Zaufanie, jak skonstatował F. Hirsh, jest „(...) dobrem publicznym ko-niecznym do zapewnienia sukcesu transakcji ekonomicznych”96. Ta uwaga kieruje nas na grunt rozważań dotyczących percepcji i sposobów definiowania zaufania w naukach ekonomicznych. Prowadzone tutaj badania, głównie z wykorzystaniem metodologii opartej na ekspery-mentach uwzględniających nagrody finansowe, pokazują, że zaufanie i wiarygodność wzrastają w sytuacji, gdy jednostki znajdują się w ob-rębie tej samej grupy społecznej, natomiast maleją, jeżeli partnerzy są różnych ras lub narodowości. Równocześnie jednostki legitymujące się wysokim statusem społecznym wzbudzają większe zaufanie97. Są to badania powiązane z pojęciem kapitału społecznego, który – jak pamiętamy – zdaniem części przedstawicieli nauk społecznych, jest koniecznym warunkiem ekonomicznych i gospodarczych sukcesów państw (dobrobytu).
W ekonomii, której przedmiotem badań jest produkcja, konsumpcja oraz gospodarowanie (ograniczonymi) dobrami, zaufanie odgrywa rolę nie do przecenienia. Jest to szczególnie widoczne w ramach współpracy przy wytwarzaniu wysoko wyspecjalizowanych dóbr (jak też świadcze-niu usług), gdzie produkcja opiera się na prefabrykatach (półproduk-tach) lub nie w pełni ukształtowanych planach wymagających łączenia sił oraz współdziałania różnych podmiotów98. W tych przypadkach „(...)
96 F. Hirsch, Social Limits to Growth, Cambridge 1978, s. 78.
97 E. Glaeser, D. Laibson, J. Scheinkman, Ch. Soutter, Measuring trust, „Quarterly Journal of Economics” 2000/115(3), s. 811–846.
98 W ocenie ekonomisty P.H. Dembinskiego, obecnie widoczny jest duży kryzys zaufania, którego „(...) dalsza erozja (...) grozi wielkim tąpnięciem, także społeczno--politycznym. Gdy nie ma zaufania, nie ma społeczeństwa, wtedy spirala kryzysu nakręca się coraz bardziej i może trwać przez generację albo dłużej. Tam, gdzie nie ma zaufania, nie ma też przyszłości. Im większe zaufanie, tym dalsze spojrzenie w przyszłość”. Zda-niem tego badacza, zaufanie może być rozpatrywane na trzech poziomach. Biorąc pod uwagę tematykę niniejszego opracowania, najbardziej interesujący jest „(...) poziom makro – system prawny, ale i system ogólnych reguł etycznych. Dzisiaj problemem jest przechodzenie do systemu prawnego, który jest zbyt detaliczny i kazuistyczny, w stylu amerykańskim, gdzie ze wszystkim się idzie do sądu, bo na każdym etapie jest możliwość wygrania. A przecież każdy proces to nadwyrężenie zaufania. W konsekwencji blokuje
7. Zaufanie w ekonomii 51 jeden podmiot może wstrzymywać pozostałe podmioty – najczęściej w sposób najbardziej bezwzględny, po prostu zachęcając współpracow-ników do przeznaczenia środków na wspólny projekt, a następnie od-mawiając dołożenia brakujących środków, aż do renegocjacji warunków współpracy na zasadach korzystnych dla tego podmiotu. Jeżeli brakuje zaufania, żaden z podmiotów jako pierwszy nie zaproponuje wspólnego działania i potencjalne zyski z tej współpracy zostaną zaprzepaszczo-ne na rzecz bezpieczzaprzepaszczo-nego, mniej opłacalzaprzepaszczo-nego, właszaprzepaszczo-nego interesu”99. Nierzadko generowanie zysku oraz tworzenie nowej jakości (innowa-cyjność) uzależnione jest od współpracy wielu podmiotów. Zarazem immanentny warunek tej kooperacji stanowi zaufanie – przekonanie strony współdziałania, że inny podmiot nie wykorzysta (nadużyje) jej gorszego położenia w ekonomicznej interakcji. Jak explicite podkreśla A. Małysa-Kaleta, zaufanie jako element stosunków gospodarczych „(...) jest podstawą gospodarki rynkowej, a firmy, które sobie ufają – funkcjonują łatwiej i sprawniej, co powinno przełożyć się na wzrost gospodarczy i poziom dobrobytu”100.
Implikowane współdziałaniem na rynku różnych podmiotów koszty określa się w ekonomii mianem kosztów transakcyjnych101. Teoria kosz-tów transakcyjnych jest elementem nowej ekonomii instytucjonalnej, której metoda „(...) polega na przyjęciu transakcji (kontraktu) za podsta-wową jednostkę analizy. Zgodnie z hipotezą O.E. Williamsona (nagro-dzonego Noblem), każdy problem wymiany można interpretować jako kontrakt, którego zawarcie i realizacja wymagają ponoszenia kosztów transakcyjnych. Koszty transakcyjne stają się uniwersalną miarą oceny efektywności ogółu instytucji. Ich zastosowanie wykracza daleko poza
to życie polityczne, ale przed wszystkim życie gospodarcze, przyczyniając się także do spadku zaufania”, Świat stał się bardziej ryzykowny, „Rzeczpospolita. Plus Minus” 7–8.10.2017, s. 23.
99 Ch.F. Sabel, Studied Trust: Building New Forms of Cooperation in a Volatile
Eco-nomy, „Human Relations” 1993/46(9), s. 1134.
100 A. Małysa-Kaleta, Zaufanie w relacjach rynkowych na współczesnym rynku, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach” 2015/233, s. 161.
101 Do kosztów transakcyjnych zalicza się koszty poszukiwania, kontraktowania, monitorowania i egzekwowania.
stosunki wymiany na rynku dóbr. Powstają one w każdej sferze ludz-kiego działania, nie tylko w stosunkach rynkowych, ponieważ żyjemy «w świecie kontraktów» o różnym natężeniu niepewności i nielojalno-ści. Zawarcie kontraktu oznacza podjęcie współpracy, której celem są oszczędności na kosztach transakcyjnych”102. Zdaniem E.H. Lorenza, literatura dotycząca teorii kosztów transakcyjnych, w tym dorobek wspomnianego E.O. Williamsona, wskazuje na znaczenie, jakie zaufa-niu przypisują nauki ekonomiczne. Istnienie kosztów transakcyjnych może powodować oportunistyczne działanie i zachowania podmiotów ekonomicznych. Skoro koszty transakcyjne postrzegane są w ekonomii jako tarcia, to niewątpliwie zaufanie pełni funkcję smaru pozwalającego je niwelować103. W konsekwencji kalkulacje ekonomiczne nie mogą abstrahować od zaufania, a twierdzi się wręcz, że zaufanie jest nieodzow-nym elementem funkcjonowania obrotu gospodarczego, gdyż ogranicza i hamuje oportunizm podmiotów interakcji ekonomicznej, eliminując lub minimalizując instrumenty prawne służące kontroli tej wymiany104. Badania empiryczne jednoznacznie potwierdzają, że zaufanie obniża koszty transakcyjne105.
Przedstawiciele ekonomii oraz teorii organizacji i zarządzania wyod-rębniają trzy sposoby budowania zaufania między podmiotami inter-akcji ekonomicznej. Pierwszy sposób opiera się na stosowaniu środków prawnych, takich jak np. umowy lub sformalizowane zasady postępo-wania, przy czym podkreśla się, że w tych przypadkach budowane są wyłącznie określone rodzaje zaufania, a mianowicie zaufanie zadaniowe i kompetencyjne, polegające na zdolności wywiązywania się z powierzo-nych zadań. Drugim sposobem jest podejście racjonalno-kalkulacyjne,
102 B. Zbroińska, Wykład ekonomii kosztów transakcyjnych i teorii kontraktów do nauki
o zarządzaniu, „Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae” 2013/17(2), s. 164–165.
103 E.H. Lorenz, Neither friends nor strangers: informal networks of subcontracting
in French industry [w:] D. Gambetta (red.), Trust: Making and Breaking Cooperative Relations, Oxford 1988, s. 198.
104 Por. M. Zygan, Zaufanie a koszty transakcyjne, „Kwartalnik Nauk o Przedsiębior-stwie” 2014/1, s. 52, tak też Th. Tsiakis, The Economic Notion of Trust, „International Journal of Security and Its Applications” 2010/4(2), s. 45.
105 Zob. J.H. Dyer, W. Chu, The Role of Trustworthiness in Reducing Transaction Costs
and Improving Performance: Empirical Evidence from the United States, Japan, and Korea,
7. Zaufanie w ekonomii 53 w którym zaufanie jest budowane w ramach długotrwałej, ugruntowanej współpracy. Trzeci sposób budowania zaufania polega na oddawaniu przysług, co ma w przyszłości prowadzić do odwzajemnienia (tzw. wy-miana prezentów) i – w efekcie – spodziewanego wzrostu zaufania między stronami wymiany106.
Nauki ekonomiczne wyodrębniają dwa różne stany: zaufanie posiada-ne oraz zaufanie okazywaposiada-ne. T. Zieliński, dokonując delimitacji tych zjawisk psychicznych na podstawie zastanej literatury, wskazuje, że zaufanie posiadane należy do sfery poznawczej i jest ono odczuwa-nym przekonaniem, podczas gdy zaufanie okazywane lokuje w sferze behawioralnej, jako zaufanie okazywane107. Jednocześnie między tymi rodzajami zaufania nie muszą zachodzić relacje wynikania ani odpo-wiedniości, jak również brak zaufania, czy raczej brak pełnego zaufania nie jest zawsze równoznaczny z jego nieokazaniem108. W ekonomicz-nych transakcjach na poziomie interpersonalnym przyjmuje się, że „(...) w zaufaniu posiadanym ujawnia się w określonym stopniu dyspozycja psychiczna nazywana ufnością. Zgodnie z potocznym odczuciem ję-zykowym, podobnie jak zazdrość, pracowitość lub wytrwałość, tak też i ufność jest najczęściej umocowana w psychice człowieka, stanowiąc (już bez wątpliwości interpretacyjnych) jego cechę osobowościową”109. Natomiast „całość uwarunkowań zaufania okazywanego w transakcjach ekonomicznych można (...) przedstawić jako (uwzględniające sprzężenia zwrotne) współdziałanie czterech czynników: ufności (jako kategorii psychologicznej), kultury zaufania (kategorii socjologicznej zróżnicowa-nej według krajów, regionów, środowisk społecznych itp.), doświadczeń osobistych zapisanych w przeszłości i potrzeb”110.
Warto odnotować, że powyższa perspektywa badawcza obejmuje relacje ekonomiczne występujące między osobami (relacje interpersonalne),
106 M. Sako, Does Trust Improve Business Performance? [w:] Organizational Trust, red. R.M. Kramer, Oxford 2006, s. 278–280.
107 T. Zieliński, Zaufanie jako regulator decyzji ekonomicznych (analiza literatury), „Management and Business Administration. Central Europe” 2012/117(4), s. 86.
108 T. Zieliński, Zaufanie..., s. 86. 109 T. Zieliński, Zaufanie..., s. 87. 110 T. Zieliński, Zaufanie..., s. 87.
ale zaufanie w ekonomii jest ponadto postrzegane jako relacja między jednostką (osobą) a przedsiębiorstwem oraz relacja między przedsiębior-stwami. Oznacza to, że zaufanie w interakcjach ekonomicznych powinno towarzyszyć stosunkom między wszystkimi podmiotami, niezależnie od ich rodzaju. Zdaniem P. Dasgupty „wzbudzenie zaufania między dwoma jednostkami wymaga powtarzających się spotkań (kontaktów) oraz pamięci o tych spotkaniach. Ponadto, aby uczciwość miała siłę oddziaływania, w uczciwe zachowanie muszą zostać zaangażowane jakieś koszty. I wreszcie zaufanie jest związane z reputacją, a reputację się wyrabia”111. Jest to pogląd, który można odnieść nie tylko do relacji między osobami, ale szerzej – do ekonomicznych stosunków wszystkich podmiotów obrotu gospodarczego.