Znaczenie poszczególnych typów instrumentów pochodnych na rynku OTC w Polsce

Aby przeprowadzić ocenę handlu instrumentami pochodnymi na rynku OTC celowym wydaje się zestawienie tych instrumentów z walutowymi transakcjami spot. Na potrzeby niniejszego opracowania porównanie przepro- wadzone zostało z uwzględnieniem tej samej perspektywy czasowej, jak miało to miejsce w przypadku uprzednio omawianych instrumentów pochodnych,

7 Wyniki badania obrotów w kwietniu 2010 r. …, op. cit., s. 3.

2000 2005 2006 2007 2008 2009

Import 48940 101539 125645 164173 210479 145788 Eksport 31651 89378 109584 138785 171860 133648

0 50000 100000 150000 200000 250000

Import Eksport

a więc pod uwagę brane były lata 2007 i 2010. Łączny volumen obrotów walutowych zmniejszył się. Sytuacja ta jest podobna do tej, którą zaobserwo- wać można było w przypadku rynku derywatów. Przyczyn takiego stanu rzeczy upatrywać można w ogólnie pojętym kryzysie finansowym. Średnie obroty netto w roku 2010 zmniejszyły się w porównaniu z rokiem 2007 o 9%

i osiągnęły 1405 milionów USD. Struktura podmiotów aktywnie uczestni- czących w rynku spot wykazywała głównie na transakcje przeprowadzane z zagranicznymi instytucjami finansowymi. Aktywność krajowych podmiotów niefinansowych zmniejszyła się o około 10%. Zauważyć tutaj należy o wiele bardziej skomplikowany charakter takiego stanu rzeczy. Bilans handlu między- narodowego w kwietniu 2010 roku w porównaniu z analogicznym okresem roku 2007 zwiększył się o 20%, ale obroty wygenerowane przez podmioty krajowe pozostały bez zmian, a ich wartość osiągnęła 455 milionów dolarów dziennie. Efekty, jakie niósł za sobą międzynarodowy kryzys finansowy, zauważalne były także w strukturze transakcji z zagranicznymi podmiotami finansowymi, które w znaczącym stopniu starały się minimalizować ryzyko działalności poprzez ograniczenia w prowadzeniu transakcji spekulacyjnych⁸. Na rynku spot najpopularniejszą parą walutową była para EUR/PLN, która jednocześnie reprezentowała najpopularniejszy i najszerzej rozpowszech- niony rodzaj transakcji na rynku międzybankowym dla złotego. Przyjmuje się również, że jest to najlepszy wskaźnik wartości polskiej waluty. Kolejną (w odniesieniu do procentowego udziału w obrocie) parą walutową, która łącznie stanowiła 19% wartości obrotów ogółem, jest EUR/USD.

Pomiędzy badanymi okresami średnie dzienne obroty w zakresie transakcji outright forward znacząco spadły i uzyskały poziom 318 milionów dolarów.

Transakcje te, jako jedyne na rynku walutowym, zawierane były w znaczącej większości przez rodzime firmy niefinansowe (co stanowiło około 70% łącznej liczby zawartych kontraktów). Spadek zainteresowania tym segmentem rynku spowodowany był, jak się wydaje, w pierwszej kolejności niechęcią do podejmowania ryzyka na rynku walutowym. W okresie zawirowań w latach 2008-2009 wiele spółek działających na polskim rynku zarówno w branży eksportowej jak i importowej zanotowało poważne straty wynikające z nieumie- jętnego, a być może również pochopnego, wykorzystania finansowych instru- mentów pochodnych. W dalszej kolejności wymienić można także ostrzejsze wymagania wiarygodności finansowej względem potencjalnych partnerów transakcji. Oba analizowane okresy wykazują niewielkie zainteresowanie

8 Wyniki badania obrotów w kwietniu 2010 r. …, op. cit., s. 3-7.

ze strony banków do zawierania tego typu transakcji pomiędzy sobą. Na tym polu dominowały zdecydowanie transakcje syntetyczne, będące połączeniem transakcji spot ze swapem walutowym. Struktura kontraktów forward, którą można było zaobserwować, stanowiła w znacznej mierze odzwierciedlenie struktury polskiego eksportu. Kontrakty na parę EUR/PLN stanowiły łącznie 68% dziennych obrotów netto, a na parę USD/PLN 22%.

W roku 2010 wartości handlu kontraktami typu non-deliverable-forwards (NDF), które charakteryzują się mniejszym ryzykiem dla kontraktujących stron, wzrosły. Ten rodzaj operacji zawierany był głownie z przedsiębiorstwami niefinansowymi, a jego udział w rynku transakcji forward ogółem osiągnął poziom 19%⁹. Na rynku OTC kontraktami, które prezentowały największą płynność, były swapy walutowe. Średnie dzienne obroty netto osiągnęły w ich przypadku 5,37 biliona dolarów. Była to wartość o 9 % niższa niż zaobser- wowano w roku 2007. Po raz kolejny, podobnie jak w przypadku innych instrumentów finansowych, również tutaj wiąże się to z trudnościami, które zaobserwować można było w tym czasie na światowych rynkach finanso- wych¹⁰. Na skutek zwiększonej awersji do ryzyka i postępującego kryzysu zaufania¹¹ zarówno zagraniczne, jak również krajowe banki zmniejszyły limity kredytowe dla kontrahentów. Pomiędzy badanymi okresami zauważyć można drastyczne zmiany struktury handlu. Wzrosło znaczenie pary walutowej EUR/PLN, a łączna wartość transakcji USD/PLN zawieranych pomiędzy pod- miotami sektora finansowego spadła do 77% z 95% w roku 2007. Znaczenie pary EUR/PLN wzrosło do 22%.

Na skutek silnych niepokoi, które pojawiły się w czwartym kwartale 2008 roku, wraz z upadkiem banku inwestycyjnego Lehman Brothers znacząco zmniejszyła się dostępność lokalnych banków do finansowania w dolarach, a koszt finansowania w tej walucie znacząco wzrósł. Pomimo to banki zacho- wały zdolność (co tożsame jest z dostępnością do kapitału) do finansowania transakcji w Euro, co przypisywane jest możliwości zawierania transakcji swapów walutowych ze swoimi spółkami matkami. W latach 2009-2010 rynkowy udział swapów walutowych na parę USD/PLN systematycznie rósł, niemniej poziom z roku 2007 nie został osiągnięty. Standardowa wielkość ope- racji na polskim rynku oscylowała wokół poziomu 50 milionów dolarów/euro

9 Wyniki badania obrotów w kwietniu 2010 r. …, op. cit., s. 5-6.

10 W. de Bondt, The crisis of 2008 and financial reform, ”Quantitive Research in Financial Markets”

Vol. 2, Nr 3/2010, s. 145.

11 E. Sheedy, Marketing derivatives: a question of trust, „International Journal of Bank Marketing”, Vol. 15, Nr 1/1997, s. 22-31.

dla transakcji z zapadalnością w okresie do 7 dni i 25-50 milionów euro dla dłuższych kontraktów¹².

Polski rynek walutowych instrumentów pochodnych w minionych latach jest przedmiotem wzrastającego znaczenia międzywalutowych swapów na stopę procentową (cross intereset rate swap – CIRS). Obroty w tym segmencie rynku w roku 2010 były o 16% wyższe niż obroty zanotowane w roku 2007.

Tym samym ten segment rynku walutowych instrumentów pochodnych okazał się być jedynym, który oparł się niekorzystnej sytuacji na rynkach finansowych. Wytłumaczenia takiego stanu rzeczy poszukiwać należy w zwięk- szonej liczbie transakcji zawieranych przez polskie banki, które musiały zabezpieczać swoją strukturę kredytów oraz depozytów.

Kolejną kategorią finansowych instrumentów pochodnych, które znajdo- wały się w obrocie na rynku OTC były opcje walutowe. Jest to wyjątkowy rodzaj kontraktów pochodnych, który stał się przedmiotem najbardziej drama- tycznych zmian w odniesieniu do wolumenu obrotów. Pomiędzy rokiem 2007 i 2010 nastąpiło istotne załamanie handlu na rynku opcji walutowych. Rynek ten skurczył się w tym czasie o ponad 63%, a dzienne obroty netto spadły do poziomu 128 milionów dolarów. Po okresie znacznej popularności wśród polskich przedsiębiorstw opcje walutowe zastąpione zostały w znacznej mierze bezpieczniejszymi instrumentami, takimi jak na przykład kontrakty outright -forward. Na zaistniałą sytuację nałożyły się także straty, jakie poniesione zostały przez banki oferujące w swoich portfelach produktowych opcje finan- sowe. Na skutek tego wdrożone zostały znacznie bardziej wymagające proce- dury weryfikacji kontrahentów lub też opcje walutowe wycofywane były całkowicie z oferty¹³.

Rynek OTC umożliwia, obok walutowych instrumentów pochodnych, także handel instrumentami pochodnymi stóp procentowych. Do tej kategorii kontraktów zaliczyć można FRA (Future Rate Agreements), IRS (Interest Rate Swaps) oraz opcje na stopy procentowe. Dzienna wartość obrotów na rynku tych instrumentów pochodnych w roku 2010 zmniejszyła się o około 40 % w odniesieniu do roku 2007 i wyniosła 1561 milionów dolarów. Podobnie jak w przypadku innych instrumentów pochodnych przyczyny takiego stanu rzeczy upatrywać należy w kryzysie finansowym i zwiększonych wymaganiach nakładanych przez banki na swoich kontrahentów, jak również na siebie nawzajem. W roku 2010 instrumenty pochodne stóp procentowych używane

12 Wyniki badania obrotów w kwietniu 2010 r. …, op. cit., s. 6-7.

13 Ibidem, s. 6-7.

były głównie przez banki w celu zabezpieczenia przed niekorzystnymi warun- kami rynkowymi, podczas gdy w roku 2007 dominującym celem zawierania tego rodzaju kontraktów była działalności spekulacyjna. Polskie przedsię- biorstwa spoza segmentu finansowego zabezpieczały się przed niekorzystnymi zmianami wartości stóp procentowych bardzo rzadko, dlatego międzybankowe transakcje tego rodzaju składały się w roku 2010 na ponad 99% ogółu zawartych transakcji.

Rynek transakcji FRA zmniejszył się w roku 2010 w stosunku do roku 2007 o 46%. Średnie dzienne obroty w tym czasie osiągnęły poziom 775 milionów dolarów. Na rynku tych transakcji nie zanotowano w tym czasie operacji zawieranych przez podmioty niefinansowe. Zmniejszeniu płynności rynku towarzyszyło zmniejszenie aktywności spekulantów, a także stabilne prognozy wartości stóp procentowych. Średnie wartości transakcji FRA na rynku międzybankowym wyniosły 500 milionów złotych dla transakcji na jednomiesięczny WIBOR i 250 milionów złotych na WIBOR 3M.

Rynek swapów na stopę procentowa skurczył się o 37% (rok 2010 w porównaniu do 2007), a dzienne wartości obrotów osiągały średnio 786 milionów dolarów. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku transakcji FRA, okoliczności ekonomiczne miały silny wpływ na handel tymi instru- mentami, pomimo to jednak należy zauważyć, że skala tego zjawiska była daleko mniejsza, w szczególności biorąc pod uwagę zdecydowanie mniej spe- kulacyjny charakter tych instrumentów.

Najbardziej płynnym rynkiem instrumentów pochodnych stóp procento- wych stał się rynek kontraktów IRS. W tej kategorii produktów wyróżniano dwie podgrupy tj. OIS (overnight interest swaps) i “inne”. Średnie dzienne obroty na rynku IRS niezaklasyfikowanych jako “inne” wyniosły w przybli- żeniu 526 milionów złotych (dane na kwiecień 2010 roku). Przeciętne wartości dziennych obrotów dla kontraktów IRS wyniosły 100, 50 i 25 milionów (odpowiednio dla kontraktów rocznych, dwuletnich i 5-10 letnich). Wartość obrotów w stosunku do roku 2007 spadła.

3. Rynek derywatów notowanych na Giełdzie Papierów Wartościo-