Zrównowa Īony rozwój obszarów turystycznych o charakterze uzdrowiskowym

We wspóáczesnej literaturze i opracowaniach strategicznych tematyka zrównowaĪonego rozwoju poruszana jest w wielu ujĊciach. Na szczególną uwagĊ zasáuguje zdefiniowanie w 1987 roku rozwoju trwaáego i zrównowaĪo-nego jako rozwoju spoáeczzrównowaĪo-nego i gospodarczego, który jest w stanie zapewniü zaspokojenie potrzeb wspóáczesnego spoáeczeĔstwa w sposób nienaruszający moĪliwoĞci zaspokojenia potrzeb przyszáych pokoleĔ. Gáówne elementy takiego rozwoju to: wprowadzenie zmian w jakoĞci wzrostu gospodarczego, ochrona zasobów naturalnych, zaspokojenie podstawowych potrzeb ludnoĞci z uwzglĊd-nieniem myĞlenia kategoriami ekologii.

Paradygmat zrównowaĪonego rozwoju, który powinien byü równoczeĞnie trwaáy i samopodtrzymujący siĊ, oznacza, Īe jego zasady tworzą nadrzĊdne ramy dla dziaáalnoĞci kaĪdego typu, obejmując takĪe sektor turystyki¹. Rozwój idei związanych ze zrównowaĪonym rozwojem turystyki przyczyniá siĊ do sformuáowania wielu poĞrednich wyjaĞnieĔ istoty tego pojĊcia, które zostaáy podsumowane przez ĝwiatową OrganizacjĊ Turystyki w 2004 roku stworze-niem rozbudowanej i zmodyfikowanej definicji. W ujĊciu UN WTO zrównowa-Īony rozwój turystyki to rozwój przebiegający zgodnie ze wskazówkami i for-mami zarządzania mającymi zastosowanie dla wszystkich form turystyki i kie-runków wyjazdów, áącznie z turystyką masową i wszelkimi niszowymi segmen-tami turystyki. Zasady wyznaczające zrównowaĪony rozwój w turystyce odno-szą siĊ do aspektów przyrodniczych, ekonomicznych i spoáeczno-kulturowych, miĊdzy którymi musi byü zachowana równowaga dająca gwarancjĊ dáugookre-sowego i harmonijnego rozwoju². PodstawĊ zrównowaĪonego rozwoju turysty-ki i rekreacji stanowi wiĊc dąĪenie do osiągniĊcia równowagi pomiĊdzy potrze-bami turystów, Ğrodowiska przyrodniczego i spoáecznoĞci lokalnych³.

PodkreĞlenie znaczenia zasad zrównowaĪonego rozwoju znalazáo takĪe miejsce w wielu dokumentach Unii Europejskiej, wĞród których ze wzglĊdu na tematykĊ niniejszego artykuáu na uwagĊ zasáugują przede wszystkim komuni-katy Komisji Europejskiej: „Podstawowe kierunki zrównowaĪonego rozwoju

1 A. Szewczuk, M. Kogut-Jaworska, M. Zioáo, Rozwój lokalny i regionalny. Teoria i praktyka, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 135.

2 Turystyka, red. W. Kurek, PWN, Warszawa 2008, s. 474.

3 Turystyka zrównowaĪona, red. A. Kowalczyk, PWN, Warszawa 2010, s. 31.

turystyki europejskiej” (25 listopada 2003 roku), „Odnowiona polityka tury-styczna UE: ku silniejszemu partnerstwu na rzecz turystyki europejskiej”

(22 marca 2006 roku) oraz „Agenda dla zrównowaĪonej i konkurencyjnej turystyki europejskiej” (19 paĨdziernika 2007 roku).

W komunikacie „Podstawowe kierunki zrównowaĪonego rozwoju tury-styki europejskiej” Komisja Europejska zwróciáa uwagĊ, Īe najwaĪniejsze kierunki dziaáaĔ w dziedzinie zrównowaĪonego rozwoju turystyki europej-skiej to: ograniczenie niekorzystnych wpáywów turystyki w miejscach – celach podróĪy, wdroĪenie instrumentów racjonalnego zarządzania turystyką masową, kontrolowanie rozwoju transportu związanego z turystyką, a takĪe promowanie odpowiedzialnej turystyki jako czynnika rozwoju kulturowego i spoáecznego⁴. Natomiast dokument „Odnowiona polityka turystyczna UE:

ku silniejszemu partnerstwu na rzecz turystyki europejskiej” podkreĞla zna-czenie wspóápracy w osiąganiu celów stawianych przed turystyką. Jak za-znacza KE, dialog wĞród partnerów spoáecznych branĪy turystycznej, stron zainteresowanych oraz wáadz publicznych jest niezbĊdny dla promowania har-monijnego i zrównowaĪonego rozwoju turystyki⁵. Komunikat „Agenda dla zrównowaĪonej i konkurencyjnej turystyki europejskiej” stanowi zaĞ oficjal-ne rozpoczĊcie i zatwierdzenie agendy dla zrównowaĪooficjal-nej i konkurencyjoficjal-nej turystyki europejskiej.

Realizacja zasad zrównowaĪonego rozwoju w uzdrowiskach nabiera wspóáczeĞnie szczególnego znaczenia ze wzglĊdu na silne uzaleĪnienie rozwoju turystyki uzdrowiskowej od zasobów Ğrodowiskowych, ale i takĪe w związku z koniecznoĞcią podnoszenia atrakcyjnoĞci uzdrowisk w oparciu o zasady zrów-nowaĪonego rozwoju.

Wypoczynek i lecznictwo powinny byü oparte na wykorzystaniu natural-nych surowców leczniczych, wáaĞciwoĞci klimatu i krajobrazu, chronionatural-nych przed szkodliwym wpáywem uprzemysáowienia i urbanizacji. MiejscowoĞci uzdrowiskowe powinny zapewniaü kuracjuszom i turystom klimat spokoju, oferowaü piĊkno nieznieksztaáconej przyrody, pozwalaü na obcowanie z

4 J. Walasek, Turystyka w Unii Europejskiej, WyĪsza Szkoáa Spoáeczno-Przyrodnicza w Lublinie, Lublin 2009, s. 77–78.

5 www.eur-lex.europa.eu (26.04.2013).

strzenią kulturową miejscowoĞci⁶. Obecnie kwestie te reguluje ustawa z 2005 roku o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdro-wiskowej oraz gminach uzdrowiskowych. Pomimo formalnej ochrony uzdrowi-ska są naraĪone na dziaáania czynników powodujących negatywne przeobraĪe-nia, prowadzących do utraty bądĨ obniĪenia walorów Ğrodowiska⁷. W wiĊkszo-Ğci polskich uzdrowisk wystĊpują zagroĪenia Ğrodowiska naturalnego, gáównie pod wzglĊdem czystoĞci powietrza, haáasu, odpadów.

KoniecznoĞü ksztaátowania rozwoju uzdrowisk w sposób zrównowaĪony wynika takĪe z nowych trendów w popycie turystycznym. Zmiany w prefero-wanym stylu Īycia, które promują zdrowy i proekologiczny styl Īycia, wpáywa-ją na zmiany w sposobie spĊdzania czasu wolnego oraz zwiĊkszenie oczekiwaĔ co do stanu Ğrodowiska wybieranego miejsca docelowego wyjazdu. Przekáada siĊ to na rosnące i Ğwiadome zainteresowanie miejscowoĞciami uzdrowisko-wymi postrzeganymi jako obszary o cennych dla zdrowia walorach przyrodni-czych, jak równieĪ wpáywa na zmianĊ oczekiwaĔ co do oferty przedsiĊbiorstw Ğwiadczących usáugi zdrowotne i prozdrowotne. Staáy wzrost liczby turystów oraz wzrost liczby wyjazdów przy skróceniu czasu ich trwania wpáywa na mo-dyfikacjĊ i rozszerzanie oferty uzdrowisk. Produkt turystyczny uzdrowisk za-czyna mieü wielofunkcyjny charakter, a pogáĊbiająca siĊ dywersyfikacja po-trzeb turystów powoduje coraz wiĊksze zróĪnicowanie produktów turystyki zdrowotnej, co takĪe stwarza wiele zagroĪeĔ. Z jednej strony wystĊpuje ko-niecznoĞü zwiĊkszenia atrakcyjnoĞci produktu turystyki uzdrowiskowej, z dru-giej strony uzdrowiskom grozi wielofunkcyjnoĞü i przeinwestowanie, które moĪe prowadziü do zmiany charakteru uzdrowiska, a w konsekwencji nawet do zaniku jego gáównych wartoĞci.

Warto takĪe dodaü, iĪ dla wielu turystów odwiedzających uzdrowiska atu-tem moĪe byü ich naturalny charakter, estetyka architektury. Niestety, w wyni-ku zaniedbaĔ z przeszáoĞci, niewáaĞciwych decyzji samorządów lokalnych, w wielu uzdrowiskach jeszcze do niedawna mieliĞmy do czynienia i nadal ma-my z zaniedbaniami w tej sferze.

MiejscowoĞci uzdrowiskowe powinny byü wyposaĪone w podstawową ba-zĊ materialną turystyki, poniewaĪ prowadzi to do przedáuĪenia czasu pobytu

6 M. Boruszczak, StanĞrodowiska a funkcjonowanie uzdrowisk nadmorskich, w: Turys-tyka uzdrowiskowa. Stan i perspektywy, red. M. Boruszczak, WyĪsza Szkoáa Turystyki i Hotelar-stwa w Sopocie, GdaĔsk 1999, s. 195.

7 Ibidem.

turystów, wáaĞciwej kuracji i rehabilitacji, a takĪe optymalnego wykorzystania czasu przeznaczonego na wypoczynek. OĞrodki wypoczynkowe i turystyczne powinny sytuowaü zagospodarowanie turystyczne tak, aby podkreĞlaü czytel-noĞü ukáadu, podkreĞlaü wartoĞci terenowe i harmonizowaü z walorami krajo-brazu. Jako element krajobrazu moĪna potraktowaü ksztaát architektoniczny budynków istniejących i powstających na terenie uzdrowiska. Idea zrównowa-Īonej architektury powinna opieraü siĊ na wzorcach trwaáoĞci, uĪytecznoĞci i piĊkna. Zadaniami zrównowaĪonej architektury i budownictwa są odnawianie i kreowanie obiektów, które powinny byü: dostĊpne, bezpieczne, zdrowe, wy-godne i produktywne oraz charakteryzujące siĊ najniĪszym negatywnym wpáy-wem na Ğrodowisko przyrodnicze⁸.

WaĪną kwestią w polityce zrównowaĪonego rozwoju w uzdrowisku jest uwzglĊdnienie interesów staáych mieszkaĔców. W miejscowoĞciach uzdrowi-skowych niejednokrotnie dochodzi do konfliktu interesów mieszkaĔców i kura-cjuszy, co wynika gáównie z ograniczeĔ i obowiązków, jakie na uzdrowisko nakáada wspomniana wczeĞniej ustawa regulująca funkcjonowanie uzdrowisk.

Restrykcyjne wymagania związane gáównie z koniecznoĞcią zachowania walo-rów uzdrowiskowych wprowadzają bowiem wiele ograniczeĔ, miĊdzy innymi odnoĞnie do prowadzenia dziaáalnoĞci pozaleczniczej, budownictwa mieszkal-nego czy organizacji imprez kulturalnych i wydarzeĔ rozrywkowych. Konflikty te dotyczą gáównie tych osób, które nie czerpią zysków z dziaáalnoĞci uzdro-wisk, a jedynie odczuwają ich negatywne konsekwencje. Jednym z warunków umoĪliwiających praktyczne zastosowanie koncepcji turystyki zrównowaĪonej jest ĞwiadomoĞü spoáeczeĔstwa i jego pozytywne nastawienie do proponowa-nych rozwiązaĔ, a takĪe tworzenie szans udziaáu spoáecznoĞci lokalnej w po-dejmowaniu decyzji i ponoszeniu za nie odpowiedzialnoĞci⁹.

NajwaĪniejsze czynniki wpáywające na rozwój uzdrowiska moĪna podzie-liü na czynniki wpáywające na Ğrodowisko przyrodnicze uzdrowisk (na przykáad zagospodarowanie przestrzenne miejscowoĞci uwzglĊdniające ochronĊ walorów przyrodniczych i zasobów naturalnych, wáaĞciwa gospodarka cieplno-paliwowa

8 J. Mirek, ZrównowaĪony rozwój turystyki jako determinanta funkcjonowania polskich uzdrowisk – wybrane zagadnienia, w: Uzdrowiska i ich funkcja turystyczno-lecznicza, red.

A. Szromek, Proksenia, Kraków 2012, s. 82.

9 A. Niezgoda, Spoáeczne uwarunkowania rozwoju turystyki zrównowaĪonej – przykáad mieszkaĔców Poznania, „Acta Scientarum Polonorum, Oeconomia” 2010, nr 9 (4), s. 358, za:

J. Mirek, op.cit., s. 84.

ograniczająca emisjĊ gazów i pyáów do atmosfery, odpowiednia gospodarka wodno-Ğciekowa¹⁰, tworzenie rozwiązaĔ komunikacyjnych ograniczających ruch samochodowy i haáas na terenie uzdrowisk) oraz na Ğrodowisko antropo-geniczne (tworzenie odpowiedniej infrastruktury turystycznej i paraturystycz-nej, dbaáoĞü o estetykĊ budynków i áad przestrzenny).

Rozwiązaniem pomocnym we wdraĪaniu zasad zrównowaĪonego rozwoju w uzdrowiskach mogą byü fundusze Unii Europejskiej, miĊdzy innymi fundu-sze kierowane na projekty o charakterze turystycznym.