Przechodząc do analizy stanowiska Komitetu PCz odnośnie odpowiedzial-ności państw-stron MPPOiP za naruszenia zakazu dyskryminacji przez osoby i podmioty prywatne, należy na wstępie zwrócić uwagę na kompleksowe ujęcie zakazu dyskryminacji w artykułach 2 (1) i 26 MPPOiP. Co więcej, zawarte w tych artykułach gwarancje wzmacnia art. 3 MPPOiP (zakazujący dyskryminacji ze względu na płeć), art. 4 ust. 1 MPPOiP (zakazujący dyskryminacji w odniesieniu do derogacji wykonywania zobowiązań wynikających z MPPOiP) oraz art. 23,
24 Por. art. 9 ust. 1 zd. 1 MPPOiP stanowi, że „Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego”.
25 Art. 9 ust. 1 zd. 2 MPPOiP stanowi, że „Nikt nie może być arbitralnie zatrzymany lub aresztowany”.
26 Komitet PCz, Communication No. 195/1985, pkt 5.5.
Elżbieta Hanna Morawska
144
24 i 25 (gwarantujący niedyskryminację w odniesieniu do poszczególnych ma-terialnych praw człowieka gwarantowanych przez MPPiOP) Istotny jest w końcu art. 20 MPPOiP wymagający od państw-stron wprowadzenia zakazu różnych form podżegania do dyskryminacji.
W związku z powyższym w literaturze przedmiotu wskazuje się, że „równość
i niedyskryminacja stanowi samodzielny i dominujący motyw Paktu”28. Dlatego
też ocenia się, że „ten niebagatelny nacisk na niedyskryminację w MPPOiP wy-daje się być właściwy: dyskryminacja jest u podstaw niemal wszystkich naruszeń praw człowieka”29. Stanowisko to podziela Komitet PCz, czemu dał wyraz m.in. w uwagach ogólnych (ang. General Comment) nr 28 do art. 3 MPPOiP, w spra-wie obowiązku zapewnienia mężczyznom i kobietom prawa do korzystania ze wszystkich praw Paktu30.
jeśli zaś chodzi o kwestię odpowiedzialności państwa za naruszenie zakazu dyskryminacji przez osoby lub podmioty prywatne to kluczowe znaczenie ma w tym zakresie sprawa Franz Nahlik v. Austria z 1995 r.31 W tej sprawie, autor
zawiadomienia (ang. Communication) twierdził, że Austria naruszyła prawa
eme-rytów do równości wobec prawa i bez jakiejkolwiek dyskryminacji do jednakowej
ochrony prawnej, o której stanowi art. 26 MPPOiP32. W swoich oświadczeniach
pozwane państwo uznało wszelako to zawiadomienie (ang. Communication) za
niedopuszczalne z uwagi na fakt, że „[jego] autor kwestionuje przepis układu
zbiorowego, na który państwo-strona nie ma wpływu33”. Austria argumentowała
nadto, że przedmiotowe układy zbiorowe „są umowami opartymi na prawie prywatnym i o ich zastosowaniu decydują wyłącznie umawiające się strony34”. Komitet PCz zaś uznał, że
28 Tak B. Ramcharan, Equality and non-discrimination, [w:] The International Bill of Rights: The Covenant on Civil and Political Rights, L. Henkin (red.), New York 1981, s. 246.
29 S. joseph, j. Schultz, M. Castan, The international covenant…, op. cit., s. 680.
30 Komitet PCz, General Comment No. 28 – Article 3 (The equality of rights between men and women) (Replaces general comment No. 4), CCPR/C/21/Rev.1/Add.10, 29 Mar 2000.
31 Komitet PCz, Communication No. 608/1995, U.N. Doc. CCPR/C/57/D/608/1995 (1996).
32 Zgodnie z art. 26 MPPOiP jakakolwiek dyskryminacja w tym zakresie powinna być prawnie zakazana oraz powinna być zagwarantowana przez prawo równa dla wszystkich i skuteczna ochrona przed dyskryminacją z takich względów jak: rasa, kolor skóry, płeć, język, religia, poglądy polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, sytuacja majątkowa, urodzenie lub jakiekolwiek inne okoliczności.
33 Komitet PCz, Communication No. 608/1995, pkt 4.
Odpowiedzialność państw za naruszenia praw człowieka...
zgodnie z art. 2 i 26 Paktu każde z Państw-Stron jest zobowiązane zapewnić wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurys-dykcji, że będą wolne od dyskryminacji, a co za tym idzie, sądy państw-stron są zobowiązane do ochrony jednostek przed dyskryminacją niezależnie od tego, czy do takiej dyskryminacji dochodzi w sferze publicznej czy między podmiotami prywatnymi w sektorze quasi-publicznym, np. zatrudnienia35.
Podobne co do istoty ustalenia odnaleźć można we wnioskach końcowych
(ang. Concluding Observations) załączonych do sprawozdań takich państw jak
Bra-zylia, Benin i Uganda. Komitet PCz konsekwentnie podkreśla, że państwa-strony MPPOiP powinny podjąć kroki w celu uregulowania i rozstrzygnięcia działań pracodawców zarówno prywatnych, jak i publicznych. Skutkiem tego Komitet wzywa do nałożenia na pracodawców sankcji za praktyki dyskryminacyjne oraz sankcji karnych za praktyki takie jak praca niewolnicza, praca nieletnich czy
handel ludźmi36. Za dyskryminujące i szkodliwe uznaje również praktykę żądania
zaświadczeń o sterylizacji. Co istotne, w ocenie Komitetu państwa powinny nie tylko stanowić prawo zakazujące takich praktyk, ale również powinny nakładać na pracodawców kary37.
PRAWO OSóB NALeżąCYCH DO MNIejSZOśCI
eTNICZNe, ReLIgIjNe LUB jęZYKOWe (ART. 27 MPPOIP)
Tak jak to zostało wskazane powyżej, ostatnim z praw gwarantowanych przez MPPOiP w kontekście którego Komitet PCz zajął wyraźne stanowisko co do odpowiedzialności państwa za ich naruszenie przez osoby lub podmioty prywatne jest prawo osób należących do mniejszości do zachowania własnej tożsamości religijnej i kulturowej (art. 27 MPPOiP). W przeciwieństwie do postanowień art. 26 MPPOiP, postanowienia art. 27 MPPOiP są, jak to ujął M.N. Shaw „skromne i raczej negatywne [koncentrujące się] na »osobach należących« do mniejszości, a nie mniejszościach jako takich i nie definiują pojęcia mniejszości”38.
35 Komitet PCz, Communication No. 608/1995, pkt 8.2.
36 Komitet PCz, Concluding Observations on Brazil, UN Doc. CCPR/BRA/CO/2, 1 December 2005, §11; Concluding Observations on Benin, UN Doc. CCPR/CO/82/BeN, 1 December 2004, § 24; Concluding Observations on Uganda, UN Doc. CCPR/CO/80/UgA, 4 May 2004, pkt 20.
37 Komitet PCz, Concluding Observations on Brazil (2005), pkt 11.
Elżbieta Hanna Morawska
146
Z przeglądu zarówno indywidualnych zawiadomień39 (ang. Communications),
jak i sprawozdań państw oraz uwagach ogólnych (ang. General Comment) do
art. 27 MPPOiP z 1994 r.40 wynika wszelako, że Komitet PCz w sposób wyjąt-kowo dynamiczny podchodzi do art. 27 MPPOiP. W kontekście prowadzonych rozważań kluczowe znaczenie ma sprawa Hopu i Bessert v. France z 1997 r.41, w której Komitet uznał, że prywatna budowa kompleksu hotelowego na gruncie będącym własnością państwa stanowi naruszenie praw człowieka skarżących, rodowitych Polinezyjczyków, jako że hotel miał zostać wybudowany na terenie, który stanowił starożytne cmentarzysku polinezyjskich mieszkańców Tahiti. Ze względu na zastrzeżenia Francji co do właściwości zastosowania art. 27 MPPOiP, Komitet PCz sięgnął po art. 17 MPPOiP i konsekwentnie stwierdził, że Francja nie chroniła skutecznie życia rodzinnego i prywatnego skarżących, tak jak wymagają tego postanowienia art. 17 MPPOiP42 oraz art. 23 MPPOiP43
Komitet PCz ustalił dokładnie, że
Państwo Strona nie wykazało, że i n g e r e n c j a b y ł a r o z s ą d n a w danych okolicznościach i nic w informacji przedłożonej Komitetowi nie pokazuje, aby n a l e ż y c i e u w z g l ę d n i ł o znaczenie cmentarzyska dla skarżących, podejmując decyzję o wydzierżawieniu terenu [na którym było ono usytuowane] pod budowę kompleksu hotelowego. Komitet stwierdza, że doszło do arbitralnej ingerencji
39 Por. chociażby sprawę Sandra Lovelace v. Canada, Communication No. 24/1977: Canada 30/07/81, UN Doc. CCPR/C/13/D/24/1977. Lovelace; następnie Ivan Kitok v. Sweden, Communication No. 197/1985, CCPR/C/33/D/197/1985 (1988) czy Lubicon Lake Band v. Canada, Communication No. 167/1984 (26 March 1990), U.N. Doc. Supp. No. 40 (A/45/40) at 1 (1990).
40 Komitet PCz, General Comment No. 23: The rights of minorities (Art. 27), CCPR/C/21/Rev.1/ Add.5, 26 Apr 1994. Zgodnie z art. 27 MPPOiP W Państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językowe, osoby należące do takich mniejszości nie będą pozbawiane prawa do własnego życia kulturalnego, wyznawania i praktykowania własnej religii oraz posługiwania się własnym językiem wspólnie z innymi członkami danej grupy.
41 Komitet PCz, Francis Hopu and Tepoaitu Bessert v. France, Communication No. 549/1993, U.N. Doc. CCPR/C/60/D/549/1993/Rev.1. (1997).
42 Art. 17 MPPOiP stanowi, że „1. Nikt nie będzie poddany arbitralnej lub bezprawnej inge-rencji w jego życie prywatne, rodzinne, mir domowy, czy korespondencję, ani też na bezprawnym zamachom na jego cześć i dobre imię. 2. Każdy ma prawo do ochrony prawnej przed tego rodzaju ingerencjami i zamachami.
43 Należy w szczególności zwrócić uwagę na art. 23 ust. 1 MPPOiP, zgodnie z którym rodzina jest naturalną i podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeń-stwa i Pańspołeczeń-stwa.
Odpowiedzialność państw za naruszenia praw człowieka...
w prawo skarżących do rodziny i prywatności, co stanowiło naruszenie artykułu 17, ustęp 1 i art. 23 ustęp 144.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że powyższe stanowisko Komitetu
w sposób istotny zaważyło na uznaniu i rozwoju praw ludności autochtonicznej45.
Za swego rodzaju podsumowanie podejścia Komitetu PCz do problematyki odpowiedzialności państw za naruszenia praw gwarantowanych w MPPOiP przez osoby i podmioty prywatne uznane mogą być ustalenia z uwag ogólnych (ang. General Comment) nr 31 z 2004 r. Stanowią one, że:
Ogólnie rzecz biorąc, obowiązki określone w Pakcie, a w szczególności art. 2, są wiążące dla każdego Państwa-Strony jako całość. ... Zgodnie z art. 2 państwa-strony są zobowiązane do przyjęcia odpowiednich środków legislacyjnych, sądowych, administracyjnych, edukacyjnych i innych w celu wypełnienia swoich zobowiązań prawnych. ... Artykuł 2, ustęp 1, o b o w i ą z k i s ą w i ą ż ą c e d l a p a ń s t w i j a k o t a k i e n i e m a j ą b e z p o ś r e d n i e g o s k u t k u h o -r y z o n t a l n e g o z punktu widzenia p-rawa międzyna-rodowego. Pakt nie może być postrzegany jako zamiennik krajowego prawa karnego lub cywilnego. jednakże, zobowiązania pozytywne państw-stron Paktu zapewnienia praw zostaną w pełni wykonane tylko wówczas gdy jednostki będą chronione nie tylko (…) przed na-ruszeniami praw Paktu przez funkcjonariuszy [państwa-strony], ale również przed czynami (…) osób lub podmiotów prywatnych.
Komitet zauważył również, że
Mogą zaistnieć okoliczności, w których niezapewnienie praw zawartych w Pakcie zgodnie z art. 2 doprowadziłoby do naruszenia przez państwa-strony tych praw na skutek dopuszczenia lub nie podjęcia przez państwa-strony odpowiednich środków lub braku zachowania należytej staranności w celu zapobieżenia szkodzie, ukarania, przeprowadzenia dochodzenia lub naprawienia szkody spowodowanej przez takie działania osób lub podmiotów prywatnych. Państwa muszą pamiętać o współzależności pomiędzy obowiązkami pozytywnymi nałożonymi na mocy art. 2 a potrzebą zapewnienia skutecznych środków w przypadku ich naruszenia w myśl artykułu 2, paragraf 3. Sam Pakt w niektórych artykułach wskazuje na obszary, w których i s t n i e j ą z o b o w i ą z a n i a p o z y t y w n e p a ń s t w - s t r o n j e ś l i
44 Francis Hopu and Tepoaitu Bessert v. France, pkt 10.3.
45 F. Lenzerin, Reparations for Indigenous Peoples: International and Comparative Perspectives, Oxford 2008, s. 179.
Elżbieta Hanna Morawska
148
c h o d z i o d z i a ł a l n o ś ć o s ó b i p o d m i o t ó w p r y w a t n y c h. Tytułem przykładu, gwarancje dotyczące życia prywatnego zawarte w art. 17 muszą być chronione prawem. Także z art. 7 wynika, że państwa-strony muszą, działając w ramach swoich uprawnień, podejmować działania pozytywne mające zagwaran-tować aby osoby lub podmioty prywatne nie stosowały wobec nikogo tortur ani okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania. W dziedzinach mających wpływ na podstawowe aspekty życia codziennego takie jak praca lub dach nad głową, jednostki muszą podlegać ochronie przed dyskryminacją w ro-zumieniu art. 2646.
Ustalenia te jednoznacznie potwierdzają uznanie przez Komitet PC zo-bowiązań pozytywnych i ich powiązanie z prawami osobistymi i politycznymi, a więc dotychczas łączonymi z negatywnymi zobowiązanymi państw. To zwią-zanie państw-stron MPPOiP zobowiązaniami pozytywnymi, choć w dobie dnia dzisiejszego nie budzi zasadniczego sprzeciwu, to w chwili jego formułowania nie było tak oczywiste.
Nie ulega więc wątpliwości, że w podejściu Komitetu PCz do odpowie-dzialności państw-stron MPPOiP za naruszenia praw gwarantowanych w Pakcie kluczową pozycję zajmuje doktryna zobowiązań pozytywnych, poprzez które następuje „rozszerzenie” typów i zakresu występowania zobowiązań w zakresie szeroko rozumianej ochrony praw człowieka na sfery, które do niedawna uzna-wane były za sfery wyłączone spod działań państwa, nawet tych ochronnych, przynajmniej jeśli chodzi o ich odpowiedzialność za te czyny na gruncie prawa międzynarodowego.