Obecnie Tybet jest „tybetańskim regionem Chin”, w skład którego wchodzą: Tybetański Region Autonomiczny (TRA), dziesięć tybetańskich prefektur
auto-nomicznych oraz dwa tybetańskie okręgi autonomiczne25. W sumie daje to
ob-21 Dzieje się tak na przykład w okolicy Zapory Trzech Przełomów na rzece jangcy. Budowa tamy wpłynęła na tektonikę płyt, powodując generowanie znacznych naprężeń, które zwiększają ryzyko powstania trzęsień ziemi. Zob. również: M. Wines, China Admits ‘Urgent Problems’ With Massive Dam on yangtze, New York Times, 20 may 2011.
22 14 kwietnia 2010 roku w juszu w prowincji Qinghai miało miejsce trzęsienie ziemi o sile 7,1 stopnia w skali Richtera. Zniszczeniu uległo ponad 90 procent budynków.
23 Plan został zawarty w dokumencie Ratujmy Chiny woda z Tybetu, opracowanym przez grupę chińskich generałów. Zob. wypowiedź W. Weilno w dokumencie Walka o Tybet, op. cit.
24 W. Weilno, ibidem.
25 Obok Tybetańskiego Regionu Autonomicznego zostały utworzone inne tybetańskie regiony administracyjne, takie jak tybetańskie dystrykty autonomiczne Haibei, Hainan, Huangnan, Yushu i golok, a także Mongolsko-Tybetańsko-Kazachska Prefektura Autonomiczna Haixi w Qinghai, które zajmują niemal całą prowincję, Tybetańska Prefektura Autonomiczna Aba i Tybetańska Prefektura Autonomiczna ganze w Sichuanie obejmująca połowę prowincji; istnieje jeszcze Tybetańska Prefektura Autonomiczna Dequen w Yunnanie oraz Tybetańska Prefektura Autonomiczna gannan i
Tybetań-Odpowiedzialność międzynarodowa CHRL...
szar o powierzchni 2 250 000 kilometrów kwadratowych, czyli czwartą część
terytorium Chin26. TRA korzysta na mocy konstytucji ChRL i ustaw z autonomii.
Zgodnie z art. 4. Konstytucji Chińskiej Republiki Ludowej27 wszystkie narodo-wości wchodzące w skład ChRL są równouprawnione: „Państwo gwarantuje prawa i interesy wszystkich mniejszości narodowych, ochrania i rozwija stosunek równouprawnienia, zgody i wzajemnej pomocy wszystkich narodowości. Zabrania się dyskryminacji i ucisku w stosunku do każdej narodowości, a także działań ukierunkowanych na podważanie zgody między narodowościami i ich rozłam. [...] W regionach, gdzie mniejszości narodowe zamieszkują w sposób zwarty, realizo-wana jest autonomia regionalna, ustanawia się organy samorządu, realizowane jest prawo do autonomii. Rejony autonomii narodowościowej są nieodłączną częścią Chińskiej Republiki Ludowej”28.
Zdaniem Międzynarodowej Komisji Prawników gwarantowana przez Kon-stytucję autonomia jest jednak dalece ograniczona. Władze lokalne muszą uzy-skać aprobatę władz centralnych. Dominująca rola przypada, złożonej wyłącznie z Chińczyków, Komunistycznej Partii Chin Autonomicznego Regionu Tybetu, sami zaś Tybetańczycy nie mają realnego wpływu na regionalną i lokalną admi-nistrację. Choć nominalnie zajmują oni odpowiedzialne stanowiska, pozostają z boku bardziej wpływowych urzędników chińskich. Każdy organ lokalny podlega
komitetowi KPCh. Armia i policja zdominowane są również przez Chińczyków29.
Samorządność Tybetu wciąż jest ograniczana przez nowe podziały przypisujące Tybetańczyków do nowych prowincji chińskich.
Niemal siedemdziesiąt lat od powstania ChRL i prawie tyle samo od szczycenia się przez władze chińskie pokojowym „wyzwoleniem” Tybetu, konflikt
ski Okręg Autonomiczny Tianzhu w gansu. Vide: W. Xiaoqiang, Konflikt między Tybetańczykami i Hanami, [w:] R. Barnett, S. Akiner (red.), Resistance and Reform in Tibet, London 1994.
26 Chiny dzielą się na ponad 30 jednostek administracyjnych: 23 prowincje, pięć regionów autonomicznych i cztery miasta wydzielone (Chongqing, Szanghaj, Tianjin i Pekin). Status specjal-nych regionów administracyjspecjal-nych mają Hongkong i Makau. Formalnie do Chin należy też Wyspa Tajwan. Szerzej na temat podziału administracyjnego ChRL: K. gawlikowski, Proces transformacji w Chińskiej Republice Ludowej, [w:] K. gawlikowski, M. ławacz (red.), Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa 2004, s. 81–83.
27 Konstytucja Chińskiej Republiki Ludowej z 4 grudnia 1982 r., uchwalona na piątej sesji piątej kadencji Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych Chińskiej Republiki Ludowej. Tekst opublikowany między innymi w „Beijing Review” 1982, nr 52.
28 Art. 4 Konstytucji ChRL.
29 Międzynarodowa Komisja Prawników, Tibet: Human Rights and the Rule of Law, grudzień 1997.
Dorota Ferenc-Kopeć
130
ten stanowi jeden z najtrwalszych problemów praw człowieka w dzisiejszym świecie. Dla reżimu chińskiego zachowanie kontroli nad Tybetem związane jest z ważnym interesem narodowym. Władze nie spełniają jednak zobowiązań wobec Tybetańczyków – ani tych, które wynikają z systemu krajowego, ani tych, które gwarantuje prawo międzynarodowe.
Obok kwestii suwerenności Tybetu pojawia się problem uznania prawa narodu tybetańskiego do samostanowienia. O ile bowiem Chiny nadal zajmują stanowisko o przynależności Tybetu do swego terytorium, o tyle nie wspominają nic o prawie Tybetańczyków do samostanowienia. W świetle prawa międzyna-rodowego Tybetańczycy z całą pewnością są narodem30. Tybetańczycy są wspól-notą historyczną, językową, kulturową i etniczną, grupą o wspólnej tożsamości i przeszłości. Stanowią grupę wystarczająco liczną, by zyskać uznanie jako naród, posiadać prawo do wyrażania swojej tożsamości i prawo do samostanowienia.
gwarantują to akty międzynarodowe31, uznając, że prawo do samostanowienia to
prawo ludu do swobodnego określenia swego statusu politycznego i swobodnego zapewnienia swego rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego. W przy-padku realizacji tego prawa może dojść do zjednoczenia lub stowarzyszenia się z Chinami lub do uzyskania niepodległości przez Tybet.
Samostanowienie narodów uznawane jest za podstawową zasadę prawa międzynarodowego. Oznacza ona prawo każdego narodu do swobodnego decydo-wania o swoim losie. Ma wymiar zewnętrzny, wyrażający się w niezależnym okre-śleniu statusu międzynarodowego narodu, oraz wymiar wewnętrzny – dotyczący niezależnego określenia statusu politycznego, gospodarczego i społecznego oraz
korzystania z bogactw naturalnych32. W ujęciu Międzynarodowych Paktów Praw
Człowieka prawo do samostanowienia przysługuje wszystkim narodom, nie jest jednak tożsame z zasadą suwerenności państw. jak pisze L. Antonowicz, celem zasady samostanowienia narodów nie jest petryfikacja mapy politycznej świata zarówno w sensie układu sił ustrojowych, jak i w znaczeniu układu terytorial-nego. Narody mogą dokonać zjednoczenia dwu lub więcej państw, rezygnując
30 Wynika to z ustaleń Międzynarodowej Konferencji ekspertów UNeSCO na temat dalszych studiów nad Koncepcją Praw Narodów.
31 Zob. art. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 16.12.1966 r. (Dz.U. z 1977, Nr 38, poz. 167) oraz Międzynarodowego Paktu Praw gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych z 16.12.1966 r. (Dz.U. z 1977, Nr 38, poz. 169).
32 Źródłem tej zasady w prawie międzynarodowym jest Karta Narodów Zjednoczonych (art. 1 pkt. 2 i art. 55), umocowana dodatkowo w Deklaracji ONZ o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym z 1960 roku i Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka.
Odpowiedzialność międzynarodowa CHRL...
z odrębnego istnienia państwowego. Akt taki – jak zaznacza Autor – jest zgodny z zasadą samostanowienia narodów, jeśli jest w pełni dobrowolny33.
W kwestii Tybetu stanowisko rządu na uchodźstwie sprecyzował w latach 90. Dalajlama XIV, który domagał się jedynie szerokiej autonomii w ramach ChRL, nie zaś oddzielenia i ogłoszenia niepodległości34. Postulat ten potwierdził 29 maja 2011 roku, zrzekając się politycznej i administracyjnej władzy na rzecz wybranych w demokratycznych wyborach reprezentantów tybetańskiego rządu na uchodźstwie35.
Po sześciu dekadach chińskiej okupacji sami rdzenni mieszkańcy Tybetu uznają chińskie rządy za fakt dokonany. Dla rządu ChRL to wręcz sprawa inte-resu narodowego. W zaistniałych okolicznościach dla Tybetańczyków istotne jest teraz zabezpieczenie autonomii wewnętrznej zgodnie z prawem międzynarodo-wym. gwarancje normatywne wynikają między innymi z zapisów Deklaracji Praw
Ludności Rdzennej ONZ36, której sygnatariuszem jest także ChRL. Dokument ten
podkreśla zasadę autonomii wewnętrznej i akcentuje prawo do samookreślenia ludności rdzennej. Z mocy tego prawa może ona swobodnie określać swój status polityczny i swobodnie dążyć do własnego rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego37. Zarówno poszczególne jednostki, jak i całość ludności rdzennej jest wolna i równa każdemu innemu ludowi i każdej innej osobie oraz ma pra-wo być pra-wolna od jakiejkolwiek dyskryminacji w korzystaniu ze spra-woich praw38.
33 Zob. L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 2011, s. 47.
34 Zob. Orędzie Jego Świątobliwości Dalajlamy z okazji 40. rocznicy narodowego powstania w Tybe-cie, 10 marca 1999, [w:] T. gjaco Dalajlama, Wolność na wygnaniu – Autobiografia, Warszawa 1999, s. 273–274.
35 Deputowani zaproponowali również zastąpienie nazwy „Tybetański Rząd na Uchodźstwie” w Karcie Tybetańczyków nazwą „Organizacja/Administracja narodu Tybetańskiego”. Decyzja Dalajla-my spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem Tybetańskiego Kongresu Młodzieży, który postuluje odzyskanie całkowitej niepodległości przez Tybet. Kongres zobowiązał się do przechowania kopii hymnu tybetańskiego, flagi tybetańskiej, godła rządu tybetańskiego oraz starszej wersji Karty Tybe-tańskiej (sprzed obrad XIV Tybetańskiego Parlamentu na Uchodźstwie) wraz z Konstytucją Tybetu. Tekst oświadczenia dostępny na stronie: http://ratujtybet.blogspot.com/2011_06_01_archive.html (dostęp: 26.11.2013).
36 Deklaracja Praw Ludności Rdzennej przyjęta 13 września 2007 r. uchwałą Zgromadzenia Ogólnego NZ. Dokument A/61/L.67 (2007). Problematyka praw ludności tubylczej i plemiennej regulowana jest także w Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy nr 169 z 27 czerwca 1989 r., nie podpisanej przez ChRL.
37 Deklaracja Praw Ludności Rdzennej, art. 3. 38 Ibidem, art. 2.
Dorota Ferenc-Kopeć
132
Ludność ta ma prawo do autonomii39 oraz do zachowania i umacniania swoich własnych instytucji politycznych, prawnych, gospodarczych, społecznych i
kultural-nych40. Prawo do brania udziału w życiu społecznym, gospodarczym, politycznych
i kulturalnym państwa Deklaracja uzależnia od woli samej ludności rdzennej41. Oczywiste jest, że obecne władze chińskie nie wypełniają norm Deklaracji. Akcentowane w dokumencie prawa, w tym zakaz zmuszania do asymilacji ludności rdzennej42, zwłaszcza zakaz przesiedlania osób bez ich dobrowolnej zgody43,
zagwa-rantowanie prawa do praktykowania tradycji i zwyczajów44, zwłaszcza duchowych
i religijnych45, oraz rozwijania i przekazywania przyszłym pokoleniom swojej historii,
języka, filozofii, pisma i literatury46, są permanentnie łamane przez organy CHRL.
Tym samym Tybet uznawany jest za jedno z najgorszych miejsc globu z punktu
widzenia przestrzegania swobód politycznych i fundamentalnych praw człowieka47.