Warstwa fonetyczna

W warstwie fonetycznej rzuca się w oczy brak anafonezy w niektórych wyrazach (uwaga ta dotyczy tylko instrukcji Lancelottiego). Anafoneza to typowo florencka cecha, nieobecna w innych rejonach Toskanii, polegająca na występowaniu "u" bądź "i" zamiast spodziewanych "o" lub "e" (bo pocho-dzących od krótkich "u" lub "i") przed grupami spółgłoskowymi noso-wa+gardłowa lub nosowa+palatalna lub palatalna (congiongerà, tinge, con-siglio).

W tekstach XVII wiecznych autorów ta florencka cecha stała się norma (potwierdzoną przez zalecenia VdC z 1612 roku, w którym występują formy congiunge a nie congionge, lingua a nie lengua itp.). Między innymi normy tej przestrzegają florentczyk Davanzati¹⁷, ale i pochodzący z Cosenzy

16) W tym przypadku Crusca opowiada się za pojedynczym s. Wyrazy esempio i esemplo po-jawiają się jako formy w hasłach ogółem 115 razy (łącznie z liczbą mnogą 159 razy) a essem-plo tylko raz w haśle secolare. Jako hasło figuruje oczywiście tylko esemessem-plo.

17) Bernardo Davanzati (1529-1606), pisarz florencki, autor uznawanego za wzór elegancji stylu przekładu Roczników Tacyta oraz autor rozpraw o tematyce ekonomicznej.

Ks. Tadeusz Fitych 144

a mieszkający w Neapolu – Serra¹⁸. Trzeba zaznaczyć, że brak anafonezy, który rzuca się w oczy w niektórych wyrazach tekstu instrukcji, wcale nie jest cechą stosowaną konsekwentnie. I tak mamy wiele form z anafonezą, zgodnych z dzisiejszą normą: giunge, giungerà, restringendo. Ilościowo for-my z anafonezą wręcz przeważają. Ciekawe, że o ile mafor-my konsekwentnie brak anafonezy w: congiongere, congionto, o tyle formy od czasownika ag-giungere są następujące: aggiongendo i aggiunto. W przypadku consiglio, które często występuje w tekście anafoneza jest stosowana zawsze (a więc consiglio a nie conseglio).

Inne charakterystyczne cechy mogące ewentualnie świadczyć o nieflo-renckości tekstu, to obecność -ar- w formach czasu przyszłego czasowników na -are zamiast ogólnie przyjętego już wówczas -er-¹⁹ . Jednakże ta cecha w tekście obu instrukcji jest nieobecna. Autor konsekwentnie stosuje formy czasu przyszłego z -er-: studierà, spiegherà, tratterà, adopererà, intenderà.

W związku z powyższym (ale świadczą o tym pozostałe cechy języka) teksty instrukcji należy uznać za zasadniczo przestrzegające normy toskańsko-florenckiej²⁰.

W bardzo niewielu przypadkach stosuje się przy pisowni klityk regułę, która powszechnie obowiązywała w średniowiecznym włoskim²¹. I tak ma-my: Confidasi (na początku zdania), e sonvi (po spójniku e).

W kilku przypadkach występuje, choć stosowana niekonsekwentnie, tak zwane i protetyczna (istesso zamiast stesso, in isconfitta zamiast in scon-fitta, isciagura zamiast sciagura). Ta cecha we współczesnym włoskim wła-ściwie zanikła poza kilkoma skostniałymi wyrażeniami (np. per iscritto) ale często powracała z większą lub mniejszą regularnością na przestrzeni wie-ków. W języku hiszpańskim samogłoska protetyczna przed s+spółgłoska jest regułą (np. hiszp. estella z łacińskiego stella).

Formy używane w tekście instrukcji, takie jak: di nascoso, rimaso (za-miast di nascosto, rimasto), leggiero, leggiermente (za(za-miast leggero, legger-mente) znajdują potwierdzenie w VdC z 1612 roku; są więc zgodne z ówcze-sną normą.

2.3. Morfologia

W tekstach XVII wiecznych definitywnie zwyciężył rodzajnik il (el, forma popularna we wcześniejszych okresach, zaniknęła prawie całkowicie). Jeśli chodzi o il, to jest używane również przed z, podczas gdy dzisiejsza norma

18) Włoski ekonomista z przełomu XVI i XVII wieku.

19) Zwężenie samogłoski w formach czasu przyszłego przed –r- (canterò zamiast cantarò od łacińskiego cantare habeo jest cechą typowo florencką. Dialekt pobliskiej Sieny, podobnie jak niektóre inne toskańskie dialekty, posiada formę cantarò.

20) Simonetta, urodzony w Mediolanie (*1555), działający kilka lat wcześniej, używa form nieflo-renckich aiutarà, operarà.

21) Reguła (znana jako "legge Tobler-Mussafia") była następująca: gdy czasownik był na poc-zątku zdania lub po spójnikach e, o, ma klityka znajdowała się po czasowniku (enklityka).

W innych przypadkach klityka znajdowała się przed czasownikiem (proklityka). Przykłady:

che si drizzassero (proklityka), e sonvi (enklityka). Współczesna norma przewiduje, że wyrazy atoniczne (klityki) przyjmują pozycję po czasowniku i łączą się z nim graficznie, gdy:

a) czasownik jest w bezokoliczniku, b) czasownik jest w trybie rozkazującm, c) z gerundium.

Por. S. Widłak, Formy i struktury, Wyd. UJ, Kraków 1999.

OPINIA NA TEMAT JĘZYKA WŁOSKIEGO UŻYWANEGO PRZEZ DYPLOMACJĘ

WATYKAŃSKĄ W „ZŁOTYM OKRESIE” JEJ ROZWOJU 145

nakazuje lo²². Z kolei w liczbie mnogiej przeważa gli (co jest zgodne z obec-nymi normami gramatyczobec-nymi). W tekście instrukcji Lancelottiego nato-miast w liczbie mnogiej mamy i zelanti. Oprócz powyższego przykładu brak jakichkolwiek wyrazów zaczynających się od z. Z kolei przed zbitkami spół-głoskowymi s+spółgłoska (np. st, sp, sc, itp.), w tekście instrukcji, zgodnie z ówczesną, ciągle aktualną, normą pojawia się rodzajnik gli (gli stessi) dla liczby mnogiej i lo (lo stato, lo strepito) dla liczby pojedynczej. Lecz są pew-ne wyjątki a mianowicie: "che li stati" zamiast "che gli stati", "alli stampato-ri" zamiast "agli stampatostampato-ri".

W siedemnastowiecznych tekstach (np. w La Città del Sole, której auto-rem jest Tommaso Campanella) ciągle jeszcze występuje forma liczby mno-giej li obok i. Teksty instrukcji nie są wyjątkiem. W definicji z VdC z 1612 roku przy haśle i znajdziemy następujące wyjaśnienie: "I in cambio di LI articolo, quando la parola, a cui serve per articolo, cominci da consonante."

Zgodnie z zaleceniami gramatyków – po wyrazach kończących się na r – forma rodzajnika przybiera postać lo (per lo migliore)²³.

Jeszcze w wieku XVI forma liczebnika due (dwa) miała znaczne waha-nia. Oprócz używanej również obecnie formy due pojawiały się próby roz-różnienia (zgodnie z łaciną) pomiędzy rodzajem męskim a żeńskim (duo dla r.m. due dla r.ż) oraz występowały formy dui, doi, duoi, dua. Początek XVII wieku przynosi zdecydowane uproszczenie sytuacji. W VdC przeważa due (1105 razy w rozmaitych hasłach), zanotowane są inne formy (przede wszystkim duo), ale tylko w przykładach. Tylko raz pojawia się dui. Podob-nie w pismach ówczesnych autorów przeważa due. Autor instrukcji użył wyłącznie formy już wówczas przeważającej formy due.

Ella jako podmiot, natomiast lei w innych przypadkach. Jest to raczej konserwatywne użycie, ale znowu nie chodzi bynajmniej o wyjątek na tle ówczesnego piśmiennictwa.

Zwrot Signoria Vostra a także zaimek Ella (jako forma grzecznościowa), ma oficjalny charakter, w mowie codziennej w XVII wieku i w ludowej war-stwie języka dominuje voi²⁴. Autor instrukcji zwraca się do de Torresa i do Lancelottiego, używając wymienionych oficjalnych form, jednakże ze wzglę-du na charakter tekstu jest to w pełni uzasadnione i zdziwienie mogłaby wywołać sytuacja odwrotna.

W tekście instrukcji konsekwentnie pojawia się dee zamiast deve, które z punktu widzenia współczesnego włoskiego wydaje się archaiczne, lecz na początku XVII wieku było formą zdecydowanie dominującą (w VdC 554 razy dee i tylko 5 deve), a i o wiele późniejsi autorzy jej używają (np. De Sanctis w XIX wieku).

Formy imperfetto na -eva (doveva, poteva) wydają się nowoczesne np.

w zestawieniu z Simonettą, który pisze avea, dovea. VdC dopuszcza obie formy, a nie należy zapominać, że jeszcze przez jakiś czas formy te współ-istnieją.

22) W wydaniu Vocabolario della Crusca z 1612 roku używa się wymiennie il (24 razy) lub lo (13 razy).

23) Por. B. Migliorini, Storia della lingua italiana, Bompiani 1994, z przedmową Ghino Ghinassi, s. 424.

24) Tamże, s. 425.

Ks. Tadeusz Fitych 146

Występująca w tekście instrukcji Lancelottiego forma veggono to regu-larna forma toskańska, zastąpiona później formą analogiczną vedono; po-dobnie rzecz miała się z veggo i vedo. Warto wspomnieć, że vedono było formą znaną i używaną, ale na początku XVII wieku veggono przeważa ilo-ściowo.

Także sieno i stieno (obecnie zastąpione przez siano i stiano) są forma-mi regularnyforma-mi, zgodnyforma-mi z ówczesną normą i potwierdzonyforma-mi przez auto-rytet słownika. Podobnie niuno, które z dzisiejszego punktu widzenia, jawi się jako archaizm, jest formą powszechnie stosowaną w tamtym okresie (zarówno w VdC jak i w pismach Galileusza).

Jeżeli chodzi o tryb przypuszczający (condizionale), to w trzeciej osobie liczby mnogiej konkurowały ze sobą końcówki –ebbono, –ebbero (współecze-sna) a także –riano. W 3 os. l. poj. końcówka mogła przybierać formę –ebbe lub –ria. Końcówki –ria i –riano miały bardziej archaiczny charakter i ich użycie było odradzane przez gramatyków. Końcówki te pochodziły zamiast tak jak współczesne dovrebbe i dovrebbero od *debere hebuit i *debere he-buerunt, od debere habebam (dovria) i debere habebant (dovriano).

Jednakże autor instrukcji używa najczęstszych w tamtym okresie form:

dovrebbe dla trzeciej osoby liczby pojedynczej i była dovrebbono (czyli koń-cówka –ebbono) dla trzeciej osoby liczby mnogiej. Ta, z punktu widzenia dzisiejszego włoskiego, niezwykła końcówka, była wówczas w częstym uży-ciu, a ponadto była usankcjonowana autorytetem AdC.

Wiele cech, które występują w tekstach z początku XVII wieku, a które można by uznać za konserwatywne i niezgodne z zaleceniami gramatyków i leksykografów a mianowicie formy perfektum na –ono np. trovono), tryb przypuszczający na –ria, zaimek dzierżawczy mia zamiast miei w tekście obu instrukcji nie występują.

Powyższe wskazują niewątpliwie na dużą przystawalność do języko-wych norm epoki. W zasadzie mamy do czynienia z wzorcowym włoskim może wyjąwszy pewne przypadki braku anafonezy (ale dotyczące tylko jed-nej z instrukcji) w warstwie fonetyczjed-nej a także szerokie stosowanie h ety-mologicznego w pisowni.