Z ASTOSOWANIA TEORII CHAOSU I TEORII ZŁOŻONOŚCI DO ANALIZY ORGANIZACJI

Korzystając z metod teorii chaosu i teorii złożoności, bez trudu można badać zjawiska fizyczne bądź chemiczne, dające się zamodelować za pomo-cą układów równań nieliniowych. Systemy społeczne, wśród nich

organiza-Mirosław Tarasiewicz 80

cje, wydają się również być systemami dynamicznymi, których zachowanie jest rządzone przez nieliniowe zależności i relacje. Jak zauważa Thompson³,

„złożone organizacje są zbiorem wzajemnie powiązanych elementów tworzą-cych wspólnie całość, w której każdy element coś wnosi i coś otrzymuje, a która z kolei jest wzajemnie powiązana z otoczeniem”. Poszczególne ele-menty systemu koordynują swoje działania w sposób dynamiczny, dosto-sowując swoje reakcje do zachowań innych elementów, a efekty decyzji po-dejmowanych na poszczególnych poziomach organizacyjnych rzadko są widoczne w sposób bezpośredni i natychmiastowy. Obserwując procesy zachodzące w organizacji, można wyciągnąć wniosek, że systematyczne i skoordynowane działanie odbywa się równolegle do procesów spontanicz-nych i samorzutspontanicz-nych, które są nieliniowe i nie przebiegają gładko i w spo-sób racjonalny. W organizacji mamy więc do czynienia z koegzystencją i komplementarnością procesów przebiegających w sposób skoordynowany i procesów spontanicznych i przypadkowych. Analogie pomiędzy systemami chaotycznymi i systemami społecznymi (w tym organizacjami) są więc bar-dzo wyraźne.

Systemy społeczne nie mogą być jednak porównywane wprost do sys-temów naturalnych, którymi rządzą niezmienne prawa. Butler⁴ utrzymuje, że chociaż zachowanie realnych systemów może przypominać zachowania systemów nieliniowych, nie oznacza to wcale, że można je w sposób łatwy modelować i przewidywać ich zachowania. Jest prawie niemożliwe stworze-nie takiego modelu i zestawu danych, który umożliwiłby symulację działa-nia systemu społecznego. Struktura takich systemów ulega zmianie w za-leżności od działań wewnątrz i na zewnątrz systemów. Systemy takie mogą się również zmieniać ze względu na zbierane doświadczenia i gromadzoną wiedzę. Kwestionowalne jest również założenie, że ich zachowanie będzie niezmiennie odpowiadało regułom istniejącym w systemie. Relacje, które zachodzą pomiędzy poszczególnymi elementami systemów społecznych, w szczególności organizacji, ulegają zmianie wraz z upływem czasu. Jest to źródłem niestabilności systemu i wprowadza dodatkowy wymiar złożoności do analizy takich systemów⁵. Dodatkowo, w taki sam sposób zachowuje się otoczenie organizacji, które również ma swoją własną dynamikę zmian.

Zwolennicy zastosowania złożoności do modelowania zachowań organiza-cyjnych podają również argument, że modele liniowe nie opisują już w spo-sób dostateczny wzrastającej turbulencji i złożoności otoczenia, powodowa-nej rozwojem technologii, wzrostem dostępności do informacji itp. Pogląd ten spotyka się z krytyką – np. Shackley i in.⁶ utrzymują, że złożoność sys-temów społecznych i ekonomicznych występowała zawsze i społeczeństwa na każdym etapie swojego rozwoju postrzegają siebie jako obiekt wzmożo-nych zmian. Wydaje się jednak, że powszechnie znane badania dowodzące

3 Thompson, J.D., Organizations in Action, McGraw-Hill, New York 1967, s. 6.

4 Butler A., A methodological approach to chaos: Are economists missing the point?, Federal Reserve Banks of St. Louis, vol. 72(13), 1990, s. 39.

5 Thietart, R.A., Forgues, B., Chaos Theory and Organization, “Organization Science”, Vol. 6, No. 1, 1995, s. 22.

6 Shackley S., Wynne B., Waterton C., Imagine Complexity: The past, present and future poten-tial of complex thinking, “Futures”, vol. 28(3), 1996, s. 201-225,

SKUTECZNOŚĆ PLANOWANIA W ORGANIZACJI W ŚWIETLE PARADYGMATÓW

NAUKI O ZŁOŻONOŚCI 81

nieliniowego przyrostu dostępnych informacji oraz nieliniowego tempa roz-woju technologicznego dowodzą dość dobrze rosnącej złożoności współcze-snych systemów gospodarczych.

Podsumowując, trudno jest wykorzystać wprost kategorie teorii chaosu i złożoności doskonale opisujące procesy systemów nieożywionych, do ana-lizy systemów społecznych wykazujących mniejszy stopień ustrukturyzo-wania. Ścisła, matematyczna analiza organizacji w oparciu o metody teorii chaosu, wydaje się niemożliwa. Jednakże, jakościowe właściwości i katego-rie systemów chaotycznych mają duże znaczenie objaśniające i integracyj-ne, co za tym idzie mogą być skutecznie wykorzystane do analizy procesów zachodzących w systemach takich jak organizacje⁷. Również Krupski⁸ poda-je dwa różne podejścia do aplikacyjności teorii chaosu w zarządzaniu.

Pierwszy kierunek badań to próby modelowania zachowań organizacyjnych poprzez użycie wyrafinowanych metod numerycznych i symulacji kompute-rowych oraz budowę złożonych modeli matematycznych. Drugi kierunek odrzuca ścisły, matematyczny opis modelu i skupia się na wykorzystaniu kategorii teorii złożoności jako metafor i analogii, które mogą być wykorzy-stane do budowy efektywnych organizacji. wykorzystanie ogólnej idei, czyli opisywania dynamicznych układów nieliniowych.

Do opisu i analizy zachowań organizacyjnych, poprzez metafory i alogie, najczęściej wykorzystuje się kategorie i ogólne idee wynikające z na-uki o złożoności, przedstawione poniżej.

• Krawędź chaosu (the edge of chaos) – stan, w którym system znajdu-je się w stanie chaotycznym z punktu widzenia chaosu determini-stycznego. Pojęcie to w sposób metaforyczny opisuje stan systemu, który znajduje się w obszarze pomiędzy uporządkowaniem a przy-padkowością. Inne określenie, używane również dość często to stan ograniczonej niestabilności (bounded instability) Kauffman definiuje ten stan jako „naturalny stan pomiędzy porządkiem i chaosem, kompromis pomiędzy strukturyzacją a niewiadomym” ⁹. Jest to po-dejście w dużym stopniu metaforyczne, w praktyce oznaczające, że system znajdujący się na krawędzi chaosu jest tylko częściowo ustrykturyzowany¹⁰.

• Bifurkacje – stan systemu, w którym trajektorie dążą do dwóch róż-nych przebiegów. W odniesieniu do organizacji, taki stan występuje na przykład w procesie zmiany lub restrukturyzacji, w odniesieniu do rynku – przykładem jest wprowadzenie przełomowych technolo-gicznie produktów.

• Częstotliwość i wielkość zmian zachodzących w otoczeniu organicji - tradycyjne paradygmaty nauk o zarządzaniu opierają się na za-łożeniu liniowości procesów biznesowych, prowadzącym do

7 Thietart R.A., Forgues B., Chaos Theory and Organization, “Organization Science”, Vol. 6, No. 1, 1995, s. 25.

8 Elastyczność organizacji, red. R. Krupski, Wydawnictwo UE we Wrocławiu 2008, s. 212.

9 Kauffman, S.A., At Home in the Universe, New York, Oxford University Press 1995, s. 17.

10 Brown, S., Eisenhardt, K.M., Competing on the Edge. Strategy as a structured chaos, Har-vard Business School Press, Boston 1998, s. 11.

Mirosław Tarasiewicz 82

dzenia że małe zmiany warunków początkowych powodują relatyw-nie małe reakcje systemu. Według nauki o złożoności, paradygmat ten niekoniecznie jest prawdziwy – w systemach nieliniowych małe zmiany mogą spowodować dowolnie duże zmiany na wyjściu. Oprócz tego, znaczące fluktuacje pojawiają się znacznie częściej, niż wynika-łoby to z rozkładu normalnego. Odpowiada to sytuacji, w której dłu-gie okresy względnej stabilności rynku przedzielane są okresami bardzo burzliwych i znaczących zmian.

• Samoorganizacja systemu i emergencja – elementy systemu złożone-go są częściowo powiązane ze sobą, zachowanie jednezłożone-go agenta zale-ży od zachowań i stanu w jakim znajdują się inne elementy syste-mu. Mamy tu do czynienia z pętlami sprzężeń zwrotnych – agenci obserwują zachowanie swoich sąsiadów i dopasowują do niego swoje działania. System składający się z niezależnych elementów, których wzajemne oddziaływania są określone poprzez powtarzalne reguły, w sposób naturalny generuje stabilną strukturę (zjawisko emergen-cji). W systemie następuje samoorganizacja – wzorce i regularności pojawiają się bez konieczności zewnętrznego oddziaływania na sys-tem¹¹. Należy przy tym zauważyć, że struktury te są fundamentalnie różne od dotychczasowych, a nie są tylko powierzchownymi zmia-nami systemu¹². Widać tu analogię do zachowań organizacyjnych – w praktyce biznesowej często można zetknąć się z zachowaniami charakteryzującymi się samoregulacją i samoistną korektą błędów¹³. Samoorganizacja i emergencja to kategorie teorii złożoności, najczę-ściej wykorzystywane do analizy systemów socjologicznych w opar-ciu o paradygmaty złożoności