– role publicznego gospodarza i prosumenta
1. Zróżnicowanie ról człowieka
Role człowieka jako podmiotu gospodarującego, krótki opis jego zachowania w tych rolach oraz motywy przyjmowania tych ról zestawiono w tabeli 1.
1 A. Glapiński, Meandry historii ekonomii, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2012, s. 289.
2 Zob. B. Schauer, Rozwój teorii ekonomii po kryzysie. Rewolucja czy ewolucja?, w: Współczesne problemy eko-nomiczne, red. nauk. U. Zagóra-Jonszta, K. Nagel, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice 2013, s. 11.
Rola Zachowanie Motywacja naturalny
gospodarz
produkuje tylko tyle, ile potrzebuje dla zaspokojenia potrzeb własnego gospodarstwa domowego
walka o przetrwanie
przedsiębiorca produkuje tak dużo i na tyle inno-wacyjnie, jak długo wzrost wielkości produkcji i zmiana oferty prowadzi do zwiększenia kwoty zysku
chęć osiągnięcia zysku, w niektó-rych przypadkach powiązana z pa-sją tworzenia (nowych produktów)
publiczny gospodarz
tworzy i zarządza –
w roli właściciela, lub kreuje – w roli zamawiającego, potencjał wytwórczy (np. infrastrukturę drogową bądź potencjał OZe), którym nie mogą gospodarować na własny rachunek i na własne ryzyko podmioty kierujące się rachunkiem efektywności mikroekonomicznej
Świadczenie społecznie pożądanych usług publicznych przy zastosowaniu wymuszonego administracyjnie procesu
pobierania danin od producentów i konsumentów
prosument tworzy jako konsument zasoby (rzeczowe oraz know-how), które wykorzystuje do zaspokajania swoich potrzeb, a dostępne nadwyżki potencjału udostępnia osobom trzecim
Może kierować się skłonnością do dzielenia się swoimi zasobami z innymi osobami lub też uznać, że zarządzany przez niego potencjał może służyć produkcji dóbr (w tym usług) sprzedawanych dla osiągnięcia dodatkowego przychodu
Źródło: Opracowanie własne.
Człowiek produkował przez tysiące lat tylko tyle, ile sam jako członek plemienia potrzebował, aby przeżyć. W ówczesnej sytuacji występował w roli jednostki, która sama produkuje i sama korzysta z efektów tej produkcji3. Dyskusyjne jest nazywanie człowieka w tej roli jako prosumenta, skoro wówczas jego działanie sprowadzało się do roli „zaledwie” gospodarza naturalnego. Po epoce wielkich odkryć geograficz-nych Europejczycy, jako jedyna zbiorowość wśród całej populacji na Ziemi, prowadzi-li taką działalność, która pozwalała kumulować bogactwo głównie dzięki grabieniu dóbr w podbitych zamorskich krajach. Dopiero mniej więcej w ostatnich 200 latach, tj.
od czasów rewolucji przemysłowej, ma miejsce przyspieszenie postępu technicznego,
3 A. Kozłowska, Nowy konsument – nowe formy reklamy, w: Chaos czy twórcza destrukcja? Ku nowym modelom w gospodarce i polityce, red. nauk. A. Zaorska, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2011, s. 129.
w dużym tempie gromadzone są zasoby w znacznej ilości oraz o nowych cechach.
Doskonaląc opis procesów gospodarowania, zaproponowano m. in. zdefiniowanie nowych (mega)trendów rozwoju gospodarczego. Wśród pierwszych z nich znalazły się: uprzemysłowienie produkcji i urbanizacja.
Szczególnie duże tempo rozwoju gospodarczego, mającego swoje podstawowe źródło we wzroście produkcji przemysłowej, występowało w latach 1875–1914, a na-stępnie 1950–19734. Przed I wojną światową prowadzona była bardzo aktywna wy-miana handlowa na rynku światowym i wówczas kraje dostarczające surowce z Azji, Ameryki Południowej oraz Afryki Północnej do Europy były w stanie utworzyć bo-gatą infrastrukturę transportową oraz komunalną. Od wybuchu II wojny światowej nastąpiło przyspieszenie rozwoju gospodarki USA, która uzyskała status lidera świa-towego. Dynamiczny rozwój gospodarek europejskich w II połowie XX wieku odby-wał się początkowo bez uwzględniania potrzeby dbania o ochronę środowiska natu-ralnego. Dopiero w latach 60. powstały pierwsze raporty5, w których wskazywano na konieczność uwzględnienia ekologii jako istotnego (mega)trendu rozwojowego. Na przełomie wieków i w pierwszej dekadzie XXI wieku tempo rozwoju gospodarczego było zróżnicowane w różnych regionach świata. W krajach wysokorozwiniętych do-biegał końca proces deindustrializacji, a podstawowe znaczenie uzyskał sektor usług, w tym usług finansowych, a także informatycznych i komunikacyjnych (ICT). Szcze-gólnie wysoka dynamika rozwoju gospodarki chińskiej od lat 90. minionego wieku ma charakter spektakularny, ale trzeba uwzględniać bardzo niski poziom bazy na początku tego procesu. Szybki wzrost wolumenu wymiany towarowej między kra-jami Dalekiego Wschodu a Europą z jednej strony oraz USA z drugiej strony, po-wiązane ze zjawiskiem przenoszenia produkcji do Chin i innych krajów Azji Połu-dniowo-Wschodniej (offshoring), spowodowały, iż za (mega)trend uznano globalizację gospodarki światowej6.
Zmiany ilościowe w gospodarce determinują bezwzględny poziom konsumpcji społeczeństw. W prowadzonej współcześnie dyskusji o kierunkach przyszłościowych zmian więcej uwagi przywiązuje się do możliwych przemian jakościowych niż do różnych scenariuszy wzrostu ilościowego. Wynika to z konstatacji, iż od lat 80. minio-nego wieku w wyniku upowszechniania zupełnie nowych technologii ICT wystąpiło tak duże tempo przemian, że w ciągu życia człowieka zamyka się cykl zastępowania
4 P.R. Gregory, R.C. Stuart, Comparing Economic Systems in the Twenty-First Century, Houghton Mifflin, Boston-New York, 2004, s. 513–514.
5 Klasyczną pozycję stanowi publikacja tzw. raportu Klubu Rzymskiego. Zob. D.H. Meadows, D.L.
Meadows, J. Randers, W.W. Behrens III, The Limit to Growth, A Potomac Associates Book, Washington (DC) 1972.
6 M. Ślepko, Offshoring jako czynnik zmian rozkładu aktywności ekonomicznej na świecie i szansa regionów rozwijających się na włączenie w proces globalizacji, w: Chaos… dz.cyt., s. 55 i nast.
racjami7.
Obserwując zmiany w systemie społeczno-gospodarczym, można próbować usta-lić, jaki podmiot lub jakie podmioty mają szczególny wpływ na kształtowanie się kie-runków i tempa procesów zmian. Według J. Schumpetera podstawową rolę należy przypisać jednostkom, które wykazując się przedsiębiorczością, w bezpośredni spo-sób wpływają na rozwój nowych form gospodarowania i przyczyniają się do wprowa-dzania na rynek nowych produktów8. Suma efektów autonomicznych działań przed-siębiorców decyduje o kierunku i tempie procesów przemian.
Można jednak zauważyć procesy rozwoju o odmiennym charakterze. Przemiany w energetyce określane w Niemczech jako Energiewende przebiegają w inny sposób, niż procesy kreowane przez przedsiębiorców. Obserwujemy nowe zjawisko, jakim jest kreowanie procesów przemian przez ruchy społeczne, które swoją podstawową dzia-łalność prowadzą „poza obszarem gospodarki”. Wydaje się, że na tyle silnie wpływają one na działalność gospodarczą, iż można im przypisać siłę sprawczą istotnych zmian w systemie społeczno-gospodarczym, wręcz kształtowanie nowych megatrendów.