Nieocenioną rolę w procesie kształtowania świadomości zdrowotnej, która dotyczy zapobiegania i wczesnego wykrywania wad wzroku spełnia pielęgniarka. Na każdym poziomie rozwoju dziecka odgrywa ona ważną rolę w procesie edukacyjnym zarówno samych dzieci, jak i ich rodziców lub opiekunów, a w środowisku przedszkolnym lub szkolnym również nauczycieli.
• Okres ciąży
W okresie ciąży mocny nacisk w edukacji należy położyć na wyelimi-nowaniu używek. Głównie chodzi o spożywanie przez ciężarną kobietę alkoholu, który może doprowadzić do wystąpienia u dziecka alkoholowe-go zespołu płodowealkoholowe-go (FAS). W większości przypadków kobiety w ciąży sięgają po alkohol z braku wiedzy o tym, że jest to substancja toksycz-na, która może uszkodzić dziecko w łonie matki. Głównym czynnikiem uszkadzającym płód jest aldehyd octowy, będący metabolitem alkoholu, który powoduje proliferację neuronów i zaburza powstawanie między nimi połączeń [14].
• Okres noworodkowy i niemowlęcy
– Dzieci urodzone przedwcześnie – u dzieci tych (urodzonych przed
36. tygodniem ciąży) narząd wzroku nie jest jeszcze rozwinięty prawidło-wo, dlatego należy przeprowadzić u nich szczegółowe badania wzroku
[15]. Istotne jest uświadomienie rodziców, że muszą być one objęte syste-matyczną opieką specjalistyczną (lekarz okulista), zaleca się, aby badanie przeprowadzone było w pierwszym, drugim i trzecim miesiącu życia [16]. Istotną kwestią jest edukacja rodziców na temat tego, jak ważne jest kar-mienie wcześniaka mieszankami wzbogaconymi w kwasy DHA. Dostęp-ne są już mieszanki wzbogacoDostęp-ne w długołańcuchowe wielonienasycoDostęp-ne kwasy tłuszczowe, którymi zaleca się karmić noworodki o niskiej urodze-niowej masie ciała. Przeprowadzone badania pokazują, że u niemowląt urodzonych o czasie wzbogacanie diety w DHA nie wpłynęło na zmianę ostrości widzenia, natomiast wcześniaki otrzymujące mieszanki wzboga-cone w DHA szybciej osiągały ostrość widzenia niż te, które tych miesza-nek nie otrzymywały. Kwasy tłuszczowe DHA są niezbędne do prawidło-wego rozwoju siatkówki i układu nerwoprawidło-wego, największe zapotrzebowa-nie na te aminokwasy jest w okresie wewnątrzmacicznym i w pierwszych miesiącach po urodzeniu. Wyniki przeprowadzonych badań klinicznych wykazują, że stężenie DHA u wcześniaków po urodzeniu są znamien-nie mznamien-niejsze niż u noworodków donoszonych. Przesłanki te wskazują ma konieczność podawania noworodkom urodzonym przedwcześnie mleka wzbogaconego w DHA [17].
– Dzieci urodzone o czasie – kiedy dziecko urodzone o czasie ukończy
pierwszy rok życia profilaktyczne badania wzroku należy wykonywać raz w roku. Jeżeli natomiast pojawią się niepokojące objawy, rodzic powinien od razu zgłosić się do lekarza [18].
Wśród przyczyn występowania wad wzroku wymienia się zarówno czynniki genetyczne, ale też środowiskowe i te związane z postępem cy-wilizacji. Edukacyjna rola pielęgniarki na tym polu jest nieoceniona. Świa-domość zagrożeń jest podstawą do rozpoznania, a następnie do podjęcia skutecznego przeciwdziałania negatywnym skutkom. Jednym z ważniej-szych zadań pielęgniarki jest szerzenie tej świadomości i zaproponowanie konkretnych działań profilaktycznych.
Środowisko w znacznym stopniu oddziałuje na nasz narząd wzroku. Wśród czynników mających szkodliwy wpływ na narząd wzroku wymie-nić należy: promieniowanie UV, komputer i telewizor oraz technologię 3D.
• Promieniowanie UV
Ultrafiolet to zakres spektrum słonecznego o najkrótszej długości fal (200–380 nm). Do oka docierają dwa rodzaje promieniowania – promie-niowanie typu A (UVA o długości fali 315–380 nm) i promiepromie-niowanie typu B (UVB o długości fali 280–315 nm). Światło o długości fali ok. 300 nm uważane jest za najbardziej szkodliwe. Promieniowanie wpływa na
po-Rola i zadania pielęgniarki w profilaktyce i wczesnym wykrywaniu wad wzroku u dzieci 135 wstanie zwyrodnienia plamki żółtej, związanej z wiekiem (AMD), ponad-to powoduje tworzenie cząsteczek o charakterze wolnych rodników, które uszkadzają błony komórkowe i w efekcie niszczą komórki [19]. Nadmier-na ekspozycja Nadmier-na światło słoneczne może prowadzić do posłonecznego uszkodzenia rogówki i do ostrego zapalenia spojówek (ślepota śnieżna). Dzieci należą do tej grupy, w której istnieje największe ryzyko uszkodze-nia struktur oka, dotyczy to głównie pierwszych 10 lat życia, gdy narząd dopiero się wykształca. W chwili narodzin soczewka oka u człowieka jest w 95% przeźroczysta, żółknie dopiero po ok. 10 latach, a po następnych 15 uzyskuje możliwość blokowania promieni UV docierających do siatkówki w 80%. Dlatego zaleca się, by dzieci do szóstego miesiąca życia miały do minimum ograniczony kontakt z pełnym słońcem. Dzieci starsze należy wyposażać w czapki z daszkiem, które ocieniają oczy i w okulary prze-ciwsłoneczne ze sprawdzonymi filtrami UV, które posiadają oznaczenie CE (potwierdzenie spełniania europejskich standardów bezpieczeństwa). Jeżeli soczewki są marnej jakości i nie blokują promieniowania UV, zagro-żenie jest jeszcze większe, gdyż źrenica przesłonięta ciemnymi szkłami rozszerza się i w ten sposób dopuszcza do wewnętrznych struktur oka jeszcze większą ilość promieni UV [20].
• Komputer i telewizor
We współczesnym świecie występowanie u dzieci i młodzieży krót-kowzroczności łączone jest z długim wpatrywaniem się w ekran te-lewizora bądź komputera. Nadwyrężone zostają mięśnie oczu, po-nadto dziecko siedzące przed monitorem kilka razy rzadziej mruga, a to może wywoływać pieczenie, kłucie, zaczerwienienie, łzawienie oczu i szybsze ich wysychanie, a przesuszone oczy są bardziej podatne na in-fekcje. Wzrok dziecka korzystającego z komputera musi stale się adopto-wać do zmiennych warunków oświetlenia, a to bardzo męczy oczy. Zapo-bieganie polega głównie na edukacji dziecka i jego rodzica, jak umiejętnie korzystać z telewizora, komputera i internetu [21].
• Technologia 3D
Technologia 3D jest nowością wśród mediów elektronicznych, ale staje się coraz bardziej popularna i dostępna. Naukowcy uważają, że osoby, które mają sprawny układ wzrokowy mogą oglądać obrazy w 3D przez ok. 1–1,5 godziny dziennie. Dłuższe korzystanie może powodować bóle oczu i głowy, zamazywanie obrazu, podwójne widzenie, nudności, za-wroty głowy, fałszywe postrzeganie rzeczywistości (błędna ocena odle-głości, pomniejszone przedmioty). Intensywność tych zaburzeń wynika z indywidualnych predyspozycji. Osoby, które mają problemy z widze-niem obuocznym lub występuje u nich obniżona ostrość widzenia
jed-nego oka mogą mieć problemy z odbiorem obrazów w technologii 3D. Odrębnego podejścia, jeśli chodzi o oglądanie filmów trójwymiarowych, wymagają dzieci do 6. roku życia, ponieważ ich układ wzrokowy i system nerwowy znajdują się w fazie intensywnego rozwoju. Oglądanie 3D może nieodwracalnie zaburzyć rozwój widzenia przestrzennego i mieć nega-tywny wpływ na sprawność wzroku w przyszłości [22].
W okresie kiedy dziecko rozpoczyna naukę szkolną, pielęgniarka po-winna zwrócić szczególną uwagę, aby wszystkie osoby z zaburzeniami funkcjonowania układu wzrokowego trafiły do specjalisty, który zaleci odpowiedni sposób korekcji [23].
Pomimo prowadzenia badań przesiewowych, zgodnie z rozporządze-niem Ministra Zdrowia, wiele dzieci z wadami widzenia nie trafia jednak do specjalistów, a każde dziecko, które rozpoczyna naukę szkolną musi mieć sprawny układ wzrokowy, ponieważ jest to czynnik, który umożli-wia równy start [24].
Pielęgniarka istotną rolę odgrywa również podczas badania dziecka w gabinecie okulistycznym. Aby wynik badania refrakcji był jak najbar-dziej wiarygodny (szczególnie dotyczy to małego dziecka), przed przy-stąpieniem do pomiaru należy tymczasowo porazić, za pomocą środka farmakologicznego, mięsień rzęskowy, który odpowiada za akomodację oka. Ponieważ dzieci, szczególnie przed ukończeniem 4. roku życia, po-siadają bardzo silną akomodację, może to spowodować, że wady refrakcji, szczególnie nadwzroczne, łatwo można przeoczyć. Jak wiadomo, wada niewykryta w odpowiednim czasie może doprowadzić do rozwoju niedo-widzenia i zeza, których terapia jest znacznie dłuższa i trudniejsza. W celu rozszerzenia źrenic i porażenia akomodacji stosuje się substancje, które blokują receptory muskarynowe, zlokalizowane w mięśniu rzęskowym. Zastosowanie takiego środka wywołuje porażenie mięśnia rzęskowego, cykloplegię (porażenie akomodacji) i mydriazę (rozszerzenie źrenic) [25]. Każdy z wyżej wymienionych środków może wywołać niebezpieczne dla wzroku skutki uboczne, takie jak: zawroty głowy, światłowstręt, stan „suchego oka”, bezsenność, halucynacje. Dlatego bardzo ważne jest do-kładne zebranie informacji przez pielęgniarkę o historii leczenia wzroku, alergiach na środki farmakologiczne, ogólnym stanie zdrowia dziecka, wadach i chorobach oczu występujących w rodzinie [25]. Dzieci boją się i nie lubią zakraplania oczu, a lęk zwiększa fakt, że niektóre z podawa-nych kropli szczypią. Krople powinna podawać osoba, która nie będzie później diagnozowała dziecka (najczęściej jest to pielęgniarka). Szczegól-nie stresujące dla dziecka jest pierwsze badaSzczegól-nie wzroku. Pielęgniarka, która pomaga w przeprowadzeniu badania dziecka powinna zdobyć jego zaufanie, to pozwoli na sprawniejszą współpracę i efektywne
przeprowa-Rola i zadania pielęgniarki w profilaktyce i wczesnym wykrywaniu wad wzroku u dzieci 137 dzenie badania. Do dziecka należy odnosić się z życzliwością, łagodnie, szanując jego godność i intymność. Rozmawiając z dzieckiem, należy zre-zygnować z używania specjalistycznych, niezrozumiałych dla dziecka po-jęć. Przeprowadzając badanie i przygotowując dziecko do niego niezbęd-na jest obecność rodzica, nie tylko ze względów prawnych, ale też po to, by dziecko czuło się bezpiecznie. Pielęgniarka może wykorzystać kontakt z rodzicem do przekazania istotnych informacji o zapobieganiu wadom wzroku i higienie układu wzrokowego, może też przekazać dostępne ma-teriały informacyjne (ulotki, broszury) [26].