Wśród drobnych zmian zaproponowanych we wrocławskich projektach była i ta, która miała usunąć błąd w art. 994 § 2 k.c., zgodnie z którym przy „obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypad-ku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego”.
Otóż, okres wskazany in fine zdania drugiego58 różni się od okresu koncepcyjne-go przewidzianekoncepcyjne-go w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Tam bowiem, w art. 62 § 1 i § 2 zd. 1 oraz art. 85 § 1 k.r.o. maksymalny czas tego okresu wynosi trzysta dni przed narodzeniem dziecka59. Trzysta dni przed narodzeniem dziecka (czy: nie dawniej niż w trzechsetnym dniu przed urodzeniem się dziecka) i mniej niż trzysta dni przed uro-dzeniem się zstępnego, to terminy różniące się o jeden dzień: 300 i 299. Oczywistą dla nas jest ta tylko „jednodniowa” pomyłka, którą kilkadziesiąt lat temu próbowaliśmy naprawić, choć nie udało się to do dzisiaj.
Oto wrocławski projekt nowego brzmienia art. 994 § 2 k.c.:
„Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona w ciągu trzy-stu dni przed urodzeniem się zstępnego”.
58 Por. J. Kosik, Zachowek…, s. 549 (wskazuję autora na podstawie bibliografii prac J. Kosika,
albowiem na s. 5 wskazanego tomu nie podano autora tej części Systemu); J. Ignaczewski, Prawo
spad-kowe…, s. 223; E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, 2008, s. 187; P. Księżak, Zachowek w polskim…,
s. 295–296; E. Niezbecka, Kodeks cywilny…, 2011, s. 210; E. Niezbecka, Kodeks cywilny..., 2012, s. 239; P. Księżak, Zachowek w polskim…, 2012, s. 306–308; P. Księżak, [w:] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny.
Komentarz, t. IV, s. 734; J. Kremis, R. Strugała, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks…,
s. 1817. Nadto np. uzasad. wyr. SO w Białymstoku z 18 I 2013 r., II Ca 1080/12, http://orzeczenia.bialy-stok.so.gov.pl/content/$N/150505000001003_II_Ca_001080_2012_Uz_2013-01-18_001 Por. np. T. So-kołowski, [w:] M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny, t. II…, s. 1706–1707.
59 Z sugestią formułowaną przeze mnie kilkadziesiąt lat wcześniej, iż czas tego okresu wart jest
krytycznej oceny, por. np. E. Holewińska-Łapińska, Projektowane zmiany…, s. 70. Zob. nadto np. G. Ję-drejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Pokrewieństwo…, s. 51–52.
Dodać można, że uprawnione byłoby także takie brzmienie art. 994 § 2 zd. 2 k.c., zgodnie z którym postanowienie zawarte w jego zd. 1 nie dotyczy wypadku, „gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta jeden dni przed urodzeniem się zstępnego”. Jednak wzgląd na sformułowania przyjęte w art. 62 § 1 i 2 oraz art. 85 § 1 k.r.o. skłonił nas do posłużenia się określeniem „w ciągu trzystu dni przed urodze-niem się zstępnego”60.
Już wierzyciel!
Zgodnie z art. 1024 § 1 k.c., jeżeli „spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdze-niem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili odrzu-cenia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacal-ności dłużnika”61.
Sytuacja, w której przepis ten mógł służyć ochronie praw i interesów dziecka poczętego znana jest z wyroku SN z 7 czerwca 1949 r.62 Przyjęto w nim, iż w odnie-sieniu do sądowego ustalenia ojcostwa konsekwencją skutku wstecznego aż do chwi-li poczęcia, jest to, iż odpowiednik art. 1024 k.c., zawarty wówczas w art. 44 prawa spadkowego z 1946 r.63, dotyczył także odrzucenia spadku, które nastąpiło wtedy, gdy dziecko było już poczęte64. Sąd Najwyższy przyjął w tym orzeczeniu, że odrzucający
60 Dodać może warto, choć to oczywiste, iż nie wchodzi tu w rachubę reguła sformułowana
w art. 112 zd. 2 k.c.; zob. też art. 111 § 2 k.c.
61 Zob. np. M. Pyziak-Szafnicka, Zaskarżenie odrzucenia…, s. 39 i n. oraz powołane tam
piśmien-nictwo; E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz LEX…, s. 287; W. Borysiak, op. cit., s. 888–889; M. Pazdan, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II…, s. 1146; J. Kremis, R. Stru-gała, op. cit., s. 1848 i n.; K. Żak, [w:] Kodeks..., s. 1765.
62 Kr. C 244/49, PiP 1951, z. 2, s. 336–337. Nadto zob. np. M. Wilejczyk, Ochrona wierzycieli…,
s. 69.
63 Dz.U. z 1946 r. Nr 60, poz. 328. Nadto zob. np. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzycieli…,
s. 1686.
64 Por. także uzasad. wyr. SN z 25 II 2005 r., II CK 435/04,
www.sn.pl/Sites/orzecznictwo/Orzecze-nia2/II%20CK%20435-04-1.pdf, s. 5, gdzie odnosząc się do wyr. SN z 7 VI 1949 r., wskazano, iż w „orzeczeniu tym istotnie stwierdzono m.in. to, że skutki cywilne wyroku, uznającego pozwanego za ojca pozamałżeńskiego, «cofają się do daty jego poczęcia». Jednakże takie założenie Sądu Najwyższego miało służyć dla uzasadnienia legitymacji czynnej nasciturusa dla wystąpienia z procesem o uznanie odrzucenia spadku przez ojca (dokonanego przed narodzeniem się dziecka) za bezskuteczne wobec tego dziecka jako wierzyciela alimentacyjnego, spadkobiercę podmiotu odrzucającego spadek. Wypowiedź Sądu Najwyższego, zawarta w uzasad. wyr. z dnia 7 VI 1949 r., nie ma zatem waloru stanowiska o cha-rakterze ogólnym, ponieważ została uczyniona jedynie w kontekście sporu dotyczącego przyznania dziecku (urodzonemu po odrzuceniu spadku przez ojca) legitymacji czynnej w procesie pauliańskim (art. 44 – prawa spadkowego – Dz.U. Nr 60, poz. 328; art. 292 k.z.). W każdym razie treść uzasadnienia
spadek powinien w tej sytuacji ponosić konsekwencje tego, iż dokonując odrzucenia działał z pokrzywdzeniem wierzyciela, którym w zakresie świadczeń alimentacyj-nych jest także dziecko już poczęte, gdy następuje odrzucenie spadku. Podobnie jak na gruncie art. 44 prawa spadkowego z 1946 r., również w świetle art. 1024 k.c., wy-mowa stanowiska zajętego w przywołanym wyroku przez SN jest jednoznaczna: wie-rzytelność alimentacyjna dziecka istnieje jeszcze przed jego narodzeniem65.
W innych miejscach tej książki66 nieco szerzej nawiązuję do pytania, czy wierzy-telność alimentacyjna dziecka powstaje dopiero po jego narodzeniu czy istnieje już wcześniej, przed narodzeniem, opowiadając się za stanowiskiem, iż obowiązek ali-mentacyjny powstaje z chwilą poczęcia dziecka, choć jego realizacja przed narodze-niem jest z natury rzeczy ograniczona i specyficzna. Ale sens naszych projektów miał mieć przede wszystkim walor praktyczny, byliśmy więc gotowi zaakceptować pogląd odmienny i dzięki temu tak ukształtować ten przepis, aby wyeliminować wątpliwość mogącą się tu rodzić.
Oto projekt nowego art. 1024 § 2 k.c.:
„Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek w ciągu trzystu dni przed urodzeniem się zstępnego, domniemywa się, że działał w celu jego pokrzywdzenia mimo tego, że wierzytelność zstępnego powstała dopiero po jego urodzeniu”.
Być może poprawniejszym było jednak stwierdzenie, że jeżeli „spadkobierca odrzucił spadek w ciągu trzystu dni przed urodzeniem się zstępnego, domniemywa się, że działał w celu jego pokrzywdzenia nawet wówczas, gdy wierzytelność zstęp-nego powstała dopiero po jego urodzeniu”.
Dziś jednak uważam, że przepis ten mógł pomijać ostatnie stwierdzenie, stano-wiąc jedynie, że
omawianego wyroku nie wskazuje na to, aby intencją Sądu Najwyższego było nadanie tezie o skutkach prawnych wyroku ustalającego ojcostwo znaczenia uniwersalnego. De lege lata w żadnym przepisie nie wypowiedziano (wprost ani pośrednio) zasady, iż prawomocny wyrok ustalający ojcostwo (art. 84–86 k.r. i op.) wywiera skutki prawne ex tunc w zakresie wszystkich stosunków prawnych, tj. w sferze praw stanu i stosunków prawno-majątkowych. Z pewnością takiej tezy można by bronić w sferze stosunków odnoszących się do praw stanu (przede wszystkim stosunków prawno-rodzinnych), ponieważ wyrok ustalający ojcostwo w sposób zasadniczy kształtuje pozycję dziecka i ojca w stosunkach prawno-rodzin-nych. Jednakże uzasadnienia aktualności wspomnianej tezy w pozostałej grupie stosunków należałoby poszukiwać już w odpowiednich relacjach prawnych (np. w przepisach prawa spadkowego), a przynaj-mniej – w konsekwencjach prawnych wyroku ustalającego ojcostwo w odniesieniu do określonej kate-gorii stosunków prawnych z udziałem lub bez udziału podmiotów objętych takim wyrokiem”.
65 W art. 44 § 2 wskazanego prawa spadkowego przewidziano bowiem, że wymienione „w
paragra-fie poprzedzającym prawo zaskarżenia nie służy wierzycielowi, jeżeli wierzytelność jego powstała po odrzuceniu”.
„Jeżeli spadkobierca odrzucił spadek w ciągu trzystu dni przed urodzeniem się zstępnego, domniemywa się, że działał w celu jego pokrzywdzenia”.
Zaproponowana zmiana wymagała odmiennej numeracji dotychczasowego § 2. Jego treść chcieliśmy też uzupełnić o postanowienie dotyczące rozpoczęcia biegu ter-minu, który paragraf ten wskazuje, gdy odrzucenie spadku nastąpiło przed urodze-niem się wstępnego („Uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne można żądać w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku”).
Oto projekt zd. 2 w dotychczasowym art. 1024 § 2 k.c., który miał otrzymać oznaczenie § 3:
„Termin do zgłoszenia takiego żądania przez dziecko już poczęte w chwili odrzucenia spadku nie może zacząć biec wcześniej aniżeli od dnia jego urodze-nia”.
Dopiero teraz dostrzegam nie tylko nieporadność powyższego sformułowania, które może paradoksalnie sugerować (w związku z dalej obowiązującym art. 1024 § 2 k.c.), że chodziło nam o powzięcie przez dziecko poczęte wiadomości o odrzuceniu spadku. Zauważyłem przede wszystkim, że termin sześciomiesięczny liczony od daty porodu nie jest właściwym, gdy z żądaniem takim miałaby wystąpić matka niemow-lęcia. Nawiązując do przedstawionych w innym miejscu tej książki postulatów ochro-ny matki przed koniecznością udziału w postępowaniach sądowym w okresie pierw-szego półrocza po narodzeniu dziecka, uważam, że termin ten, gdyby występowała ona z żądaniem uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne, powinien być dłuższy, np. ośmiomiesięczny, może dziewięciomiesięczny?