Biorąc pod uwagę wyżej opisane zachowania zdrowotne kobiet i za-grożenia dla zdrowia oraz wnioski z przytoczonych badań, konieczno-ścią wydaję się zwrócenie większego baczenia na efektywną komunikację
z pacjentkami w celu ograniczenia konsekwencji zdrowotnych używania alkoholu, tytoniu i innych substancji psychoaktywnych w czasie ciąży. Nie w każdym przypadku wystarczające i skuteczne będzie podanie pa-cjentce informacji wyłącznie dotyczących zagrożeń dla rozwijającego się płodu i zdrowia matki. Niekiedy źródłem szkodliwych dla zdrowia za-chowań jest środowisko, w tym brak poczucia bezpieczeństwa i oparcia w rodzinie, zła sytuacja finansowa, choroby przewlekłe, patologie, a nie tylko brak wiedzy.
Rozpoczynając edukację pacjentów, pielęgniarka (jak i każda inna oso-ba podejmująca to zadanie) powinna wziąć pod uwagę wiele czynników, które determinują zdrowie jednostki. Z perspektywy omawianych przez Darię Hejwosz modeli zmiany zachowań zdrowotnych, niezwykle istot-nym przy planowaniu edukacji pacjentów jest uwzględnienie wszystkich czynników, które wpływają na ich życie (na przykład, w przypadku picia alkoholu i palenia tytoniu przez kobiety konieczne jest wzięcie pod uwagę wykształcenia, miejsca zamieszkania, czy wieku pacjentki). Ważne może okazać się również odejście od przyjętych schematów traktowania każ-dej jednostki w podobny sposób. Pacjent również angażować winien się w proces edukacji, bowiem wówczas może podejmować świadome decy-zje [6].
Edukacja kojarzy nam się ze szkolnictwem, z edukacją uczniów czy studentów, w sposób sformalizowany, w oparciu o określone metody uczania, cele kształcenia, a także proces sprawdzania osiągnięć. Nie na-leży przenosić własnych doświadczeń szkolnych na edukację pacjentów. Od pacjenta, który wchodzi w rolę ucznia, będziemy oczekiwać, iż w wy-niku procesu edukacyjnego zmieni swoje dotychczasowe zachowania zdrowotne. A pacjent może być w depresji, zdezorientowany, samotny, przestraszony, uzależniony od innych osób, pozbawiony nadziei i pomo-cy. Poza tym, czas trwania edukacji pacjentów jest krótszy i nie podlega formalizacji. Wymaga to innego podejścia do uczących się, brania pod uwagę ich osobistych potrzeb oraz dostosowywania się i respektowania tych potrzeb. Nadrzędnym celem edukacji pacjenta jest ułatwienie zmia-ny zachowań, poprawa stanu zdrowia, powrót do samodzielności. Ważzmia-ny jest dialog dydaktyczny i aktywizujące, oparte na doświadczeniu, metody edukacji [7], a nie wyłącznie metody podające.
Z perspektywy przytaczanej przez D. Hejwosz teorii społeczno-po-znawczej, ważnym pojęciem jest „poczucie własnej skuteczności”. Wyra-ża się ono w przekonaniu, że jednostka jest w stanie oprzeć się pokusie lub może kontrolować przyjmowanie danej substancji, np. liczby wypalanych papierosów. Jednostka może podjąć próbę zmiany ryzykownych zacho-wań, wkładając znaczny wysiłek, aby osiągnąć ten cel, pomimo przeszkód
Ograniczenie konsekwencji zdrowotnych używania alkoholu, tytoniu i innych substancji... 45 i niepowodzeń, które mogą osłabić motywację. Poczucie własnej skutecz-ności wpływa na podejmowane przez jednostkę kroki w kierunku zmiany zachowań zdrowotnych, np. zamiast dawać radę pacjentce „zrzuciłaby Pani pięć kilogramów”, lepiej zapytać „jak Pani myśli, co mogłaby Pani uczynić, aby zrzucić pięć kilogramów w ciągu trzech miesięcy”. Podobnie nie możemy oczekiwać od pacjenta chorego na cukrzycę, któremu wła-śnie postawiono diagnozę, że bez problemu będzie podawał sobie insuli-nę. Zanim jednostka podejmie działania w celu zmiany zachowania, musi uwierzyć, że jest wyposażona w podstawowe umiejętności, które pozwolą na tę zmianę. Jeśli ludzie nie wierzą, że uda im się coś zrobić, najprawdo-podobniej nawet nie spróbują [6].
W zainicjowaniu nowego zachowania i jego przebiegu niezwykle waż-na jest motywacja. Możważ-na wyróżnić dwa rodzaje motywacji: motywację zewnętrzną (odpowiedzią na pytanie o powody danego zachowania jest: „ponieważ muszę”) oraz motywację wewnętrzną (odpowiedzią na pyta-nie o powody danego zachowania jest: „popyta-nieważ chcę”). Oczywistym jest, że w kształtowaniu zachowań zdrowotnych priorytetową rolę peł-ni motywacja wewnętrzna oraz czynpeł-niki emocjonalne. Anna Klatkiewicz zwraca uwagę na indywidualne predyspozycje pacjentów do radzenia sobie w sytuacjach trudnych, a taką jest konieczność zmiany przyjętych norm i zachowań zdrowotnych. Część osób, aby obniżyć napięcie, nie poszukuje informacji, czyta literaturę medyczną i popularną, aktyw-nie rozmawia z personelem medycznym, porównuje uzyskane informacje z własnym systemem przekonań zdrowotnych, by w ostateczności wszyst-ko wywszyst-korzystać w działaniu. Edukatorzy zdrowia powinni osobom tym dostarczać więcej i bardziej rzetelnych informacji. Druga grupa reaguje przeciwstawnie, unika informacji, stosując różne formy odwracania uwa-gi od sytuacji zagrożenia. Pracując z tą grupą osób, należy być szczególnie uważnym, ponieważ mogą podejmować aktywność w celu zaprzeczenia istnienia choroby czy ograniczeń z nią związanych. Zawsze należy brać pod uwagę przyzwyczajenia, poziom stresu, narażenie na czynniki szko-dliwe, także w miejscu pracy (np. bierne palenie), uwzględniając również wyznawany przez pacjenta system wartości. Każdorazowo należy pa-miętać, że duże znaczenie ma osobowość pomagającego, jego dojrzałość, przygotowanie, umiejętności oraz osobiste dopasowanie pomagającego i pacjenta [8].
Dominik Olejniczak i Kinga Krakowiak przeprowadzili sondaż diagno-styczny w jednym z warszawskich szpitali. W celu oceny poziomu eduka-cji zdrowotnej kobiet w ciąży w zakresie stylu życia i karmienia piersią py-tano grupę 107 kobiet w ciąży, w przedziale wiekowym 26–35 lat. Prawie wszystkie badane kobiety – 102 (95,3%) uznały, że edukacja zdrowotna
w ciąży jest raczej potrzebna lub zdecydowanie potrzebna. Dwie respon-dentki (1,8%) nie miały zdania na ten temat, a jedynie 3 (2,8%) uważały, że edukacja zdrowotna w ciąży raczej nie jest potrzebna. Badanie potwierdza również tezę, że zwiększenie zainteresowania własnym zdrowiem idzie w parze z chęcią pobierania nauki. Warto zaznaczyć, że aż 91 kobiet (85%) uważa, iż edukacją zdrowotną powinni być objęci również partnerzy. Je-dynie 10 kobiet raczej lub zdecydowanie nie miało do tego przekonania. Na pytanie: „Kto powinien prowadzić edukację zdrowotną dla kobiet w ciąży?” przeciętnie kobiety udzieliły 2,6 odpowiedzi. Najczęściej bada-ne (75 kobiet; 70,1%) uznały, że edukację zdrowotną powinien prowadzić lekarz prowadzący i/lub położna. Natomiast na pytanie: „Skąd kobieta czerpie wiedzę dotyczącą zachowań zdrowotnych w ciąży?”, które miało charakter wielokrotnego wyboru, ciężarne najczęściej (76; 71%) odpowia-dały, że czerpią informacje z Internetu, jak również z książek (65; 60,7%). Stosunkowo często wiedza pochodzi ze szpitala/przychodni (57; 53,3%). Z prasy korzystało 49 kobiet (45,8%), z telewizji 25 (23,4%), a z ulotek in-formacyjnych 19 respondentek (17,8%) [9].
Nie bez znaczenia jest też edukacja medialna. Szeroką wiedzę o zdro-wiu i chorobie przekazują felietony, rubryki z poradami w gazetach, a w radiu i telewizji programy o zdrowiu, sportowe, poświęcone diecie itp. Statystyczny obywatel nowoczesnego społeczeństwa poświęca me-diom ok. 3–5 godzin dziennie. Media przyczyniają się do zmiany nastro-jów, poszerzają wiedzę, wpływają na przekonania, sposoby zachowań, a nawet na styl życia. W szerszej perspektywie oddziałują na społecz-ności poprzez zjawiska kulturowe, procesy społeczne, czy trendy cywi-lizacyjne. Wpływ mediów na postawy człowieka dotyczy kilku kwestii: utrwalania dotychczasowych postaw, ich modyfikowania lub konwersji postaw i całkowitej zmiany przekonań. Najsilniejsze oddziaływanie edu-kacyjne mają wzorce zachowań prezentowane w serialach, np. w seria-lach z najwyższą oglądalnością wszyscy bohaterowie są niepąlacy [10]. Działania profilaktyczne mogą być prowadzone w podobny sposób jak reklamy: nieduże porcje informacji o dużej sile przekazu, powtarzane w krótkich odstępach czasu, zbudowane z twórczych i angażujących ko-munikatów.
Szeroko pojęta społeczna edukacja zdrowotna wymaga działań na róż-nych płaszczyznach. Powinna ze sobą współpracować nie tylko kadra medyczna, ale też odpowiednio przygotowani nauczyciele, dziennikarze, a także specjaliści z innych dziedzin, najlepiej przy wsparciu autorytetów. Wykorzystywane formy przekazu i metody edukacyjne muszą uwzględ-niać różnorodność grup odbiorców. Z założenia profilaktykę stosujemy zanim wystąpią szkody. Natomiast osoby z grup podwyższonego ryzyka
Ograniczenie konsekwencji zdrowotnych używania alkoholu, tytoniu i innych substancji... 47 zazwyczaj potrzebują równocześnie oddziaływań profilaktycznych, jak i terapeutyczno-rehabilitacyjnych.
Promocja zdrowego stylu życia dotyczy wszystkich ludzi, zdrowych i chorych, i w każdym wieku. Promocja zdrowia opiera się przede wszyst-kim na edukacji zdrowotnej. Możemy oczekiwać, że skuteczna edukacja zdrowotna i profilaktyka ograniczą występowanie zachowań ryzykow-nych, będą one mniej groźne, a co za tym idzie będzie mniej szkód. Zmia-na zachowań zdrowotnych Zmia-na korzystne dla zdrowia wymaga od eduka-tora ogromnej pracy, czasu, cierpliwości i wiedzy.
Bibliografia
[1] Narodowy Program Zdrowia na lata 2007–2015. Załącznik do Uchwały Rady Mini-strów nr 90/2007 z dnia 15 maja 2007 r.
[2] Miller M., Zieliński A. Zdrowie publiczne – misja i nauka. Przegląd Epidemiologiczny 2002, 56: 547–557 [seria online]. http://www.pzh.gov.pl/przeglad_epimed/56-4/564_04. pdf [5.02.2014].
[3] Żukiewicz-Sobczak W., Paprzycki P. Raport. Cz. 1. W: Raport „Zachowania zdro-wotne kobiet w ciąży”. Lublin: Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki 2013: 1–101. www.zdrowiewciazy.pl [5.02.2014].
[4] Zachowania zdrowotne kobiet w ciąży. Ekspertyza oparta na wynikach ogólnopol-skich badań ankietowych z 2009 r. Warszawa 2009: 2–50. http://www.stacjazdrowia.gov. pl/z/8/ekspertyza-zachowania-zdrowotne-kobiet-w-ciazy.pdf [5.02.2014].
[5] Seńczuk-Przybyłowska M. Ocena narażenia prenatalnego na benzodiazepiny – cią-ża pojedyncza i bliźniacza. http://www.efs.wup.poznan.pl/att/aktualnosci/2012/wrze sien/doktoranci/Senczuk-Przybylowska_Monika.pdf [5.02.2014].
[6] Hejwosz D. Wybrane modele zachowań zdrowotnych a edukacja na rzecz zdrowia. W: Cylkowska-Nowak M. red. Edukacja zdrowotna. Możliwości, problemy, ograniczenia. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu 2008: 36–45.
[7] Hejwosz D. Edukacja pacjentów a edukacja studentów. W: Cylkowska-Nowak M. red.
Edukacja zdrowotna. Możliwości, problemy, ograniczenia. Poznań: Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu 2008: 81–92.
[8] Klatkiewicz A. Gotowość uczenia się zachowań zdrowotnych w sytuacji choroby. W: Cyl-kowska-Nowak M. red. Edukacja zdrowotna. Możliwości, problemy, ograniczenia. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu 2008: 118–131.
[9] Olejniczak D., Krakowiak K. Ocena potrzeby edukacji zdrowotnej kobiet w ciąży w zakresie stylu życia i karmienia piersią. Borgis – Nowa Pediatria 2013, 3: 97–105 [seria online]. http://www.czytelniamedyczna.pl/4514,ocena-potrzeby-edukacji-zdrowotnej-kobiet-w-ciazy-w-zakresie-stylu-zycia-i-karmi.html [5.02.2014].
[10] Włoszczak-Szubzda A., Jarosz M., Horoch A. Rola mediów w promocji zdrowia.
Adres do korespondencji: Joanna Głogowska
Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Opolu Oddział Promocji Zdrowia i Oświaty Zdrowotnej
ul. Mickiewicza 1 45-367 Opole tel.: 77 442 69 65
Wybrane aspekty opieki pielęgniarskiej i położniczej w różnych specjalnościach medycyny T. 2 pod redakcją Marioli Wojtal, Danuty Żurawickiej ISBN 978-83-935324-5-2 978-83-7511-198-9