Rozwijając zagadnienie zakazu dyskryminacji i powiązanego z nim pro-blemu odpowiedzialności państw członkowskich ONZ w dalszej kolejności na-leży zwrócić uwagę na zakaz dyskryminacji z powodów rasowych. W systemie ONZ kluczowe znaczenie odgrywa w tym zakresie Międzynarodowa konwencja
w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (Konwencja LDR)56,
aczkolwiek w literaturze przedmiotu zwraca się uwagę, że mając na uwadze chociażby postanowienia art. 55 i 56 Karty Narodów Zjednoczonych, artykułów 2 i 7 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz art. 2 ust. 1 MPPOiP i art. 2 ust. 2 MPPgSiK, zakaz dyskryminacji z powodów rasowych może być uznany
za część prawa międzynarodowego zwyczajowego57.
jeśli zaś chodzi o wymiar horyzontalny, to charakterystyczne jest, że
Kon-wencja LDR nakłada explicite na państwa-strony obowiązki odnośnie uregulowania
stosunków między jednostkami i podmiotami prywatnymi. już bowiem preambuła stanowi, że państwa-strony zdecydowane są
podjąć wszelkie niezbędne środki w celu szybkiej likwidacji dyskryminacji raso-wej we w s z e l k i c h j e j f o r m a c h i p r z e j a w a c h oraz z a p o b i e g a ć
of immediate effect. A failure to comply with this obligation cannot be justified by reference to political, social, cultural or economic considerations within the State” (pkt. 14).
55 Zwraca na to uwagę m.in. B. Saul, D. Kinley, j. Mowbray, The International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights. Commentary, cases and materials, Oxfrod 2014, s. 173.
56 Tekst tej konwencji został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 21.12.1965 r. (rezolucja nr 2106 A/NN). Konwencja LDR jest jednym z najstarszych traktatów z dziedziny ochrony praw człowieka przyjętych w ramach systemu ONZ. Na dzień 18 maja 2015 r. została podpisana przez 87, a ratyfikowana przez 177 państwa-członkowskie. (Dz.U. z 1969 r. Nr 25, poz. 187).
57 Tak m.in. M.N. Shaw, Prawo międzynarodowe…, s. 197; odnośnie znaczenia Konwencji zob. N. Lerner, The UN Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, Martinus Nijhoff Publishers, 2014, zwłaszcza część II, ss. 11–20.
Elżbieta Hanna Morawska
152
powstawaniu doktryn i praktyk rasistowskich i z w a l c z a ć je w celu pogłębienia zrozumienia między rasami i zbudowania społeczności międzynarodowej wolnej od wszelkich form segregacji i dyskryminacji rasowej58.
W związku z powyższą deklaracją art. 2.1(d) Konwencja LDR wymaga, aby każde państwo-strona zakazało i położyło kres dyskryminacji rasowej przez „ja k i e k o l w i e k o s o b y, g r u p y o s ó b l u b o r g a n i z a c j e”59, a art. 5(b) zobowiązuje te państwa do zagwarantowania bezpieczeństwa osobistego i jed-nakowej ochrony przed przemocą i naruszeniem nietykalności cielesnej p r z e z u r z ę d n i k ó w p a ń s t w o w y c h c z y p r z e z j a k ą k o l w i e k j e d n o s t -k ę , g r u p ę l u b i n s t y t u c j ę . Poza tym, art. 5(f) zobowiązał państwa do ustanowienia zakazu dyskryminacji rasowej i wyeliminowania jej w odniesieniu do korzystania z p r a w a d o s t ę p u d o m i e j s c l u b u s ł u g p r z e z n a -c z o n y -c h d o p u b l i -c z n e g o u ż y t k u , t a k i -c h j a k n p . t r a n s p o r t , h o t e l e , r e s t a u r a c j e , k a w i a r n i e i t e a t r y.
Tak jak w przypadku postanowień MPPOiP i MPPgSiK, tak i postanowie-nia Konwencji LDR są przedmiotem dynamicznej wykładni dokonywanej przez
Komitet LDR60. Z przeglądu zaleceń kierowanych do państw-stron wynika, że
Komitet LDR poświęca dużo uwagi kwestii ścigania przestępstw na tle
rasistow-skim lub etnicznym61. Tak też uczynił na przykład w zaleceniach końcowych
(ang. Concluding observations) do sprawozdania Polski w 2003 r. Mianowicie,
wyraził swój niepokój, że
58 W tym kontekście istotna wydaje się kwestia braku realizacji tych zobowiązań odnośnie dyskryminacji Romów. Kwestia ta była wielokrotne podnoszona przez Radę Praw Człowieka ONZ w ramach procedury Powszechnego Przeglądu Okresowego (ang. Universal Periodic Review). Szcze-gólnie krytyczne uwagi na temat braku właściwej ochrony praw Romów sformułowano dotychczas m.in. wobec Węgier (Report of the Working group on the Universal Periodic Review, Hungary, A/HRC/18/17 z dn. 11 lipca 2011 r.) Rumunii (Report of the Working group on the Universal Periodic Review, Romania, A/HRC/8/49 z dn. 3 czerwca 2008 r.) oraz Włoch (9 Report of the Working group on the Universal Periodic Review, Italy, A/HRC/14/4 z dn. 18 marca 2010 r.); szerzej por. A. gliszczyńska-grabias, Stanowisko Komitetu ds. Likwidacji Dyskryminacji Rasowej ONZ wobec problemu dyskryminacji Romów, s. 70; http://www.bibliotekacyfrowa.pl/Content/38626/004. pdf [dostęp: maj 2015].
59 Por. art. 4 pkt. a Konwencji LDR; też. General Recommendation No. 15 on article 4 of the Convention (1993), A/48/18; zastąpił on General Recommendation No. 7, (1985), A/40/18.
60 Podkreślić należy, że Komitet LDR był pierwszym komitetem traktatowym w systemie ONZ. Został on powołany w 1970 r.
Odpowiedzialność państw za naruszenia praw człowieka...
niektóre sprawy o podżeganie do nienawiści rasowej zostały umorzone z uwa- gi na ich niski stopień społecznej szkodliwości. Komitet wyraża pogląd, że, zgodnie z Konwencją, wszystkie takie sprawy są bardzo szkodliwe dla społe- czeństwa62.
Dalej, zwrócił uwagę na niewłaściwą praktykę polskich organów ściągania odnośnie przypadków „rasowo motywowanego prześladowania i dyskryminacji żydów, Romów oraz osób pochodzenia afrykańskiego i azjatyckiego”. W kon-sekwencji tego zalecił aby Polska, po pierwsze „zintensyfikowała wysiłki w celu zwalczania i karania wszelkich takich przypadków”, a po drugie aby funkcjona-riusze organów ścigania tudzież organy sądownictwa „były odpowiednio szko-lone i instruowane odnośnie tego jak postępować ze zgłoszeniami przestępstw
motywowanych rasowo”63.
Z kolei w zaleceniach końcowych (ang. Concluding Observations) do spra-wozdania Nigerii z 2005 r., Komitet LDR zwrócił uwagę na odpowiedzialność państw-stron w związku z inwestycjami podmiotów prywatnych, zwłaszcza korporacji transnarodowych w przemyśle wydobywczym. Komitet LDR wyraził bowiem zaniepokojenie zamachami, stosowaniem nadmiernej siły, egzekucjami prowadzonymi w trybie doraźnym i innymi nadużyciami wobec członków lo-kalnych społeczności ze strony funkcjonariuszy organów ścigania jak również pracowników ochrony zatrudnionych przez korporacje naftowe. Skutkiem tego Komitet LDR wezwał Nigerię do przeprowadzenia pełnych i bezstronnych do-chodzeń w sprawach domniemanych naruszeń praw człowieka przez funkcjona-riuszy organów ścigania oraz przez prywatnych pracowników ochrony, następnie wskazał na konieczność wszczęcia postępowań wobec sprawców i zapewnienia
odpowiedniego odszkodowania ofiarom lub ich rodzinom64.
W przypadku gujany zaś Komitet LDR zwrócił uwagę na rozwój przemysłu wydobywczego w tym posiadającym ogromne zasoby bogactw naturalnych kraju i związaną z tym eksploatację gruntów przez firmy zagraniczne65, podkreślając, że państwo powinno wydawać pozwolenia na inwestycje po uprzedniej ocenie
62 Komitet LDR, Concluding Observations on Poland, CeRD/C/62/CO/6 (2003), pkt. 9.
63 Komitet LDR, Concluding Observations on Poland, pkt. 11.
64 Komitet LDR, Concluding Observations on Nigeria, CeRD/C/NgA/CO/18 (2005), pkt. 19.
65 Zob. np. Informacja prasowa UNCTAD, Kraje poszukują możliwości szybszego wzrostu go-spodarczego dzięki inwestycjom zagranicznym w sektorze przemysłu wydobywczego; dostępna on line: www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=8950 [dostęp: luty 2016].
Elżbieta Hanna Morawska
154
wpływu tych inwestycji na środowisko naturalne oraz z uwzględnieniem praw społeczności lokalnych66.
Co więcej, wobec, sąsiadującego z gujaną, Surinamu, Komitet LDR zalecił,
by państwo wymagało od „dużych przedsiębiorstw” (ang. large business venture)
wkładu w promowanie praw człowieka67. Komitet, zaniepokojony brakiem
placó-wek opieki zdrowotnej i edukacyjnych z odpowiednim wyposażeniem, z których mogłaby korzystać ludność rdzenna, zalecił Surinamowi „użycie w umowach zawieranych z dużymi przedsiębiorstwami – po konsultacjach z zainteresowanymi rdzennymi mieszkańcami – postanowień, które precyzują w jaki sposób przed-siębiorstwa te będą przyczyniać się do promowania praw człowieka w takich obszarach jak edukacja”68.
Powyższe zalecenia pokazują, że Komitet LDR zwraca uwagę zarówno na naruszenia zakazu dyskryminacji, których dopuszczają się pojedyncze osoby prywatne, jak i osoby prawne, w tym korporacje transnarodowe. Tym samym konsekwentnie rozciąga zakres odpowiedzialności państw-stron na sferę aktyw-ności osób i podmiotów prywatnych, co wszelako budzi sprzeciw niektórych państw – stron. Pośród tych państw-stron są Stany Zjednoczone, które złożyły zastrzeżenie odnośnie zakresu obowiązków związanych z zakazem dyskryminacji rasowej, wyłączając swoją odpowiedzialność za działania osób, grup i organizacji
prywatnych69. Komitet LDR nie poddaje się jednak i systematycznie podtrzymuje
wobec USA zalecenie rozpatrzenie możliwości jeśli nie odstąpienia od tego za-strzeżenia, to przynajmniej węższego jego ujęcia. Uczynił to również w 2008 r., formułując ponownie zaproszeniu do wycofania zastrzeżenia dotyczącego zakresu zobowiązań wynikających z art. 2 Konwencji LDR, stwierdzając, że:
66 Komitet LDR, Concluding Observations on Guayana, CeRD/C/gUY/CO/14 (2006), pkt. 19.
67 W tym kontekście por. art. 7 Konwencja LDR.
68 Komitet LDR, Concluding observations on Suriname, CeRD/C/64/CO/9 (2004), pkt. 19; por. też odnośnie Stanów Zjednoczonych Ameryki, Common core document forming part of the reports of States parties, RI/CORe/USA/2011, pkt. 205; następnie List of themes in relation to the combined seventh to ninth periodic reports of United States of America, CeRD/C/USA/7-9 (2014), pkt. 3 Dis-crimination against indigenous peoples (arts. 2–7).
69 Por. Declarations and Reservations, United States of America, pkt. 2 “(…) the United States does not accept any obligation under this Convention to enact legislation or take other measures under paragraph (1) of article 2, subparagraphs (1) (c) and (d) of article 2, article 3 and article 5 with respect to private conduct except as mandated by the Constitution and laws of the United States”.
Odpowiedzialność państw za naruszenia praw człowieka...
Komitet rekomenduje aby państwo-strona rozważyła wycofanie lub zawężenie zakresu swego zastrzeżenia do artykułu 2 Konwencji, a także poszerzenia zakresu ochrony przyznanej przez prawo skierowanej przeciwko przejawom dyskryminacji, których dopuszczają się osoby prywatne, grupy lub organizacje70.
jak dotąd Stany Zjednoczone nie wykonały powyższych zaleceń71.