Korelaty autonomii i autonomii w uczeniu się
4.2. Podmiotowe korelaty autonomii oraz autonomii uczenia się
4.2.3. Temperament i osobowość a autonomia
Temperament wymieniany jest jako główny biologiczny czynnik wpływający u dzieci na samoregulację, to jest na sposób kierowania własnymi reakcjami (Morrison i in., 2010). Jako zmienne temperamentalne mające odniesienie do samoregulacji Rick Hoyle (2006) wymienia:
wymagającą kontrolę – objawiającą się w umiejętności powstrzymania się od •działania, by zachować się inaczej, niż przewidywała reakcja dominująca, za‑
planować czynności lub ocenić wykonanie;
zahamowanie zachowania – stopień, w jakim odczuwany jest lęk i stres oraz •zatrzymywane jest wykonywanie czynności w wyniku pojawienia się niezna‑
nych i niespodziewanych elementów sytuacji.
Wyniki pomiaru aspektów temperamentu, takich jak impulsywność, poszu‑
kiwanie pobudzenia oraz rozhamowanie, dokonanego za pomocą pozycji z Listy Temperamentu Osób Dorastających, odzwierciedlających niezdolność do pano‑
wania nad własnym zachowaniem oraz poszukiwanie nowych, podniecających i niebezpiecznych doznań oraz społecznie niepożądanych doświadczeń, okazały się istotnie i dodatnio (r = 0,27; p < 0,01; N = 400) skorelowane z pomiarem auto‑
nomii funkcjonalnej, polegającej na samodzielnym inicjowaniu i kontrolowaniu działań, mierzonej za pomocą Kwestionariusza Autonomii dla Osób Dorastają‑
cych (Noom, 1999b).
Za konstrukty osobowościowe, które odnoszą się do samoregulacji, uważa się (Gramzow i in. 2004; Hoyle, 2006):
impulsywność – skłonność do podejmowania czynności bez wcześniejszego •przemyślenia i planu;
68 Psychodydaktyczne i metodologiczne problemy badań poczucia trudności…
kontrolę ego – zdolność do panowania nad wyrażaniem własnych emocji •i pragnień;
elastyczność ego – umiejętność dostosowania poziomu, w jakim zwykle ule‑
•ga się odczuwanym emocjom i pragnieniom, do wymagań stawianych przez sytuację;
rozhamowanie – niezdolność do ignorowania bodźców rozpraszających dąże‑
•nie do wytyczonego celu.
Jeanne Block i Jack Block (1980) wyróżnili wśród ważnych własności oso‑
bowościowych pojęcie kontroli ego i elastyczności ego. Pojęcia te uważane są za jedne z trafniej ujmujących różnice w poziomie samoregulacji między poszcze‑
gólnymi osobami (Gramzow i in., 2004).
Przeprowadzono liczne badania empiryczne związku autonomii z wymiara‑
mi osobowości i stwierdzono, że obraz badanych zależności w znacznym stop‑
niu zależy od teorii przyjętej za podstawę konstrukcji narzędzi pomiarowych.
Ilustrują to wybrane badania związków pomiarów samoregulacji i autonomii z wynikami miar cech osobowości Modelu Pięcioczynnikowego, opracowane‑
go przez Paula Costę i Roberta McCrea. Richard Gramzow i współpracownicy (2004) stwierdzili, że aspekty samoregulacji, jakimi są kontrola ego i elastycz‑
ność ego, są inaczej związane z cechami osobowości. Analiza danych zebranych za pomocą techniki Q ‑sort oraz Inwentarza BFI 44 od 194 studentów pozwo‑
liła stwierdzić, że wysoki poziom elastyczności ego, czyli zdolności do tego, by dostosować wyrażanie swoich emocji i pragnień do sytuacji, wiąże się z niską neurotycznością. Niski poziom umiejętności panowania nad emocjami i zaspo‑
kajaniem własnych dążeń, czyli słaba kontrola ego, wiąże się z niskim poziomem sumienności i ugodowości bez względu na poziom elastyczności ego. Wysoka elastyczność ego wiąże się z wysoką ugodowością i wysoką sumiennością bez względu na poziom kontroli ego. Gdy osoba łatwo dostosowuje do zastanej sytu‑
acji stopień, w jakim ulega własnym pragnieniom i stanom emocjonalnym, czyli ma wysoki poziom elastyczności ego, to jej poziom ekstrawersji oraz otwartości na doświadczenie jest związany z poziomem kontroli ego. Gdy kontrola ego jest wysoka – ekstrawersja i otwartość na doświadczenie są niskie, gdy jest niska – poziom ekstrawersji i otwartości jest wysoki.
R. Koestner i G. Losier (1996) za pomocą analizy regresji wykazali, że autonomia rozumiana jako tendencja do odseparowywania się od innych osób jest tym wyższa, im wyższa otwartość na doświadczenie (beta = 0,29; p < 0,01;
N = 115), natomiast tym niższa, im wyższa ugodowość (beta = −0,54; p < 0,0001;
N = 115). Autorzy ci nie stwierdzili istotnego związku między wynikami uzyska‑
nymi w podskali orientacji autonomicznej Skali Ogólnych Orientacji Przyczy‑
nowych ujmującej autonomię jako rządzenie sobą a pomiarami cech osobowości z Modelu Pięcioczynnikowego.
Próby ustalenia związku między cechami osobowości z Modelu Pięcioczyn‑
nikowego z autonomią ogólną ujmowaną poprzez pytania dotyczące reakcji, po‑
69
Korelaty autonomii i autonomii w uczeniu się
staw i odczuć podczas relacji z innymi podjęli się A. Pincus i współpracownicy (1998). W pomiarze autonomii wykorzystali stosowane w psychologii klinicznej Formularz Intrex, Skalę Przymiotnikową dla Relacji Interpersonalnych (Inter‑
personal Adjective Scales) oraz Inwentarz Skal Problemów Międzyosobowych (Inventory of Interpersonal Problems Circumplex Scales). Otrzymane wyniki pomiarów afiliacji i autonomii poddano analizie czynnikowej wraz z rezulta‑
tami Inwentarza NEO ‑FFI. Sumienność i introjekcja, czyli uznawanie celów i wartości osób znaczących za swoje własne, miały wysokie ładunki na tym samym wymiarze osobowości. W przeprowadzonej analizie wymiar ten został odzwierciedlony przez czynnik określony jako samokontrola ‑samoograniczenie.
Z wymiarem samokontroli autonomia introjekcyjna była związana dodatnio, natomiast sumienność – ujemnie. Stwierdzono też silny dodatni związek otwar‑
tości na doświadczenie z autonomią polegającą na wyrażaniu swojego zdania i działaniu według własnej koncepcji w relacjach z rodzicami. Uzyskane rezul‑
taty potwierdziły, że spośród cech osobowości z Modelu Pięcioczynnikowego z autonomią związane są sumienność i otwartość na doświadczenie.
B. Hmel oraz A. Pincus (2002) na podstawie analizy czynnikowej wyników 15 skal wyłonili dwa czynniki odmiennie ujmujące autonomię: jako rządzenie samym sobą oraz tendencję do odseparowywania się od innych. W zakres czyn‑
nika pierwszego, określonego jako rządzenie samym sobą, wchodziły wyniki podskal: autonomii emocjonalnej, autonomii wartości oraz autonomii zachowa‑
nia i rodziny należących do Skali Autonomii Worthingtona (WAS) oraz podska‑
li orientacji autonomicznej Skali Ogólnych Orientacji Przyczynowych (GCOS), a także podskali indywidualistycznych osiągnięć wchodzącej w skład Skali Socjotropii ‑Autonomii (SAS). Czynnik odseparowywania się od innych zawierał wysokie ładunki wyników takich narzędzi jak: skale potrzeby kontroli, ochron‑
nego odseparowywania się oraz perfekcjonizmu z Inwentarza Stylu Osobowoś‑
ciowego (PSI), podskale niezależności oraz międzyosobowej niewrażliwości na‑
leżące do Skali Socjotropii ‑Autonomii (SAS) oraz Skala Autonomii Formularza Badanie Osobowości (PRF). W analizach korelacyjnych uwzględniono zarówno podstawowe pięć czynników osobowości, jak i ich składowe. Autonomia jako rządzenie samym sobą okazała się istotnie i ujemnie skorelowana z neurotycz‑
nością (r = −0,43; p < 0,01; N = 226), a zwłaszcza jej składowymi, takimi jak samoświadomość oraz podatność na stres. Stwierdzono istotny i dodatni zwią‑
zek autonomii jako rządzenia samym sobą z sumiennością (r = 0,58; p < 0,01;
N = 226), ekstrawersją (r = 0,57; p < 0,01; N = 226), otwartością (r = 0,42; p < 0,01;
N = 226) oraz ugodowością (r = 0,36; p < 0,01; N = 226). Składowymi sumien‑
ności, które najsilniej korelowały z autonomią jako rządzeniem sobą, okazały się kompetencja, obowiązkowość i samodyscyplina. Spośród składowych eks‑
trawersji z autonomią jako rządzeniem sobą najsilniej związane były ciepło psy‑
chiczne, pozytywne emocje oraz asertywność. Wśród składowych otwartości na doświadczenie najsilniej skorelowana z autonomią jako rządzeniem samym
70 Psychodydaktyczne i metodologiczne problemy badań poczucia trudności…
sobą była uczuciowość. Składową ugodowości, która okazała się najsilniej zwią‑
zana z autonomią jako rządzeniem sobą, okazało się zaufanie. Autonomia jako tendencja do odseparowywania się od innych osób okazała się istotnie związa‑
na z dwiema z cech osobowości z Modelu Pięcioczynnikowego: ugodowością (r = −0,33; p < 0,01; N = 226) oraz ekstrawersją (r = −0,16; p < 0,05; N = 226).
W przypadku obu tych cech wykryty istotny związek okazał się ujemny. Naj‑
silniejszą negatywną korelację z autonomią jako odseparowywaniem się od in‑
nych zaobserwowano w przypadku składowych ekstrawersji z towarzyskością, zaś w przypadku składowych ugodowości z dostosowaniem się.
N. Weinstein i współpracownicy (2012) badając związek autonomii rozu‑
mianej jako kierowanie sobą z cechami osobowości z Modelu Pięcioczynniko‑
wego, wykorzystali Wskaźnik Autonomicznego Funkcjonowania ujmujący auto‑
nomię zgodnie z teorią samookreślenia jako zgodę z samym sobą, refleksyjność i nieuleganie czynnikom zewnętrznym i wewnętrznym. Dane zebrane od 91 studentów pokazały, że autonomia jest tym wyższa, im wyższy jest poziom eks‑
trawersji (r = 0,44; p < 0,01) i otwartości (r = 0,29; p < 0,05) oraz im niższa jest neurotyczność (r = −0.28; p < 0,01).
Związek z cechami osobowości badano w odniesieniu zarówno do autonomii ogólnej, jak i do kierowania własnym uczeniem się. Gerhard Blickle (1996) wy‑
korzystał Kwestionariusz Oceny Strategii Uczenia się oraz Inwentarz NEO P. Co‑
sty i R. McCrea służący do pomiaru cech osobowości z Modelu Pięcioczynniko‑
wego. W badaniach uczestniczyło 139 studentów. Stosowanie strategii związanych z utrzymaniem dyscypliny uczenia się, takich jak strategie metapoznawcze, stra‑
tegie powtarzania, zarządzania czasem, nakierowywania uwagi oraz współdzia‑
łania z innymi, okazało się pozytywnie związane z sumiennością. Drugą z pięciu analizowanych cech osobowości, która okazała się istotnie związana ze stosowa‑
niem strategii uczenia się, była otwartość na doświadczenie. Stwierdzono dodat‑
nią korelację tej cechy ze stosowaniem strategii opracowywania, obejmującymi między innymi krytyczną ocenę opanowywanych treści i badanie występujących w tych treściach zależności. W analizie równań strukturalnych przeprowadzonej na danych zebranych od 92 studentów G. Blickle (1996) wykazał, że stosowanie strategii uczenia się pośredniczy w relacji związku między cechami osobowoś‑
ci z Modelu Pięcioczynnikowego a wynikami w nauce. Stwierdzono istnienie istotnych ścieżek od sumienności do strategii, regulujących wkładanie wysiłku w uczenie się oraz badanie zależności występujących w treściach do opanowa‑
nia i od wymienionych strategii do ocen szkolnych. Podobnie strategie wspo‑
magające badanie zależności obecnych w materiale uczenia się oraz krytyczną ocenę opanowywanych treści okazały się mediatorami między otwartością na doświadczenie a wynikami w nauce.
Temi Bidjerano i David Yun Dai (2007) zbadali związek między cechami osobowości a składowymi samoregulowanego uczenia się za pomocą skróconej wersji Jednowymiarowych Markerów Cech Modelu Pięcioczynnikowego Gold‑
71
Korelaty autonomii i autonomii w uczeniu się
berga oraz Kwestionariusza Motywacji do Stosowania Strategii w Uczeniu się.
Dane zebrane od około 200 studentów pozwoliły stwierdzić związek między:
ekstrawersją a poszukiwaniem pomocy;
•ugodowością a zarządzaniem czasem oraz regulacją wkładanego wysiłku;
•sumiennością a zarządzaniem czasem, regulacją włożonego wysiłku, metapo‑
•znaniem, stosowaniem strategii opracowywania i organizowania;
otwartością na doświadczenie a krytycznym myśleniem, stosowaniem strategii •metapoznawczych, strategii opracowywania, zarządzaniem czasem, regulacją
włożonego wysiłku.
Analizy zależności między cechami osobowości a typem autonomii dostar‑
czyły interesujących wyników. Główne zależności przedstawiono na rysunku 8.
Autonomia
Rys. 8. Cechy osobowości a typ autonomii
Źród ło: Opracowanie własne na podstawie: R. Koestner i G. Losier (1996), B. Hmel i A. Pincus (2002), N. Weinstein i in. (2012).
Ogólnym wnioskiem z badań ilustrowanych rysunkiem 8 jest stwierdzenie, że dwa wymiary autonomii pozostają w zróżnicowanych związkach z odmien‑
nymi cechami osobowości. Autonomia polegająca na odseparowywaniu się od innych jest ujemnie skorelowana z pomiarami ekstrawersji i ugodowości, nato‑
miast autonomia jako kierowanie sobą pozostaje w ujemnym związku z neu‑
rotycznością oraz w dodatnim z sumiennością i otwartością na doświadczenia.
72 Psychodydaktyczne i metodologiczne problemy badań poczucia trudności…
Spośród pięciu wyróżnionych cech osobowości tylko jedna – otwartość na do‑
świadczenie – okazała się dodatnio skorelowana z oboma typami autonomii, to jest kierowaniem sobą oraz tendencją do odseparowywania się od innych.
4.2.4. Poczucie własnej skuteczności a autonomia i samoregulacja