Wymienione wyżej dyscypliny nie wyczerpują katalogu dziedzin nauko-wych, w których zaufanie jest analizowane i (lub) służy prowadzonym badaniom. Trzeba bowiem pamiętać, że zaufanie jest widoczne, czy to właśnie jako konstrukt teoretyczny czy narzędzie empirii, w innych niż politologia, socjologia, zarządzanie, organizacja lub ekonomia dyscy-plinach badawczych. W szczególności należy tutaj wymienić stosunki międzynarodowe, psychologię, filozofię, a nawet dyscypliny znajdujące się poza sferą nauk społecznych (np. nauki biologiczne)112. Także i w tych dziedzinach zaufanie jest istotnym komponentem oraz przedmiotem analitycznym, chociaż – na co wskazuje przegląd literatury – nie od-grywa ono już tak niepośledniej roli, jak w przypadku wyodrębnionych wyżej dyscyplin. Dlatego nie poświęcam im odrębnych podrozdziałów, lecz dokonuję zbiorczego przeglądu zaufania na gruncie tych dziedzin naukowych.
111 P. Dasgupta, Trust as a commodity [w:] D. Gambetta (red.), Trust: Making and
Breaking Cooperative Relations, Oxford 1988, s. 59.
112 Zob. Z. Mokwa, Teoria..., s. 226. Zaufanie w biologii i szerzej – naukach przy-rodniczych pozostaje poza zakresem niniejszej pracy.
8. Zaufanie w innych dziedzinach nauk społecznych 55 Teoretycy stosunków międzynarodowych stoją na stanowisku, w myśl którego zaufanie odgrywa ważną rolę w pokojowym rozwiązywaniu sporów między państwami113, jak również przesądza o powodzeniu realizacji przedsięwzięć wymagających szerokiej współpracy między-narodowej114. Zdaniem A. Baier: „(...) wyzysk i spisek, tak samo jak sprawiedliwość i braterstwo mają się lepiej w atmosferze zaufania”115. Jest to teza znajdująca zastosowanie w relacjach między państwami. Ponadto warto podkreślić, że badania empiryczne pokazują, iż zaufanie sprzyja postawom prointegracyjnym, co było i jest ważne w kontekście funkcjonowania Unii Europejskiej116.
Zaufanie w stosunkach międzynarodowych nie stanowi pojęcia homo-genicznego; sposób jego percepcji determinowany jest – jak twierdzi R.N. Lebow – przynależnością do jednej z trzech teoretycznych orientacji charakterystycznych dla tej dziedziny naukowej. Autor ten wyodrębnia szkołę realistów, liberałów oraz konstruktywistów. Podejście realistyczne określa system międzynarodowy jako anarchiczny i pozbawiony norm. Jednakże dla przedstawicieli tego nurtu zaufanie leży u podstaw strategii wymuszania oraz powstrzymywania pewnych zachowań w stosunkach z państwami zarówno przyjaznymi, jak i nastawionymi wrogo. Adresaci tych działań muszą mieć świadomość, że państwo będzie w stanie pod-jąć stanowcze działania, jeżeli inne państwa nie wypełnią jego żądań. Realiści twierdzą, że sukces jest uzależniony od skutecznego formuło-wania gróźb oraz ich wiarygodnego wdrażania. Ponieważ reputacja jest uważana za główne źródło zaufania, wiarygodność opiera się na opinii, że państwo wypełnia zobowiązania. Tymczasem w nurcie liberalnym, wywodzi R.N. Lebow, dominuje przekonanie o konieczności współpracy
113 A.M. Hoffman, A Conceptualization of Trust in International Relations, „Euro-pean Journal of International Relations” 2002/8(3), s. 375. Autor ten zastrzega, żeby nie traktować zaufania jako panaceum na wszelkie problemy świata, tamże, s. 395.
114 A. Diallo, D. Thuillier, The Success of International Development Projects, Trust and
Communication: an African Perspective, „International Journal of Project Management”
2005/23(3), s. 237–252.
115 A. Baier, Trust and Antitrust, „Ethics” 1986/96(2), s. 231.
116 S. Immerfall, E. Priller, J. Delhey, Association and Community [w:] Handbook
of European Societies. Social Transformations in the 21st Century, red. S. Immerfall,
w celu przezwyciężenia anarchii, czemu służyć mają instytucje. Jednakże na tym tle występują dwa rodzaje problemów związanych z zaufaniem. Pierwszy z nich dotyczy zastanych, istniejących umów (porozumień) oraz instytucji i wiąże się z ryzykiem, że będą one niszczone przez za-chowania oportunistyczne, które mogą przynieść korzyść jednostkom, lecz nie ogółowi. Z kolei drugi problem dotyczy tworzenia umów oraz instytucji. Podjęcie, jako pierwszy, działania w celu kooperacji niesie za sobą potencjalne koszty i jest w związku z tym istotnym czynnikiem odstraszającym od podjęcia działania. W ocenie liberałów instytucje redukują te koszty. I wreszcie orientacja konstruktywistów zakłada, że prawo krajowe oraz międzynarodowe stanowią fenomen społeczny mocno osadzony w praktykach, przekonaniach oraz tradycjach społecz-nych117. Postępowanie w zgodzie z nimi przynosi oczekiwane efekty. Jest to więc ufność w ugruntowane instytucje.
Jako podstawowy sposób budowania zaufania w stosunkach między-narodowych wskazuje się ustępstwa oraz gesty podejmowane wobec innych państw, przede wszystkim działania, które nie będą mogły być łatwo anulowane lub cofnięte, np. wskutek zmiany opcji politycznej118. Natomiast u podstaw braku zaufania w stosunkach między państwami leży często brak empatii i stosowanie podwójnych standardów, w tym także pomijanie faktu, że wrogie postawy bywają w istocie odpowie-dzią na działania państwa, ponieważ zostały one wcześniej przez nie sprowokowane119.
W psychologii przywiązuje się szczególne znaczenie do zaufania inter-personalnego, i jest ono tutaj „(...) definiowane jako nadzieja jednostki lub grupy, że można polegać na słowie, obietnicy, ustnym lub pisemnym oświadczeniu innej jednostki lub grupy”120. Idzie więc o takie relacje
117 R.N. Lebow, The Role of Trust in International Relations, „Global Asia” 2013/8(3), s. 18–21.
118 D.W. Larson, Trust and Missed Opportunities in International Relations, „Political Psychology” 1997/18(3), s. 721–722.
119 D.W. Larson, Trust..., s. 717–718.
120 J.B. Rotter, A New Scale for the Measurement of Interpersonal Trust, „Journal of Personality” 1967/35(4), s. 651.
8. Zaufanie w innych dziedzinach nauk społecznych 57 między ludźmi lub grupami osób, które opierają się na przekonaniu, że postępowanie innych będzie zgodne z ich deklaracjami.
W literaturze przedmiotu akcentowane są cztery fundamentalne zasady zaufania interpersonalnego. Po pierwsze, jak wskazuje J.A. Simpson, jednostki oceniają swoich partnerów, obserwując, czy okazują oni po-żądane zachowania w sytuacjach granicznych, tj. wymagających rezyg-nacji z realizacji własnych interesów na rzecz interesów innej osoby lub związku tych osób. Po drugie, tego rodzaju sytuacje pojawiają się spontanicznie, ale niekiedy jednostki mogą intencjonalnie generować lub włączać się w nie w celu weryfikacji zaufania partnera. Po trzecie, indywidualne różnice w podejściu do relacji partnerskich, poczucia własnej godności czy różnic dzielących partnerów z czasem wpływają na wzrost lub spadek zaufania w łączącej ich relacji. Po czwarte, ani stopień, ani wielkość poziomu zaufania nie mogą być w pełni określo-ne bez uwzględnienia usposobienia oraz działań partokreślo-nerów w relacji, zwłaszcza we wspomnianych sytuacjach granicznych121.
Psychologiczne konceptualizacje zaufania uwzględniają zagadnienie, jakim jest skłonność do ufności. Jest to konstrukt psychologiczny ozna-czający granicę, do której jednostka okazuje stałą inklinację do polega-nia na innych. Skłonność ta obejmuje zasadniczo dwa dalsze aspekty: wiarę w człowieka polegającą na założeniu, że inni są z reguły uczciwi, niezawodni i posiadają dobre intencje, jak również ufne usposobienie oznaczające, że niezależnie od tego, co jednostka sądzi na temat innych ludzi, osiągnie ona lepsze wyniki, działając z nimi tak, jak gdyby posia-dali dobre intencje i byli solidni (niezawodni)122.
Psychologowie lokują zaufanie w jednym z trzech wymiarów klimatu społecznego rodziny, będącego „(...) prototypem sposobu
spostrzega-121 J.A. Simpson, Psychological Foundations of Trust, „Current Directions in Psycho-logical Science” 2007/16(5), s. 265–266.
122 D.H. McKnight, N.L. Chervany, Conceptualizing Trust: A Typology and E-Commerce
Customer Relationships Model, Proceedings of the 34th Hawaii International Conference
nia relacji społecznych w dorosłym życiu”123. Wynika z tego, że ufność w relacjach między członkami rodziny skutkuje ufnością w szerszych relacjach społecznych i odwrotnie – brak zaufania w najmniejszej ko-mórce społecznej rozciąga się na nieufność względem większych in-stytucji społecznych.
Nieco inny sposób percepcji zaufania jest widoczny w filozofii. W pierw-szej kolejności należy zauważyć, że orientacje oraz przedstawiciele tej nauki społecznej wyodrębniają zróżnicowane formy zaufania stanowiące przedmiot ich zainteresowań badawczych. Jedynie tytułem przykładu należy wskazać, że filozofia chrześcijańska (moraliści) kładła szczególny nacisk na cnoty wiary, nadziei i posługiwała się kategoriami ufności w Boga, natomiast w późniejszych czasach analizowano zaufanie przez pryzmat władz i urzędników (John Locke) czy umów i zawierających je podmiotów (Thomas Hobbes)124. Bez względu na epokę oraz reprezen-towane podejście, bardziej szczegółowa analiza prowadzi do konstatacji, że „w tekstach filozoficznych, dotyczących problematyki zaufania, od-naleźć możemy skutki braku zaufania (u Arystotelesa, Machiavellego, Hobbesa, Locke’a), zagrożenia wynikające z zaufania dogmatycznego (Platon, Seneka, Machiavelli) oraz wymiary zaufania (Sokrates, Ary-stoteles, św. Tomasz z Akwinu). Wszyscy jednak podkreślają jego rolę i znaczenie (choć różnie pojmowane) w relacjach międzyludzkich”125. Istotnym elementem filozoficznych rozważań dotyczących zaufania jest pytanie, dlaczego, tj. z jakich powodów, kogoś się nim obdarza. Udzielając na nie odpowiedzi, Ph. Pettit wskazuje dwa rodzaje przy-czyn. Pierwszy rodzaj obejmuje przyczyny „standardowe”, do których Autor zalicza lojalność, cnoty oraz ostrożność. Są to względy, które leżą u podstaw wiarygodności warunkującej zaufanie. Dodatkowo obdarze-nie kogoś zaufaobdarze-niem może wynikać z innych przyczyn obdarze-niezwiązanych
123 K. Skarżyńska, Psychologiczne źródła rozwoju społeczeństwa obywatelskiego:
percepcja relacji społecznych, jej socjalizacyjne korelaty i konsekwencje dla zachowań obywatelskich [w:] Z. Spendel (red.), Chowanna. Tom specjalny. Oblicza współczesnej psychologii. Pokłosie XXXIV Zjazdu Naukowego PTP, Katowice 2012, s. 127.
124 A. Baier, Trust..., s. 233.
125 M. Czajkowska, Zaufanie w organizacji – filozoficzny zarys podstaw zagadnienia, „Aca Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica” 2010/234, s. 417.