym dla hisz-pańskiego aparatu państwowego „Biuletynie Informacji Zagranicznej i Dyplomatycznej” („Boletín de Información Extranjera y Diplomática”) padały sformułowania jeszcze mocniejsze:

W komunikacie teherańskim orzeka się swego rodzaju karę śmierci dla Europy i ogłasza się w groźnym tonie zniszczenie Niemiec i terytoriów przez nie okupowa-nych. Na pewno był to dla Stalina najszczęśliwszy dzień w życiu226.

Według raportu na temat polityki wewnętrznej sporządzonej przez Dyrekcję Generalną Bezpieczeństwa (Dirección General de Seguridad) konferencja wywarła również silne wrażenie na hiszpańskich anglo-filach oraz tych, którzy „są prawicowi, ale nie utożsamiają się z reżi-mem”. Coraz bardziej wyraźna przewaga Stalina, której kulminacją był Teheran, także tym grupom nakazywała poważnie wątpić, czy za-powiadania wiktoria nie będzie oznaczała przede wszystkim sowieckiej hegemonii227.

Wobec coraz silniejszej pozycji Sowietów pozostały na wschodzie Błękitny Legion szybko wywołał nowy spór między zachodnimi alianta-mi a Madrytem 228. Jordana wprawdzie uspokajał Hoare’a, że jednostka ta stanowi zaledwie resztki Błękitnej Dywizji i wkrótce zostanie zli-kwidowana, ale tak szybko to nie nastąpiło. Złość Londynu przybrała na sile, gdy pod koniec roku Brytyjczycy przechwycili tekst

zarządze-224 Na temat konferencji w Teheranie zob. m.in. J. Fenby, op. cit., s. 337–384; Teheran – Jałta – Poczdam. Dokumenty konferencji szefów rządów trzech wielkich mo-carstw, Warszawa 1972, s. 3–92.

225 FNFF, dok. nr 13913, Zapis rozmowy Jordany z posłem japońskim w Madrycie, 13.12.1943.

226 APG, L01664E002D001, Boletín de Información Extranjera y Diplomática, diciembre 1943.

227 Documentos Inéditos…, vol. IV, s. 700, Raport Dyrekcji Generalnej Bezpieczeń-stwa na temat polityki wewnętrznej, 20.12.1943.

228 PL, Alba do Jordany, 19.10.1943; Documentos Inéditos…, vol. IV, s. 515–518, Alba do Jordany, 19.10.1943.

nia sekretarza generalnego Falangi, José Luisa Arrese, w którym za-powiadał on nową rekrutację do jednostki, co stało w rażącej sprzecz-ności z wcześniejszymi deklaracjami Jordany, że jej skład nie będzie zwiększany229. Kampanię propagandową przeciwko państwu generała Franco konsekwentnie prowadzili również Sowieci, a 6 stycznia 1944 r. Radio Moskwa podało informację o wzięciu do niewoli kilku hiszpań-skich żołnierzy230. Na Wyspach znów zawrzało, a do protestu dołączyli również Amerykanie231.

Problem hiszpańskich żołnierzy walczących przeciwko Związko-wi SoZwiązko-wieckiemu szybko został wpisany w znacznie szerszy kontekst. W pierwszej połowie 1944 r. między aliantami i państwem generała Franco doszło do znacznego ochłodzenia relacji w związku z żądania-mi zaprzestania sprzedaży przez Madryt wolframu do Trzeciej Rze-szy (tzw. kryzys wolframowy)232. Handel tym metalem był wówczas dla Hiszpanii jednym z poważnych źródeł dochodu, jednak ze względu na jego powszechne zastosowanie w przemyśle zbrojeniowym stał się przy-czyną wielu kontrowersji. Alianci w styczniu 1944 r. zdecydowali się nawet na obłożenie Hiszpanii embargiem na sprzedaż ropy naftowej – wówczas towaru deficytowego na Półwyspie Iberyjskim – by tego typu szantażem skłonić rząd w Madrycie do ustępstw w obu sprawach: ogra-niczenia handlu wolframem oraz rozwiązania Błękitnego Legionu233.

Ten krok – wyraźnie świadczący o zaostrzającym się kursie Londy-nu i WaszyngtoLondy-nu – był wyjątkowo skuteczny. Jordana, który już wcześ-niej był zdecydowanym zwolennikiem całkowitego wycofania hiszpań-skich żołnierzy ze wschodu, zyskał dodatkowe argumenty przeciwko falangistom i politykom obawiającym się negatywnych konsekwencji proponowanego posunięcia234. Jego działania przyniosły pozytywny skutek i 20 lutego Adolf Hitler rozkazał odwołać Błękitny Legion235. Wycofanie jednostki z frontu stało się dobrą podstawą do negocjacji na temat wolframu, które skutkowały podpisaniem porozumienia

229 AMAE R 1372/41, Hoare do Jordany, 31.12.1943.

230 AMAE R 1371/3, Cárdenas do Jordany, 2.02.1944.

231 AMAE R 1372/41, Hayes do Jordany, 14.01.1944.

232 Na temat kryzysu wolframowego zob. m.in. L. Mularska-Andziak, Hiszpania w polityce Stanów Zjednoczonych w okresie Drugiej Wojny Światowej, Warszawa 1990, s. 206–260.

233 X. Moreno Juliá, op. cit., s. 339.

234 Niemcy argumentowali, że szybka ewakuacja Błękitnego Legionu będzie miała negatywny wpływ na żołnierzy Grupy Armii Północ i w ten sposób przysłuży się przede wszystkim Sowietom. AMAE R 1371/41, Raport Marína de Bernardo, 9.03.1944.

z Waszyngtonem i Londynem 2 maja 1944 r.236 Doprowadziło ono do końca kryzys wolframowy i poprawiło wzajemne relacje.

Wraz z odwołaniem Błękitnego Legionu zakończyły się dzieje hisz-pańskiej aktywności wojskowej przeciwko Związkowi Sowieckiemu. Licząc od chrztu bojowego Błękitnej Dywizji, trwały one nieco ponad dwa lata i choć z militarnego punktu widzenia nie miały żadnego wpły-wu na przebieg wojny na wschodzie, ich znaczenie polityczne i moralne jest nie do przecenienia. Dzięki wysłaniu ochotników na front wschod-ni Hiszpawschod-nia udawschod-nie i stosunkowo wschod-niskimi kosztami zamawschod-nifestowała wolę podtrzymania sojuszu z Trzecią Rzeszą, zręcznie unikając dzięki temu wzięcia na siebie poważniejszych zobowiązań. Oczyszczono rów-nież życie polityczne z elementu najbardziej radykalnego, który mógł wywierać silny wpływ na kurs dyplomacji Madrytu. Wreszcie zdecydo-wanie zamanifestowano hiszpański sprzeciw wobec komunizmu i stwo-rzono okazję do rewanżu za sowiecką aktywność na Półwyspie Iberyj-skim w okresie wojny domowej. Kiedy jednak wobec zmiany sytuacji geopolitycznej przewidywane koszty zaczęły przeważać nad korzyścia-mi, powrót z frontu wschodniego był jedynym rozwiązaniem. Równo-cześnie trudno jednak nie oprzeć się wrażeniu, że płynące znad Tami-zy i Potomaku żądanie wycofania jednostki dość dobitnie świadcTami-zyło o wyraźnej przewadze Sowietów nad Anglosasami, zwłaszcza że ci dru-dzy przez długie wcześniejsze miesiące problemu hiszpańskich ochot-ników w ogóle nie dostrzegali. Było to znamię nowych czasów: Londyn i Waszyngton przy użyciu groźby sankcji politycznych i ekonomicznych wzięły na siebie obowiązek zmodyfikowania polityki zagranicznej kraju trzeciego w duchu przyjaznym Moskwie.

Poza kosztem politycznym funkcjonowania Błękitnej Dywizji nale-ży również wspomnieć o koszcie ludzkim, który obrazują następujące liczby: 4954 zabitych, 8,7 tys. rannych, 2 tys. inwalidów, 1,6 tys. z od-mrożeniami, 7,6 tys. chorych i 372 jeńców237, spośród których prawie jedna trzecia zmarła w sowieckich obozach238. Te ogromne straty, się-gające 56% składu, są z pewnością najlepszym dowodem, że divisiona-rios swą misję traktowali niezwykle poważnie. Heroizm hiszpańskich żołnierzy w nieludzkich dla nich warunkach klimatycznych, połączony

236 NA, FO 371/49612, Hoare do Edena, 1.05.1944.

237 Na temat jeńców Błękitnej Dywizji zob. m.in. B. Kaczorowski, Syberyjskie losy narodu hiszpańskiego w latach czterdziestych XX wieku, [w:] Problemy społeczno-gospo-darcze Syberii, red. M. Pietrasiak, M. Stańczyk, Łódź 2011, s. 129–138; D. Rogut, So-wieckie obozy NKWD–MWD dla jeńców hiszpańskich po drugiej wojnie światowej, [w:] Polska a Hiszpania. Z dziejów koegzystencji dwóch narodów w XX wieku, red. M. Biało-kur, P. Jakóbczyk-Adamczyk, Toruń – Opole – Piotrków Trybunalski 2012, s. 101–137.

z ich radykalnym antykomunizmem wkrótce miał obrosnąć legendą i stać się częścią mitologii narodowej. Jeszcze raz w 1956 r., gdy ZSRR uderzył na Węgry, Franco rzucił plan reaktywacji Błękitnej Dywizji, a ówczesny minister obrony Agustín Muñoz Grandes ogłosił swoją goto-wość do ponownego poprowadzenia hiszpańskich żołnierzy na sowiec-kie czołgi239. Nawet dziś, gdy rozliczenie z epoką dyktatury zostało już skrupulatnie dokonane, pomniki frankistowskich polityków zburzone, a owoce La Ley de Memoria Histórica są widoczne w topografiach miast, uważny podróżnik przemierzający Półwysep Iberyjski w dalszym ciągu dostrzeże ulice, place i ronda División Azul.

Porozumienie z Madrytem podpisane 2 maja 1944 r. było dla państw anglosaskich istotne w kontekście planowanego otwarcia dru-giego frontu w Europie. Przeprowadzona 6 czerwca 1944 r. na wybrze-żach Normandii operacja „Overlord” okazała się olbrzymim sukcesem, zaskakując swoją skalą również Hiszpanów. Frakcja proniemiecka we-wnątrz madryckiego rządu została wyraźnie osłabiona, gdyż jasne się już stało, że Trzecia Rzesza nie będzie w stanie długo się bronić240. Na froncie wschodnim przewidywano podobny scenariusz. W swoim rapor-cie z 15 maja chargé d’affaires w Bratysławie, Luis de Torres-Quevedo, przewidywał prędką ofensywę ze strony Sowietów, których postrzegał jako przyszłych „zwycięzców i nieuniknionych arbitrów w sprawach tej części Europy i Bałkanów”241. Oprócz negatywnych politycznych konse-kwencji sowietyzacji Europy Środkowo-Wschodniej, dość powszechnie dostrzeganych przez innych dyplomatów z Półwyspu Iberyjskiego, de Torres-Quevedo jako pierwszy zwracał uwagę także na niebezpieczeń-stwa natury moralnej wynikające z sowieckiej „polityki antyrodzinnej”, której elementami były: „ułatwienia w sprawach rozwodowych, legalne aborcje oraz nauczanie antykoncepcyjne”242.

Po 22 czerwca, gdy Armia Czerwona rozpoczęła zmasowaną ofen-sywę, określaną jako operacja „Bagration”, która oznaczała faktyczny podbój Europy Środkowo-Wschodniej, na Półwyspie Iberyjskim zde-cydowano się raz jeszcze wezwać do szukania rozwiązania w postaci pokoju separatystycznego. Uczynił to Franco 17 lipca podczas swoje-go wystąpienia w ósmą rocznicę wybuchu wojny domowej243. Trzy dni później do Bárcenasa w Watykanie zgłosił się wysłannik prezydenta 239 M. D. Ferrero Blanco, Franco y la Revolución Húngara de 1956: la contribución de España en la resistencia frente a la URSS, „Papeles del Este” 2003, n. 7, s. 2–32.

240 HIA, 800/42/0/31, Potocki do Romera, 13.06.1944.

241 APG 1666/1, de Torres-Quevedo do Jordany, 15.05.1944.

242 Ibidem.

Roosevelta, Myron Taylor, z dość zaskakującym pytaniem, czy Hisz-pania byłaby gotowa podjąć się w przyszłości ewentualnej mediacji244. Ambasador, nie mając żadnych instrukcji w tej kwestii, odpowiedzi nie udzielił, przesłał jednak tę informację Jordanie. Sondaże Taylora, odbiegające od wcześniejszej linii Waszyngtonu, są tym bardziej za-skakujące, że jeszcze tego samego dnia w kwaterze w Wilczym Szańcu miała miejsce nieudana próba zamach na Hitlera dokonana z inicja-tywy pułkownika Clausa von Stauffenberga. Na razie nie natrafiono jednak na żadne dokumenty, które pozwoliłyby wysunąć hipotezę, że te oba wydarzenia coś łączy245. Koincydencja jest jednak zastanawiająca i nawet jeśli wynikała z czystego przypadku, symbolicznie oddawała ona ścisły związek między możliwością realizacji planów mediacyjnych a kondycją opozycji antyhitlerowskiej. Wobec fiaska próby Stauffen-berga i przekonania Hitlera, że wojnę należy prowadzić aż do samego końca, wszelkie hiszpańskie wysiłki skazane były na niepowodzenie.

Tak wyglądała sytuacja międzynarodowa, gdy 3 sierpnia 1944 r. Pół-wyspem Iberyjskim wstrząsnęła niespodziewana wieść: tego dnia o go-dzinie trzynastej w swojej letniej rezydencji w San Sebastián zmarł Fran-cisco Gómez Jordana246. Nagła śmierć, będąca najpewniej następstwem wcześniejszego o dziesięć dni wypadku podczas polowania, pozbawiła Hiszpanię najlepszego ministra spraw zagranicznych w okresie drugiej wojnie światowej. Za czasów jego urzędowania w Palacio de Santa Cruz dokonał się istny przełom: Hiszpania odeszła od proniemieckiego kur-su Ramóna Serrano Suñera ku rzeczywistej neutralności. Ta ewolucja dokonała się nie tylko bez rezygnacji z hiszpańskiego antykomunizmu, ale i przy jego nieustannym podkreślaniu, nawet jeśli nie było to dobrze widziane przez Anglosasów. Skuteczna obrona swego terytorium przez Armię Czerwoną, a następnie udana jej ekspansja w Europie Środkowo--Wschodniej, stworzyły zagrożenie sowiecką dominacją i to właśnie prze-ciwstawienie się jej stało się priorytetem polityki Jordany. Instrumen-tem ku Instrumen-temu miał być Plan D, odkryty dopiero przez nowego ministra po prawie dwuletnim okresie zapomnienia. Upływ czasu pozwala lepiej do-strzec nowatorski charakter tego przedsięwzięcia i słuszność wielu jego konkluzji, jednak w perspektywie 1943 r. nie istniały większe szanse na jego realizację i na pewno nie było to winą hiszpańskiej dyplomacji.

Pozostający na uboczu nawet podczas oficjalnych ceremonii, a we-dług słów Hoare’a „wahający się i niewyróżniający”247 Jordana sprawo-244 L. Suárez Fernández, España, Franco y la Segunda Guerra Mundial..., s. 591.

245 Ibidem, s. 592.

246 F. Gómez Jordana, Milicia y diplomacia..., s. 299.

wał swój urząd z godnością i poświęceniem, zachowując pełną lojalność wobec Franco i wierność sprawom ojczyzny. Przymioty te, wcale nieczę-sto spotykane wśród hiszpańskich polityków tamtej doby, wspominał już podczas mowy pogrzebowej franciszkanin, ojciec Juan Legísima: „Ośmielę się wypowiedzieć, tu nad jego grobem, tylko jedno słowo, krót-kie w sylaby a głębokrót-kie w znaczenie, które może być jego portretem, panegirykiem i również epitafium: lojalność”248.

Politykę ministra doceniono po jego śmierci. „Darem Boga” nazwał jego rządy w Palacio de Santa Cruz amerykański ambasador Carlton Hayes, podkreślając jego dbałość o dobre stosunki z Waszyngtonem249. „Gdybyśmy trafili na Serrano Suñera a nie na Jordanę jako ministra spraw zagranicznych w momencie alianckiego desantu w Afryce, nasz los mógłby rozbić się o wiele niebezpiecznych skał” – zauważał z kolei Samuel Hoare250. Tylko Franco, z charakterystycznym dla siebie brakiem taktu, nie pojawił się na pogrzebie i wyjątkowo szybko przeszedł nad śmiercią swego bliskiego współpracownika do porządku dziennego251.

Wybór następcy Jordany został w pierwszej chwili przyjęty przez aliantów z konsternacją, jako że został nim José Lequerica, znany z pro-niemieckich poglądów dotychczasowy ambasador Hiszpanii w państwie Vichy252. Mimo początkowych obaw Londynu i Waszyngtonu szybko się miało okazać, że nowy minister pozostawał wierny linii Jordany, a jego nominacja pozwoliła Madrytowi sprytnie rozwiązać problem relacji dyplomatycznych z Francją marszałka Pétaina, gdyż następnego am-basadora w tym kraju już nie powołano. Wierność podstawowym im-ponderabiliom polityki zagranicznej Madrytu dotyczyła także Związku Sowieckiego, który Lequerica, tak jak i jego poprzednicy, uznawał za największe niebezpieczeństwo dla frankistowskiej Hiszpanii.

4.8. Wnioski

Najbardziej doniosłym hiszpańskim przedsięwzięciem, które miało na celu powstrzymanie ekspansji komunistycznej na Zachód w okre-sie urzędowania hrabiego Jordany w Palacio de Santa Cruz, był Plan D. Od początków września 1942 r. właściwie równo przez kolejny

248 F. Gómez Jordana, op. cit., s. 302.

249 C. Hayes, op. cit., s. 247.

250 S. Hoare, op. cit., s. 272.

251 P. Preston, Franco. A Biography, New York 1994, s. 515.

252 Na temat osoby nowego ministra zob. m.in. M. J. Cava Mesa, Los diplomáticos de Franco. J. F. de Lequerica, temple y tanacidad (1890–1963), Bilbao 1989.

rok wyznaczał on kierunek dyplomacji Madrytu, rzutując na relacje z niemal wszystkimi państwami na Starym Kontynencie. Oryginalnie pomyślany jako instrument mający służyć podniesieniu pozycji mię-dzynarodowej Hiszpanii, w epoce Jordany nabrał zdecydowanie anty-komunistycznego ostrza, stając się hiszpańską receptą na zatrzyma-nie sowieckiej ekspansji w Europie. Ten bardzo szczytny i najzupełzatrzyma-niej racjonalny cel zamierzano osiągnąć przy użyciu środków co najmniej kontrowersyjnych. Głównym antidotum na sowiecką dominację miało być bowiem uratowanie hitlerowskich Niemiec, które następnie – nie zważając na kilkuletni okres morderczych walk z zachodnimi alian-tami – miały stać się ich sojusznikiem. Słabe strony tego rozwiązania były nad wyraz widoczne: trudno było bowiem sobie wyobrazić, by Lon-dyn, wielokrotnie oszukany przez Adolfa Hitlera, miał teraz uwierzyć w kolejne jego gwarancje, zwłaszcza że na czele Rządu Jego Królew-skiej Mości stał człowiek, który do władzy doszedł właśnie na skutek kompromitacji polityki Appeasementu.

Trzecia Rzesza ponadto cieszyła się zasłużoną złą sławą, wynikającą nie tylko z agresywnej polityki, ale i z działań eksterminacyjnych, pro-wadzonych przeciwko Polakom, Żydom i Romom oraz Kościołowi katolic-kiemu, którego głowa – papież Pius XII – miał w dodatku pomóc w reali-zacji Planu D. W Berlinie z kolei nie chciano myśleć o innym zakończeniu wojny jak tylko przez całkowite zwycięstwo Wehrmachtu, w które głę-boko wierzono niemalże do samego końca. Usztywnienie postawy Berli-na wiązało się poBerli-nadto z mało obiecującą alterBerli-natywą w postaci bezwa-runkowej kapitulacji – formuły, która dodatkowo skonsolidowała wokół Adolfa Hitlera nawet środowiska wobec niego zdystansowane. Wobec tak jednoznacznych postaw obu stron zadanie stojące przed Hiszpanią było od samego początku praktycznie niemożliwe do wykonania. Mimo wszystko, taka próba nie tylko została podjęta, ale i na długie miesią-ce wyznaczyła kierunek hiszpańskiej dyplomacji. Co więmiesią-cej – hiszpań-skie założenia zostały przyjęte z pełną akceptacją w krajach poważnie zmagających się z sowieckim zagrożeniem. Tak było przede wszystkim w przypadku Finlandii i Węgier oraz Watykanu, który choć oficjalnie ze względów dyplomatyczno-wizerunkowych nie zadeklarował poparcia dla hiszpańskiej inicjatywy, utożsamiał się z jej zasadami. Nie udało się jednak pozyskać podobnego poparcia ze strony Szwajcarii, Szwecji i Por-tugalii, co było dość bolesne zwłaszcza w tym ostatnim przypadku. Nie ustrzeżono się również przed błędami natury dyplomatycznej (publiczne powołanie się na autorytet Stolicy Apostolskiej w przemówieniu mini-stra Jordany w Barcelonie, brak uzgodnienia jego treści z rządem w Liz-bonie, powoływanie się na wątpliwy list Roosevelta do Zabrouskiego), co dodatkowo zniechęcało do poparcia hiszpańskiej inicjatywy.

A jednak mimo tych wszystkich braków Plan D należy ocenić wy-soko. Był on bowiem czytelnym dowodem, że władze frankistowskie za-grożenie ze strony Związku Sowieckiego uświadomiły sobie wyjątkowo wcześnie (jego założenia zostały zaakceptowane jeszcze przed niemiec-ką kapitulacją pod Stalingradem) i nie wahały się w sposób jasny i kla-rowny przedstawić swój punkt widzenia najważniejszym mocarstwom świata. Za to postępowanie przyszło Hiszpanii zapłacić dość wysoką cenę: manifestacja podmiotowości i swoistej wojennej „trzeciej drogi” nigdzie nie została potraktowana przychylnie i pogorszyła jedynie rela-cje z obiema stronami. Alianci w hiszpańskim antykomunizmie widzieli przede wszystkim zagrożenie dla ich sojuszu ze Związkiem Sowieckim, inicjatywę pokojową postrzegali zaś jako realizację interesów Berlina. Opinia ta była nad wyraz błędna, Trzecia Rzesza bowiem – ufna w siłę swego oręża – Plan D również krytykowała, apelując nawet do Hiszpa-nii o zaprzestanie podejmowania prób jego realizacji.

Projekt Doussinague w istocie wydawał się dość proniemiecki. Za-kładał on bowiem przetrwanie Niemiec jako silnego organizmu pań-stwowego w środkowej części Europy, który miałby odegrać rolę anty-sowieckiego bufora. Twórcy Planu D wychodzili z bardzo słusznego założenia, że Europa pozostaje zbyt słaba, by powstrzymać ekspansję komunizmu bez wykorzystania potencjału 80-milionowego narodu. W tym sensie słowa Jordany z Memorandum Secreto „Jeśli Niemcy by nie istniały, Europejczycy musieliby je wymyślić”, stanowiły najlepszą pointę tego zagadnienia.

Ich trafności dowiodły zresztą pierwsze lata zimnej wojny, gdy „wymyślona” Republika Federalna Niemiec w 1955 r. stała się waż-nym członkiem antykomunistycznego Paktu Północnoatlantyckiego. Wówczas to pojednanie było jednak dużo łatwiejsze, zważywszy że Niemcy przeszły całkowitą denazyfikację, która w 1943 r. była nie-możliwa do przeprowadzenia253. Ponieważ ewentualne obalenie Adolfa Hitlera i objęcie sterów władzy przez polityków opozycji antynazistow-skiej mogłoby oznaczać wyeliminowanie najpoważniejszej przeszko-dy na drodze do porozumienia niemiecko-brytyjsko-amerykańskiego, Hiszpanie utrzymywali bliskie relacje z niechętnym władzy Führera Papenem, a Franco przedsięwziął nawet plan zamachu stanu,