Wiek i poziom wykształcenia a autonomia i autonomia w uczeniu się Człowiek rodzi się jako jednostka całkowicie zależna od swoich rodziców

Zwiększenie niezależności jest celem rozwojowym człowieka (Noom, 1999a).

Samoregulację rozumianą jako zdolność do kontrolowania własnych procesów poznawczych i emocjonalnych oraz zachowań uznaje się za wyznacznik pozio‑

mu rozwoju dziecka (Morrison i in., 2010). Zwiększenie zdolności samoregu‑

lacyjnych wraz z wiekiem wiąże się z rozwojem uwarunkowanych strukturą biologiczną zdolności umysłowych, wiedzy i umiejętności dotyczących strategii działania oraz czynników związanych z samoregulacją, takich jak poczucie wła‑

snej skuteczności (Wigfield, Klauda, Cambria, 2011).

U człowieka rozwój samoregulacji i autonomii przebiega w sposób ciągły, ale są dwa etapy rozwojowe, kiedy przyrost zdolności do kierowania własnym postępowaniem jest szczególnie intensywny: wiek 2–3 lat oraz okres dojrze‑

wania (Erhard ‑Weiss, 2008). Około 2. roku życia zaczyna kształtować się wola. Dziecko dzięki zwiększającym się kompetencjom motorycznym w za‑

kresie chodzenia i chwytania jest w stanie zgodnie z własną intencją wyko‑

nywać ruchy i dzięki temu realizować chęć do działania (Demetriou, 2000).

W swojej koncepcji Erik Erikson określa ten czas jako okres rozwiązywania kryzysu polegającego na tym, że samodzielne podejmowanie czynności, któ‑

rych jeszcze z powodzeniem się nie wykonało, może prowadzić do zwiększe‑

nia poczucia autonomii w przypadku sukcesu, jednak może także prowadzić do zwątpienia i wstydu w przypadku niepowodzenia (Erikson, 2012). Dzieci w wieku do 4 lat z reguły nie potrafią zrezygnować z małej, ale natychmia‑

stowej nagrody na rzecz większej, na którą trzeba dłużej poczekać. Zdolność ta pojawia się u większej liczby dzieci w 5. i 6. roku życia. U dzieci w wieku 6–8 lat obserwuje się wspomaganie regulowania własnych zachowań przez

64 Psychodydaktyczne i metodologiczne problemy badań poczucia trudności…

mówienie do siebie i świadome odwracanie uwagi od wybranych bodźców.

Uczniowie w wieku 7–10 lat z reguły samodzielnie planują, co będą robić w najbliższym czasie, oraz mają zdolność do kontroli zarówno własnego za‑

chowania, jak i emocji. Większość młodych ludzi w wieku 11–13 lat ma zdol‑

ność do systematycznego kierowania swoimi zachowaniami i kontrolowania motywacji i emocji oraz planuje swoje działania, biorąc pod uwagę dłuższą perspektywę czasową niż tygodnie czy miesiące (Demetriou, 2000). W wieku dojrzewania ma miejsce uniezależnienie się od pochodzących od rodziców źródeł poczucia własnej wartości, aprobaty oraz standardów postępowania (Van Petegem i in., 2012).

Jednymi z pierwszych ważnych badań pokazujących zróżnicowanie po‑

ziomu autonomii wraz z wiekiem były obserwacje J. Piageta (1967). Bada‑

jąc zachowania dzieci podczas gry oraz analizując ich wypowiedzi dotyczące historyjek zawierających problemy moralne, wykazał, że około 10. roku ży‑

cia pojawia się autonomia w odniesieniu do zasad postępowania. Autor ten stwierdził, że dzieje się tak dzięki współdziałaniu z innymi, które stymuluje krytyczną refleksję dotyczącą własnych intencji i postępowania oraz działań innych. Reguły przestają być postrzegane jako nienaruszalne prawo narzucone z zewnątrz. Zaczynają być traktowane jako wynik wolnego wyboru jednostki, który powstaje w wyniku odczucia szacunku do innych osób i umożliwia do‑

bre współdziałanie z nimi. Za odpowiednie kary są uważane nie takie, które są surowe i bolesne, ale takie, które uwzględniają intencję, z jaką działała karana osoba, i uświadamiają jej zerwaną więź z innymi oraz pozwalają zrozumieć sytuację poszkodowanego.

Występowanie prawidłowości rozwoju autonomii moralnej stwierdzone przez J. Piageta potwierdzają współcześni badacze. Keith Sawyer (2013) za siłę napędową rozwoju jednostki uważa napięcie, jakie wytwarza się między samo‑

regulacją rozumianą jako dostosowanie się do zewnętrznie narzuconych reguł oraz autonomią, definiowaną jako niezależne od nacisków zewnętrznych stawia‑

nie sobie celów i działanie. Napięcie to wyłania się w czasie interakcji jednostki z jej środowiskiem społecznym. Oryginalne, twórcze działanie jednostki, z ja‑

kim utożsamia się autonomię, odbywa się dzięki procesom samoregulacyjnym, stanowiącym ramy narzucone przez zewnętrzne siły społeczne. Odnosząc po‑

szczególne etapy rozwoju autonomii moralnej do wieku, Tobias Krettenauer (2013) stwierdza, że moralne „ja” zawiera trzy składowe: działanie intencjonalne, działanie zgodne z wolą i działanie zgodne z wartościami uznawanymi przez samą jednostkę. Działanie intencjonalne pojawia się pod koniec drugiego roku życia. Działanie zgodne z wolą, jak pokazują badania dotyczące zdolności do odraczania nagrody w czasie, może zacząć się pojawiać w 4. roku życia, jednak zwykle rozwija się między 6. a 8. rokiem życia. Moralne „ja”, działające z mo‑

tywacji identyfikacyjnej, czyli dlatego, że pewne wartości są ważne, pojawia się u nastolatków.

65

Korelaty autonomii i autonomii w uczeniu się

Jak wynika z przeglądu badań dokonanego przez Larry’ego Nucci (2013), u dzieci w wieku 4–7 lat wykształca się poczucie sfery życia prywatnego. Sfera ta obejmuje zainteresowania, przyjaźnie, inicjowanie działań, tajemnicę prywat‑

nych zapisków i dobór ubioru. Świadomości istnienia i zakresu sfery prywatnej u dzieci towarzyszy przekonanie, że w przypadku narzucania przez rodziców lub opiekunów zakazów czy ograniczeń w tym obszarze niedostosowanie się do reguł przez nich narzucanych jest uzasadnione. Zebrane dane pokazały jed‑

nocześnie, że dzieci są świadome, że nie można łamać zasad moralnych, żeby móc zrealizować to, co wynika z osobistych preferencji. Potwierdzenie przed‑

stawionych zależności uzyskano w badaniach przeprowadzonych w rodzinach z różnych klas społecznych oraz kultur.

W badaniach empirycznych zmianę poziomu autonomii wraz z wiekiem obserwowano, dokonując jej pomiaru w oparciu o różne założenia teoretyczne i w odniesieniu do różnorodnych przejawów tej złożonej cechy. Istotne różni‑

ce między osobami rozpoczynającymi okres dojrzewania (12–14 lat) a osobami w wieku 15–18 lat zostały stwierdzone pod względem autonomii w postawach, odzwierciedlającej samodzielność w formułowaniu celów działania oraz auto‑

nomii emocjonalnej, odnoszącej się do poczucia, że wyznaczone samodzielnie cele są słuszne. Oba rodzaje autonomii mierzono za pomocą Kwestionariusza Autonomii dla Osób Dorastających. Stwierdzony efekt wieku okazał się istotny, ale niewielki (Noom, Deković, Meeus, 1999).

Kennon Sheldon i współpracownicy (2005) w badaniach korelacyjnych wy‑

kazali, że wraz z wiekiem wzrasta motywacja autonomiczna oraz poczucie swo‑

body wyboru w wypełnianiu obowiązków obywatelskich, takich jak płacenie podatków i zachowania zgodne z konwencjami społecznymi (np. dawanie na‑

piwków). Badacze potwierdzili wyniki badań korelacyjnych, stosując metodolo‑

gię porównywania grup. Stwierdzili, że badani rodzice w porównaniu ze swoimi dziećmi odczuwają wyższą motywację autonomiczną (wewnętrzną i identyfika‑

cyjną) oraz poczucie swobodnego wyboru w wypełnianiu zadań związanych z rolą pracownika (rzetelność w pracy, dokształcanie) i obywatela (głosowanie, płacenie podatków).

Przedmiotem badań empirycznych była też zależność pomiędzy autono‑

mią uczenia się a wiekiem. M. Derrick i współpracownicy (2007) uogólniając wyniki badań różnych autorów, przeprowadzone za pomocą Skali Gotowości do Samokierowanego Uczenia się, stwierdzili, że wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia rośnie zdolność do kierowania własnym uczeniem się. We wła‑

snych badaniach, przeprowadzonych z wykorzystaniem Profilu Autonomii Ucznia, M. Derrick wraz z zespołem (2007) wykazali wzrost poziomu au‑

tonomii uczenia się ze wzrostem poziomu wykształcenia tylko w przypadku wyników inwentarza pragnienia będącego miarą zdolności do intencjonalnego działania. W tym narzędziu studenci II stopnia uzyskali wyższe wyniki niż studenci I stopnia. Zarówno w pomiarach zaradności, inicjatywy, jak i wy‑

66 Psychodydaktyczne i metodologiczne problemy badań poczucia trudności…

trwałości studenci II stopnia oraz licealiści osiągnęli wyniki wyższe od stu‑

dentów I stopnia.

W świetle publikowanych wyników wraz z wiekiem rośnie poziom autono‑

mii poszczególnych jednostek, szczególnie w zakresie formułowania i realizacji celów oraz podejmowania decyzji w życiu społecznym.