Index of /rozprawy2/11066

Pełen tekst

(1)WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA. ROZPRAWA DOKTORSKA System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych mgr Barbara Wasilewska. Promotor: prof. dr hab. inż. Ryszard Knosala. KRAKÓW 2016.

(2) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. Składam serdeczne podziękowania mojemu promotorowi, Panu prof. dr. hab. inż. Ryszardowi Knosali, za opiekę naukową oraz poświęcony czas i trud włożony w pomoc w trakcie realizacji niniejszej pracy.. Pragnę również gorąco podziękować mojej Rodzinie za cierpliwość, wyrozumiałość i wsparcie.. 2.

(3) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. SPIS TREŚCI 1. Wstęp ............................................................................................................................ 7 2. Geneza problemu ........................................................................................................ 10 2.1. Heurystyka jako metodologia twórczego działania ............................................ 10 2.2. Kompetencja twórcza .......................................................................................... 11 2.3. Budowanie zespołów kreatywnych ..................................................................... 14 2.3.1. Model grupy innowacyjnej .......................................................................... 15 2.3.2. Zasady utworzenia zespołu kreatywnego .................................................... 16 2.4. Projektowanie twórcze ........................................................................................ 18 2.5. Stymulatory i inhibitory wpływające na kreatywność ........................................ 20 2.6. Kształtowanie wyobraźni .................................................................................... 23 2.7. Proces tworzenia sesji twórczych........................................................................ 25 2.8. Metody stymulowania ......................................................................................... 28 2.8.1. Właściwe zastosowanie metod stymulowania ............................................ 29 2.8.2. Klasyfikacja metod stymulowania .............................................................. 31 2.9. Proces stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych .......................... 33 2.9.1. Warunki stymulowania rozwiązań technicznych ........................................ 34 2.9.2. Stymulowanie z wykorzystaniem technologii informatycznych (IT) w myśleniu twórczym ................................................................................. 37 2.10. Podsumowanie i wnioski .................................................................................. 41 3. Teza, cel oraz zakres pracy ......................................................................................... 44 4. Model procesu twórczego ........................................................................................... 48 4.1. Założenia modelu ................................................................................................ 48 4.2. Charakterystyka faz rozwiązywania problemów ................................................ 51 4.2.1. Faza zdefiniowania problemu – celu ........................................................... 51 4.2.2. Fazy pomysłów............................................................................................ 52 3.

(4) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. 4.2.3. Faza oceny ................................................................................................... 53 4.2.4. Faza wdrażania ............................................................................................ 53 4.2.5. Faza obserwacji ........................................................................................... 54 4.2.6. Faza „życia z rozwiązaniem” ...................................................................... 54 4.2.7. Faza analizy ................................................................................................. 54 5. Zastosowanie wybranych metod stymulowania ......................................................... 58 5.1. Proces badań, rozwoju oraz zarządzania produkcją ............................................ 61 5.1.1. Kruszenie ..................................................................................................... 62 5.1.2. Krytyczna ocena i analiza............................................................................ 67 5.1.3. Synektyka .................................................................................................... 71 5.1.4. Sześć butów ................................................................................................. 77 5.2. Proces zwiększania efektywności pracy ............................................................. 78 5.2.1. Lista kontrolna ............................................................................................. 79 5.2.2. Pytania naprowadzające .............................................................................. 81 5.2.3. Porównania .................................................................................................. 82 5.2.4. Za i przeciw ................................................................................................. 83 5.2.5. Krzesła Disneya ........................................................................................... 85 5.3. Cykliczny projekt przedsiębiorstwa ulepszający produkt ................................... 86 5.3.1. Identyfikacja osobista .................................................................................. 88 5.3.2. Personifikacja .............................................................................................. 89 5.3.3. Świat baśni .................................................................................................. 90 5.3.4. Lista rozwiązań kategorii A i B oraz skutek i ciąg dalszy .......................... 92 5.4. Doskonalenie systemu produkcyjnego ................................................................ 93 5.4.1. Analogie ...................................................................................................... 94 5.4.2. Metafora generatywna ................................................................................. 94 5.4.3. Realistyczna analogia bogata w treść oraz realistyczna analogia wizualna 95 4.

(5) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. 5.4.4. Samorozwiązujący się problem ................................................................... 96 5.5. Zwiększenie wydajności maszyn wytwórczych.................................................. 97 5.5.1. Analogia fantastyczna ................................................................................. 97 5.5.2. Konieczne i zbędne ..................................................................................... 98 5.5.3. Identyfikacja osobista ................................................................................ 100 5.5.4. Nierzeczywistość ....................................................................................... 100 5.6. Ulepszenie linii produkcyjnej ........................................................................... 101 5.6.1. Kruszenie ................................................................................................... 101 5.6.2. Sieć poszukiwań ........................................................................................ 102 5.6.3. Metoda ALoU............................................................................................ 103 5.6.4. Metoda sześciu myślowych kapeluszy ...................................................... 104 5.6.5. Metoda zadania domowego wspomagana elementami metody oceny twórczej ..................................................................................................... 106 5.7. Reorganizacja kompletacji porcji celem zapewnienia podania właściwej ilości mrożonek ........................................................................................................... 108 5.7.1. Kontrolna lista pytań ................................................................................. 109 5.7.2. Okrągły stół ............................................................................................... 109 5.7.3. Łamacz zasad ............................................................................................ 110 5.7.4. Sieć poszukiwań ........................................................................................ 111 5.8. Wymiana rolek pod rotorem co 3 lata ............................................................... 112 5.8.1. Metaplan .................................................................................................... 113 5.8.2. Kruszenie ................................................................................................... 114 5.8.3. Pytania modyfikujące Osborna ................................................................. 116 5.9. Projektowanie zmodyfikowanego preparatu ..................................................... 117 5.9.1. Rozważ wszystkie czynniki (RWC) .......................................................... 118 5.9.2. Prowokacje ................................................................................................ 118. 5.

(6) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. 5.9.3. Analiza morfologiczna .............................................................................. 119 5.9.4. Skutek i ciąg dalszy ................................................................................... 128 6. System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych ............................................................................................................. 131 6.1. Założenia systemu ............................................................................................. 131 6.2. Opis procedury systemu wspomagającego dobór metod stymulowania ........... 134 6.3. Weryfikacja działania systemu ......................................................................... 142 6.3.1. Weryfikacja systemu dla przypadku „proces” - Ulepszenie linii produkcyjnej .............................................................................................. 142 6.3.2. Weryfikacja systemu dla przypadku „produkt” - Projektowanie zmodyfikowanego preparatu ..................................................................... 145 6.3.3. Weryfikacja systemu dla przypadku „doboru losowego” ......................... 148 7. Podsumowanie i kierunki dalszych badań ................................................................ 152 7.1. Wizja wzrostu skuteczności stosowania twórczych metod rozwiązywania problemów ........................................................................................................ 153 7.2. Kierunki dalszych badań ................................................................................... 155 Słownik ważniejszych pojęć ......................................................................................... 156 Literatura ....................................................................................................................... 158 Spis tabel ....................................................................................................................... 172 Spis rysunków ............................................................................................................... 174. 6.

(7) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. 1. WSTĘP Inspirowanie, aktywizowanie i wyrabianie postawy twórczej powinno podlegać systematycznemu oddziaływaniu – stymulowaniu. Stymulowanie to pobudzanie. Stymulator myślenia twórczego to czynnik, który mobilizuje do działania, stanowi zachętę do samodzielnego myślenia, ale także tworzenia warunków do stawiania pytań i pobudzania zainteresowań. Stymulowanie nie powinno być narzuconym schematem, który stosuje się w sposób rygorystyczny [176]. Schemat jednakże buduje się w oparciu o charakter problemu, a problemy o wielu możliwych rozwiązaniach wymagają nieustannego stymulowania. Umożliwiają to metody twórcze. Istniejący stan wiedzy z tej tematyki (głównie w Polsce) jest wciąż mały i niewystarczający. Natomiast ich stosowanie jest bardzo rzadkie albo niewłaściwe. Podejmowano już próby zastosowania metod psychologii kreatywności w naukach społecznych oraz w zarządzaniu, ale nie zdecydowano się do tej pory na wykorzystanie i implementację ich w inżynierii produkcji. Nie trzeba daleko szukać przyczyny tego zjawiska – jest nią niewystarczające stymulowanie: w przedsiębiorstwie zwykle jednorazowe, ze względu na panującą modę lub w sytuacjach kryzysowych, kiedy brakuje już pomysłów na rozwój. Niniejsza praca ma za zadanie wypełnić tę lukę, wskazać na potrzebę i możliwości wykorzystania twórczego. rozwiązywania. problemów. w. zagadnieniach. inżynierskich,. dzięki. zaczerpnięciu z dorobku psychologii kreatywności i przybliżeniu metod twórczych. Problematykę kreatywności nie sposób sprowadzić do jednego wybranego obszaru [144, 156], obejmuje ona zbyt wiele elementów (składników). W skład samych kompetencji ogólnych wchodzą m.in. umiejętności rozumowania, analiza, pamięć. Wiele uwagi poświęca się także etapom procesu twórczego [170] – celem jest zaczerpnięcie wiedzy o ich specyfice i możliwie skrócenie tego procesu. Ze względu na rozległość i wielość obszarów obejmujących kreatywność należało wpierw zestawić je ze sobą i wykazać zależności między nimi. Potencjał metod, który został zweryfikowany, nie jest należycie wykorzystywany. Kreowanie nowych rozwiązań wymaga niezwykłych umiejętności i rozległej wiedzy, nie znaczy to jednak, że jest to osiągalne dla niewielu. Wpierw należy nabyć poszczególne umiejętności twórcze, aby następnie korzystać z metod stymulowania. Obszar ten należy do tzw. kreatywności zaawansowanej. Dodatkowo należy mierzyć potencjał twórczy w przedsiębiorstwie i stale go rozwijać, tworząc zespoły twórcze, 7.

(8) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. które za aprobatą kierownictwa swobodnie eksperymentują z pomysłami, popełniają błędy, ale też uczą się wzajemnie od siebie. Odbywa się to podczas tzw. sesji twórczych. Należy nadmienić,. że. to. kreatywność. poprzedza. innowacyjność. [46].. Kreatywność bowiem to zdolność łatwego tworzenia pomysłów w celu rozwiązania problemów praktycznych. W niniejszej pracy została potraktowana jako kompetencja rozwiązywania problemów. Kreatywność jest zjawiskiem złożonym. Pozwala ona wielopłaszczyznowo dzięki procesom myślowym, spostrzegawczości, umiejętności zadawania adekwatnych pytań rozstrzygnąć problemy. Mednick [111] zwraca uwagę na podejście asocjacyjne, mówiące o tym, że mechanizm twórczości sprowadza się do odległego kojarzenia, polegającego na połączeniu dwóch idei, zwykle występujących oddzielnie. Za najbardziej twórcze uznaje się skojarzenia odległe. Kosslyn [89] natomiast podkreśla rolę myślenia transformacyjnego, którego zadaniem jest takie przekształcanie obiektu, aby przemiana jego była znacząca. Kreatywność podlega treningowi [20, 76, 121]. Oznacza to, że istnieją sposoby na jej rozwijanie. Rozwojowe modele twórczości tworzył np. Feldman [47]. Dodatkowa wiedza, która jest do tego potrzebna, to: bariery blokujące kreatywność (głównie niedostrzeganie celów, hamujące podjęcie procesu twórczego, i niecierpliwość, powodująca przedwczesne przerywanie procesu twórczego), ale także poznanie stylu pracy oraz strategii działania grup mających wpływ na tworzenie klimatu w organizacji [77, 186]. Kreatywność powinna być odpowiednio wspierana w przedsiębiorstwie [69]. Atmosfera jej sprzyjająca w miejscu pracy jest ważna dla możliwości czerpania korzyści z określonych metod. Decydujące wydają się: motywacja zewnętrzna i wewnętrzna. Motywacja immanentna [3], czyli poczucie satysfakcji z samej czynności tworzenia, byłaby bardziej pożądana od uciekania się pracodawcy do różnorodnych sposobów nagradzania swojego pracownika za wysiłek. Obie motywacje są jednak niezbędne, aby metody kreatywne „zadziałały”. Także wiedza, czy to ekspercka, czy potoczna pracownika, nie hamuje kreatywności, a wręcz jej sprzyja [169, 173, 190]. Wzrasta liczba zagadnień bez rozwiązania. Dlatego też jest coraz mniej sprawdzonych metod podejścia do nich w taki sposób, aby można było przewidzieć 8.

(9) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. pomyślny rezultat. Relatywnie mało pojawia się także innowacji opartych na rozwiązaniach własnych przedsiębiorstw. Wydaje się jednak, że nie wynika to z braku takich potrzeb. Przyszłość funkcjonowania wielu przedsiębiorstw wymaga myślenia i działań twórczych [11, 38, 127]. W stale zmieniającym się otoczeniu nierzadko zmieniają się bieżące cele i nieustannie szuka się najlepszych rozwiązań dla powstałego problemu. Rozwiązywanie problemu z wykorzystaniem odpowiednio dobranej do niego metody to wartość dla przedsiębiorstwa. Jednak już na pierwszym etapie pracy pojawiają się trudności ze sformułowaniem problemu. Prawidłowe sformułowanie wymaga również wcześniejszego doświadczenia i praktyki, tak aby problem był jak najbardziej konkretny oraz szczegółowy i nie zawierał w sobie zbyt wielu zagadnień [53]. Należy uczyć myślenia o myśleniu, tj. zarządzania przebiegiem procesów poznawczych oraz przestawiania myślenia na różne kierunki. Obok nich pojęcia, których nie należy pomijać, to: heurystyka, dotycząca procesów twórczego myślenia; inwentyka, pozwalająca na opracowanie strategii zastosowania metod; innowatyka, zajmująca się wdrażaniem „produktów” twórczego myślenia [5, 106, 108]. W odpowiedzi na stale rosnące potrzeby przedsiębiorstw został stworzony system wspomagający dobór metody do wymagań problemu. System, który powstał w oparciu o zastosowane metody stymulowania w konkretnych warunkach występujących w przedsiębiorstwach. Do tej pory powstało wiele programów, które miały na celu wspomagać proces twórczy [86]. Programy te wymagają jednak od użytkownika olbrzymiej wiedzy z zakresu metod kreatywnego rozwiązywania problemów. Nie wskazują również, którą konkretnie metodę zastosować. Istniała więc uzasadniona potrzeba utworzenia programu komputerowego wyspecjalizowanego w metodach stymulowania rozwiązań technicznych. W ten sposób kreatywność człowieka także może być trenowana. Sukcesywne tworzenie pomysłów dotyczących nowych produktów oraz koncepcji usprawniania funkcjonowania procesów w organizacji tworzy trwałe warunki do jej rozwoju.. 9.

(10) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. 2. GENEZA PROBLEMU Nie sposób wymienić i omówić wszystkich obszarów z dziedziny psychologii kreatywności, które są właściwe do sięgania po kreatywność zaawansowaną [168]. Kreatywność. zaawansowana. równa. jest. metodom. twórczego. rozwiązywania. problemów. Jej zaawansowanie wynika ze zwiększonych wymagań poznawczych dla odbiorcy, dzięki czemu ma ona doprowadzić do utworzenia pomysłów nowych i użytecznych. 2.1. HEURYSTYKA JAKO METODOLOGIA TWÓRCZEGO DZIAŁANIA Punkt wyjścia rozważań stanowi heurystyka, jako zbiór twórczych metod rozwiązywania problemów. Heurystyczny znaczy „sprzyjający odkryciu” rozwiązania [54]. Heurystyka ma stosunkowo rozległy obszar zastosowań. Jej wadą jest zawodność [55]. Pojęciem jej pokrewnym są metody heurystyczne – metody, które łączy twórcze podejście do różnych zjawisk. Efektywność metody heurystycznej nie dorównuje efektywności algorytmu, ale przewyższa metodę „prób i błędów”. Każdej metodzie twórczego myślenia właściwe są specyficzne schematy postępowania rozwiązującego. Do podstawowych cech heurystyki należą [138]:  odkrywanie i tworzenie nowych rzeczy i zjawisk,  rozwiązywanie problemów w sposób twórczy,  wspieranie procesu tworzenia oraz rozwój cech z tym związanych,  wykrywanie powiązań między faktami,  samodzielne dochodzenie do prawdy,  tworzenie hipotez,  brak gwarancji uzyskania najlepszego rozwiązania. Stosowanie heurystyki wymaga przyjęcia postawy nastawionej na innowacyjność. Jako nauka o metodach i regułach rządzących dokonywaniem odkryć ściśle wspiera kreatywność na każdym kroku. Kreatywność wymaga jednak uporządkowania [95, 188]. Sprzyja temu właściwe stosowanie metod w sposób indywidualny oraz grupowy (rys. 2.1). Indywidualne rozwiązywanie problemów pozwala na kierowanie własnym potencjałem twórczym i osiągnięcie wysokich kompetencji w tym zakresie. Natomiast dla zespołowego rozwiązywania problemów lepsze wydaje się zostanie członkiem takiego interdyscyplinarnego zespołu, który na bieżąco dokonuje analiz otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego, gdzie znajdują się źródła innowacyjnych pomysłów, 10.

(11) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. pozwalające tworzyć nową wiedzę. Można też zdecydować się na udział w sesji twórczej, w której problem do rozwiązania wyznacza grupa ludzi – reprezentanci wydziałów, zmian, specjaliści z innych wydziałów oraz firm zewnętrznych. Są to najczęściej osoby, których bezpośrednio dotyczy omawiany problem i ewentualna zmiana w ich dotychczasowym sposobie pracy. Uczestniczą oni w spotkaniu, aby mieć wpływ na te zmiany, lepiej je zrozumieć i zaakceptować. Wykonane zadanie kończy daną sesję. Te twórcze etapy pozwalają na stymulowanie innowacyjnych rozwiązań. Heurystyka jako zbiór twórczych metod rozwiązywania problemów. Właściwe zespołowe rozwiązywanie problemów. Udział w sesji twórczej. Utworzenie zespołu kreatywnego. Właściwe indywidualne rozwiązywanie problemów. Rozwijanie kompetencji twórczej. Stymulowanie innowacyjnych rozwiązań. Rys. 2.1. Ogólny schemat zastosowania metod heurystycznych 2.2. KOMPETENCJA TWÓRCZA „Kreatywność indywidualna jest istotnym generatorem innowacji o małej skali oddziaływania” [109, s. 90], ale stanowi jej niezaprzeczalny element. Osoba kreatywna ma pewien potencjał. Z potencjału nie zawsze można zdawać sobie sprawę. Na kompetencję twórczą składają się wiedza, umiejętności i postawa [189]. Do obszarów wiedzy o twórczości mogą należeć metody twórczego rozwiązywania problemów, sześć operacji umysłowych (np. abstrahowanie, transformacje) lub wiedza ekspercka [190]. Osoba zna metody i wie, jakie one – przy prawidłowym wykorzystaniu – dają rezultaty. Umiejętności nabywane są wraz z doświadczeniem oraz praktycznym wykorzystaniem metod. Postawa, traktowana jako względnie trwała w porównaniu z zachowaniem 11.

(12) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. człowieka, wymaga świadomej zmiany opartej na procesie uczenia się. Może nią być pozytywne nastawienie, chęć do wzmacniania środowiska pracy przy użyciu metod twórczych. Istnieją cztery poziomy w rozwijaniu twórczym [140]:  poziom A – otwartość,  poziom B – odwaga tworzenia,  poziom C – łączenie odległych idei,  poziom D – świadome stosowanie technik. Do każdego z poziomów przynależą poszczególne kategorie działań. Kategoria poziomu A obejmuje ciekawość człowieka, otwartość na nowości, płynność i giętkość myślenia. Charakteryzuje się tolerowaniem różnorodności oraz potrzebą zmieniania i naprawiania. Poziom ten jest kwestią indywidualną człowieka. Ze zbioru tego wynika, że im więcej posiadanych cech, tym wyższy poziom kompetencji. Aby pierwszy poziom mógł się wykształcić u człowieka, powinien wpierw zostać wzmocniony zewnętrznie. Realizacja poziomu B widoczna jest na tle grupy. Należy do niej upublicznianie własnych pomysłów, podtrzymywanie cudzych pomysłów, a także pozytywne przyjmowanie krytyki. Jest nią także wyraźna cecha twórców – nonkonformizm, czyli umiejętność uzasadnienia wartości swojego pomysłu bez odwoływania się do wypowiedzi innych osób. Poziom C zawiera w sobie wiele wartościowych działań pożądanych u pracowników przedsiębiorstw, tj. umiejętność dostrzegania niezwykłych powiązań (wyciąganie daleko idących wniosków z pojedynczych przesłanek), kształtowanie wyobraźni, dokonywanie odległych skojarzeń czy tworzenie metafor. Dużą uwagę tym działaniom poświęca się w treningach twórczości i treningach wyobraźni, pokazując w ten sposób, że potencjał twórczy można rozwijać w każdym wieku. Najbardziej jednak interesujący dla podejmowanej tematyki jest poziom D. Został on przedstawiony w tabeli 2.1. Świadome stosowanie technik jest podstawą twórczego rozwiązywania problemów w przedsiębiorstwie. Przy osiągnięciu poszczególnych wymienionych poziomów pracownik potrafi w pełni korzystać z własnego potencjału twórczego. Na diagnozowanie potencjału twórczego zwrócono uwagę w pracach [42, 78, 79].. 12.

(13) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. Tab. 2.1. Świadome stosowanie technik – poziom D [140]. KATEGORIE DZIAŁAŃ. POZIOM D:. 1. Wykorzystanie technik twórczych lub ich elementów do poszukiwania problemu. świadome. 2. Wykorzystanie technik twórczych lub ich elementów. stosowanie technik. w analizie problemu 3. Wykorzystanie technik twórczych lub ich elementów. twórczego. w procesie rozwiązywania problemów. rozwiązywania. 4. Wykorzystanie technik twórczych lub ich elementów. problemów. w procesie oceniania rozwiązań 5. Inicjowanie wykorzystania technik twórczych w pracy grupowej 6. Wskazanie, w jaki sposób osiągnięto twórcze rozwiązania. Jak twierdzi Braun, „kreatywne osiągnięcia powstają z umiejętności zmieniania istniejących systemów myślenia i działania, uporządkowania ich na nowo, modyfikowania, a także konstruowania” [14, s. 45]. Realizację potencjału twórczego (aby te osiągnięcia się pojawiły) w oparciu o elementy kompetencji twórczej powinno się rozpocząć od etapu uświadomienia sobie, co „ja” umiem, znam, wiem gdzie i jak zastosować tę wiedzę i umiejętności. Etap ten wymaga wykonania bilansu mocnych i słabych stron. Wciąż jednak charakteryzuje go bierność. Potrzebna jest motywacja, aby rozpocząć działanie – wyznaczyć cel, drogę, obrać strategię. Dopiero ten bodziec pozwoli na zarządzenie sobą, własną kreatywnością. Realizacja kończy się aktywnością w postaci tworzenia – użycia kreatywności w codzienności, która charakteryzuje się dużą różnorodnością zachowań i potrzebą stymulacji. Może to prowadzić do działań transgresyjnych [6]. Człowiek wielowymiarowy jest zdolny do przekraczania granic własnych. Poszczególne etapy ujęto na rysunku 2.2 dwubiegunowo: od bierności do aktywności. Uświadomiony pracownik, przy trafnym zmotywowaniu (np. stworzeniu warunków. do. tworzenia. pomysłów),. otrzymanym. zaufaniu. i. powierzonej. samodzielności, chętnie sam aktywnie tworzy. Jest to pierwszy konstruktywnie osiągnięty krok. 13.

(14) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. AKTYWNOŚĆ tworzenie zarządzanie sobą motywacja. świadomość. BIERNOŚĆ. Rys. 2.2. Etapy realizacji potencjału twórczego [179] 2.3. BUDOWANIE ZESPOŁÓW KREATYWNYCH Indywidualne cechy osób mających tworzyć zespół wpływają na jego wartość, ale i na jego bariery. Mimo występujących barier w grupie nie powinny one wstrzymać procesu twórczego. Budowanie każdego zespołu, trwałego lub tymczasowego, wymaga znajomości wad i zalet myślenia grupowego, zjawiska syndromu ogłupienia grupowego, konformizmu i wielu innych. Fenomen grup badany jest ze względu na różnorodność (rodzaj, wielkość, powody powstania), jak i ujęcie interakcyjne (zachowanie i dynamika grup) [16]. Grupa wpływa na poziom wykonania zadania (np. tzw. próżniactwo społeczne) oraz podejmowanie decyzji (np. syndrom ogłupienia grupowego). Pozycje literaturowe udzielają wielu takich wskazówek i dlatego w niniejszej pracy skupiono się na kroku następnym, czyli tworzeniu zespołów kreatywnych. Ich podstawą jest także znajomość procesów grupowych. Rozwijanie kreatywności wewnątrz organizacji to tworzenie zespołów twórczych profesjonalistów, bez względu na zajmowane stanowisko. W dotychczas badanych przedsiębiorstwach do zespołowości pracowników przykładało się dużą wagę i dbano o ich właściwy rozwój. Zespoły kreatywne mogą być różnie nazywane, np.: małe grupy aktywności (SGA) [70, 183], grupy Problem Solving Group (PSG), grupy specjalistyczne, inaczej zwane grupami synektycznymi lub zespołami zadaniowymi innowacji w wyrobie [5]. Dla przykładu dobór uczestników SGA wyznacza następujący skład grupy [70]: reprezentanci wydziałów, zmian, specjaliści z innych wydziałów oraz firm zewnętrznych. Obowiązkowo przynależy do niego sponsor – osoba, która zleca 14.

(15) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. zadanie i warunki jego wykonania oraz określa cel SMART, który musi być specyficzny, mierzalny, ambitny, realny, terminowy. Osoba ta wydziela budżet na realizację, akceptuje i zatwierdza dodatkowe wydatki oraz określa termin realizacji zadania przez grupę. Spotkanie problemowe przygotowuje lider grupy. Lider wprowadza grupę w temat zagadnienia, aktywnie uczestniczy we wszystkich spotkaniach, dba o przyjętą strukturę prac (ustalenia, narzędzia itp.). Interesują go procesy zachodzące w grupie, zachęca do aktywnego uczestnictwa. Kolejną, równie ważną osobą jest facylitator, wspierający w działaniach lidera, udzielając mu niezbędnych wskazówek do pracy z grupą. Dba on o właściwe wykorzystanie narzędzi pracy. Pozostali członkowie grupy realizują zadania ustalone w czasie spotkania. Przykład ten pokazuje, że dobór uczestników do zespołu twórczego nie jest przypadkowy. Coraz więcej przedsiębiorstw powinno tworzyć zespoły tego typu. Nie da się jednak tego wykonać jednorazowo i szybko, gdyż najpierw pracownicy muszą być zdolni do kreatywnego myślenia. Zespoły twórcze potrzebują większej swobody działania od zespołów tradycyjnych, uwolnienia się od autorytetu, trzeba im zapewnić możliwość eksperymentowania. Nie oznacza to jednak braku dyscypliny, a często nawet następuje jej wzrost. 2.3.1. Model grupy innowacyjnej Istnieje model, który wskazuje na czynniki mające wpływ na wzrost innowacyjności grupy. Określają one wkład grupy „na wejściu”, następnie określają procesy wewnątrzgrupowe, prowadząc w ten sposób do mierzalnych rezultatów. Model przewiduje, że wkład grupy przesądza o wyniku, przy całym wpływie kontekstu organizacyjnego. Ilustruje go rysunek 2.3. Na etapie wyniku oczekuje się określenia liczby powstałych innowacji i ich charakterystyki.. 15.

(16) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. WKŁAD struktura grupy. Procesy wewnątrz grupy. •zróżnicowanie •wielkość •oficjalny okres funkcjonowania •(...) •złożoność zadania. •jasność zadania i zaangażowanie •aktywność członków grupy •zorientowanie na zadanie •poparcie dla innowacyjności. WYNIKI. •liczba innowacji •innowacja: jak jest wielka (istotna), na ile radykalna, nowatorska, jak jest efektywna. Rys. 2.3. Model grupy innowacyjnej [187] Aby ocenić i utrzymać poziom pracy grupy, należy pamiętać również o [187]:  miernikach skuteczności działania pracy grupy,  miernikach skuteczności działania organizacji, jak wyniki ekonomiczne i poziom innowacji,  szkoleniu grupy,  zachowaniu autonomii. Poziom grupy innowacyjnej należy nieustannie podnosić i wzmacniać jej działania. 2.3.2. Zasady utworzenia zespołu kreatywnego Utworzenie dobrego zespołu nakazuje ustalenie pewnych zasad. Od zespołu wymaga się bowiem wydajności pracy. W tym celu tabela 2.2 systematyzuje, co członkowie kreatywnego zespołu powinni wiedzieć, robić oraz mówić. Inna zasada mówi o tym, aby zadbać w zespole o dwa typy stylów działania: innowatorów oraz adaptatorów [83]. Pierwszy styl wydaje się jasny, drugi zaś wymaga wyjaśnień. W grupie nie należy skupiać wyłącznie innowatorów, inicjujących nawet najbardziej śmiałe pomysły; potrzebni są też tacy członkowie grupy, którzy ostrożnie i precyzyjnie będą je urealniać. Pokazuje to, że rola adaptatorów nie powinna być umniejszana, ale uwzględniana już na wstępie doboru osób do grupy. Sama zdolność tworzenia pomysłów jest niewystarczająca. Zespoły tworzenia pomysłów i projektowania powinny następnie szkolić się w zakresie twórczych metod, aby zwiększać swoją skuteczność i porządkować przebieg procesu rozwiązywania problemu [109]. Kompetencje są reprezentowane przez osoby, ale ich rzeczywista wydajność 16.

(17) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. zwiększająca kreatywność będzie widoczna dopiero na poziomie interakcyjnym [128, 135, 184]. Zdolności jednostki są punktem wyjścia, które widoczne są w zespołowej interakcji. Tab. 2.2. Cechy kreatywnego zespołu (opracowanie własne na podstawie [5, 16, 104, 110, 114]). Etapy cyklu życia zespołu (formowanie, burzenie, normalizacja, efektywność), funkcje grupy (afiliacja społeczna, stereotypizacja, konformizm), role grupowe, CO WIEDZIEĆ. podejmowanie decyzji przez grupę (polaryzacja opinii, syndrom myślenia grupowego), deindywidualizacja, asymetria zysków i strat, klasyfikacja wymiany zasobów, poziom wykonania zadania (facylitacja, próżniactwo). Przygotować się do spotkania z wyprzedzeniem, stawiać właściwe pytania, pozwolić dojrzeć pomysłom,. CO ROBIĆ. unikać dominacji nad zespołem, rozwijać pomysły innych, zadbać o wysoki osobisty wkład, szukać opinii z różnorodnych źródeł, nieustannie się uczyć (dokształcać), dbać o dobrą atmosferę. Pozwalać sobie na błędy, konstruktywnie krytykować,. CO MÓWIĆ. dzielić się bieżącymi odkryciami, doświadczeniami, i zainteresowaniami, okazywać zaufanie, jasno komunikować i dopasowywać język do odbiorcy.. 17.

(18) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. 2.4. PROJEKTOWANIE TWÓRCZE Mimo że projektowanie w technice traktowane jest jako działalność twórcza [85], wydaje się jednak, że tradycyjne projektowanie nie zmienia schematów myślenia. Twórcze projektowanie pozwala nieprzerwanie, systematycznie doskonalić ten proces. Jest to istotne w przypadku poszukiwania funkcjonalności produktów, projektowania ergonomicznego, ekoprojektowania czy też projektowania wzornictwa. Mimo pewnego schematu pracy – przekształcenie go do swoich celów. Projektowanie. twórcze. zakłada. użycie. metod. ułatwiających. tworzenie. innowacyjnych rozwiązań [171]. Projektant systemów technicznych może w ten sposób zmienić swoje modele mentalne, schematy lub paradygmaty [23, 24]. Proces projektowania funkcjonuje na podobnej zasadzie jak proces twórczy [61]. Wgląd w proces twórczy z dziedziny psychologii pozwala na porównanie procesu projektowania z dziedziny projektowania inżynierskiego. Poprzedza je jednak rozwijanie potencjału twórczego na etapie jednostki oraz udoskonalanie pracy zespołowej. W tej kolejności wzrasta skuteczność myślenia w przejrzysty i konstruktywny sposób (rys. 2.4). Potwierdza to metoda SAM (Sensuous Association Method), uwzględniająca naturalne zmysłowe zdolności człowieka. Metoda zawiera pięć osobistych zachowań [62]: szukanie, myślenie, porównywanie, opisywanie, stymulacja, które mają sprzyjać twórczemu projektowaniu innowacyjnych produktów. Potencjał twórczy •od bierności do aktywności Budowanie zespołu kreatywnego •od wyznaczenia członków zespołu do osiągnięcia wyniku pracy Twórcze projektowanie •od koncepcji i stworzenia idei do zatwierdzenia projektu. Rys. 2.4. Twórcze kroki wspierające projektowanie [178] Podnoszenie efektywności procesu projektowania powinno być standardem. Zaniedbania dokonujące się na tym etapie mogą mieć daleko idące konsekwencje. 18.

(19) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. Wskazane jest traktowanie procesu projektowania w sposób rygorystyczny, ale i twórczy. Projektowanie w przemyśle może dotyczyć [45]:  nowych i modernizowanych wyrobów,  procesów produkcyjnych podstawowych,  procesów produkcyjnych pomocniczych,  procesów przygotowania produkcji,  procesów sterowania i zarządzania produkcją,  przygotowania wybranych czynników produkcji,  kompleksowych systemów wytwórczych. Wśród wielu metod projektowania znajdują się metody twórcze. Występują one pod nazwami takimi jak [45]: metody innowacyjne, np. burza mózgów i synektyka, lub metody systemowe i algorytmiczne, jak np. metoda Altszulera i metoda Nadlera. Metody innowacyjne podkreślają rolę heurystyki, która w zastosowaniu do projektowania opiera się m.in. na opisywaniu procedur twórczego rozwiązywania zadań projektowych. Natomiast metody systemowe i algorytmiczne wskazywane są jako odpowiednie dla personelu technicznego o średnim poziomie przygotowania zawodowego, który nie nabył jeszcze nawyku pracy twórczej. Nie wydaje się jednak, by była to wyczerpująca lista możliwych metod wspierających projektowanie. Couger [30] uważa, że projektanci mogą wdrażać kreatywność w proces projektowania poprzez rozszerzenie fazy rozwoju, podczas której można rozważyć więcej alternatyw i opóźniać w ten sposób przejście do następnego etapu. Mówi o metodach twórczych, które łamią zasady. Można próbować ustalać nowe wymagania za pomocą np. myślenia życzeniowego. Projektant wykracza poza kwestie widoczne na pierwszy rzut oka i na nowo opracowuje założenia. Dzięki myśleniu życzeniowemu projektant porzuca ograniczenia i dąży do sytuacji idealnej. Nierzadko też do prognozowania złożonego problemu technicznego wykorzystuje się analogie rozwojowe lub badanie podobieństwa w zjawiskach rozwojowych [45]. Samo podejście do analogii w twórczości jest wszechstronne i pozwala korzystać z niej na wiele sposobów. Stymulować można poprzez szukanie analogicznego problemu, ale i rozwiązania. W innej sytuacji można posłużyć się analogią absurdalną albo stworzyć strukturę kołową, czyli circept, lub też poszukać podobieństw w przyrodzie za pomocą metody bioniki. Dlaczego więc tradycyjnego procesu projektowania nie wzbogacić etapami twórczymi? Czy brakuje na nie czasu? Zagadnienie projektowania wchodzi częściowo w zakres prac rozwojowo19.

(20) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. naukowych. Czy brakuje czasu także na badania? Pobieżny wniosek mógłby prowadzić do stwierdzenia: nie ma czasu na innowacje. Dlatego też oprócz zapobiegania błędom już na etapie projektowania, można zaplanować twórcze kroki w czasie i korzystać z metod w kluczowych punktach w procesie projektowania złożonych systemów technicznych [30, 100]. 2.5. STYMULATORY I INHIBITORY WPŁYWAJĄCE NA KREATYWNOŚĆ Istnieją pewne wskazania, które pomagają myśleć twórczo. Należą do nich ogólne zasady heurystyczne [118, 121] i strategie twórczego myślenia [119, 121], które przed zastosowaniem metod rozwiązywania problemów powinny zostać utrwalone przez uczestników sesji twórczej. Zasady heurystyczne można sprowadzić do haseł nakazujących przyjęcie odpowiedniego nastawienia wobec zadania. Dla przykładu: zasada różnorodności zaleca tworzyć wiele różnorodnych pomysłów w dużych ilościach; zasada racjonalnej irracjonalności wskazuje na wprowadzanie do zadań form myślenia oderwanego od rzeczywistości; natomiast zasada kompetentnej niekompetencji podkreśla, aby uczestnicy nie obawiali się własnej niekompetencji, gdyż osoby takie nie mają jeszcze wielu szkodliwych nawyków pracy. Udział w sesji laika i eksperta podnosi jakość myślenia. Indywidualne sposoby osiągania twórczych celów zapewniają strategie twórcze. Pokrótce ilustruje je tabela 2.3. Dotyczą one podejmowania decyzji i kontroli sposobów, jakimi są wprowadzane w życie. Na rozwój sesji wpływa także zapoznanie się z okolicznościami i warunkami sprzyjającymi prawidłowemu rozwiązywaniu problemu oraz szukaniu rozwiązań alternatywnych dla każdego elementu problemu. Planowane działanie ułatwia terminowość i konsekwencję w realizacji celu. Warto pamiętać jeszcze o tzw. rozgrzewce twórczej [168]. Do jej trzech podstawowych celów należy ułatwienie koncentracji na zadaniach wymagających twórczego myślenia, wprowadzenie odpowiedniego klimatu grupowego oraz stymulowanie zdolności myślenia dywergencyjnego (rozbieżnego), jak płynność, giętkość i oryginalność. Aby świadomie, rozsądnie i w pełni korzystać z zalet metod heurystycznych i dzięki nim stymulować grupę do innowacyjnych rozwiązań, trzeba mieć na uwadze pewne ograniczenia i bariery. Zajmuje się nimi abarietyka [40] – nauka, która poprzez trening uczy, jak je pokonywać.. 20.

(21) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. Tab. 2.3. Strategie twórczego myślenia wraz z opisem (na podstawie [119, 121]) Strategie twórczego. Charakterystyka. myślenia Wybiórcze uwrażliwienie na odbiór tylko niektórych klas bodźców czujności. zewnętrznych i wewnętrznych. Uwrażliwienie powoduje lepsze spostrzeganie bodźca, wyróżnia ze środowiska te informacje, które są istotne dla procesu twórczego. Odwołuje się do mechanizmów spostrzegania i rozpoznawania. percepcji postaci. złożonych wzorców. Częsty kontakt z obiektem zainteresowania ułatwia krystalizowanie się ukrytych w nim struktur (ukrytych prawidłowości).. ukierunkowującej emocji. zamykania. Uczucia kierują i wskazują informacje. Pojawienie się silnej, pozytywnej emocji oznacza proces dobrze ukierunkowany, zaś znudzenie, rozdrażnienie – wysiłek bezproduktywny. Zakres wyboru określonych rozwiązań ulega stopniowej redukcji aż do momentu, gdy możliwy jest jeden poprawny wybór. Najpierw. wyniku idealnego. idealny. wynik,. a. potem. próba. przystosowania. go. do rzeczywistości. „Włączenie” myślenia życzeniowego, irracjonalnych pragnień pozwala na wytworzenie czegoś, co jeszcze nie istnieje.. zarodka. „Zarodek” jako pretekst, aby podjąć proces twórczy. Idea mało ciekawa może zawierać potencjał transformacji.. jasno określonego Jasne określenie, do czego dążymy, czyli jakie są konieczne celu. nadmiaru. twórczego oddalenia. i wystarczające warunki, aby osiągnąć pożądany wynik końcowy. Celowe wytwarzanie nadmiaru idei jako punkt wyjścia dla późniejszego wyboru. Od banalnych do wyjątkowych (od ilości do jakości).. Osiąganie celu nie wprost. Najpierw cel zastępczy, a potem rzeczywisty.. Różni badacze [40, 119] ogromną wagę przykładają do zjawiska barier psychicznych. Jest to zrozumiałe, gdyż mogą dotyczyć one każdego człowieka. Na 21.

(22) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. potrzeby niniejszej pracy zostaną omówione wybrane bariery – tylko te niezbędne, które dotyczą inżynierów chcących korzystać i tych już korzystających z metod twórczych. Wątek ograniczeń procesu twórczego obejmuje [119]:  antykreatywne przekonania (hamują podjęcie procesu twórczego),  niedostrzeganie celów (jw.),  niecierpliwość (powoduje przedwczesne przerywanie procesu twórczego),  inercję mentalną (ogranicza proces twórczy),  schemat (jw.),  nadmierną wiedzę (jw.). Antykreatywne przekonania to postrzeganie siebie jako osobę mało twórczą, niezdolną do innowacyjnego działania. Takie postrzeganie powoduje, że osoba nie podejmuje nawet trudu poznania własnych kreatywnych możliwości. Z kolei mechanizm niedostrzegania celów zwraca uwagę na nieumiejętność wykrywania i formułowania problemów. Dylemat stanowi ciągłe powielane tych samych tematów do badań, czerpanie z cudzych pomysłów i rozwiązań. Będzie to także przyswajanie wiedzy często już przestarzałej, bez krytycznej jej analizy. Niecierpliwość – kolejne ograniczenie procesu twórczego – informuje o dwóch zasadniczych kwestiach. Osoba, która podjęła już pewne kroki w kierunku kreatywności, chciałaby szybko otrzymać pierwszy satysfakcjonujący wynik i na tym zakończyć swoje wysiłki. Nie pozwoli to na sprawne korzystanie z dostępnych metod heurystycznych, gdyż łatwo z nimi o błędne rozwiązanie nieprzemyślanego problemu. Niecierpliwość jest także związana z zagadnieniem małej tolerancji na to, co w otoczeniu człowieka dwuznaczne i złożone. Zgodnie z podejściem postaciowym, na które zwraca uwagę psychologia poznawcza, proces rozwiązywania problemu to próba domknięcia figury [185]. Człowiek, aby uniknąć „kontaktu” z czymś nieznanym, chce szybko domknąć trudną dla niego sytuację. Inercja mentalna, inaczej – sztywność procesów umysłowych, przynależy do rodzaju barier umysłowych. Zawiera w sobie dwa ważne elementy: wyobraźnię i myślenie. Inercja polega na tym, że człowiek pomimo braku pozytywnej informacji zwrotnej o swojej strategii działania wciąż ją stosuje do różnych problemów. Dobrym przykładem mogą być osoby, które od lat korzystają z tych samych heurystyk – raz poznanych, preferowanych i wykorzystywanych bez najmniejszej nawet ich 22.

(23) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. modyfikacji. Pokazuje to, że osoby te powinny przełamać tę barierę i odkrywać na nowo inne twórcze metody. Tendencyjność myślenia według Dobrołowicza [40] przejawia się w:  przecenianiu informacji pojawiających się na początku, a niedocenianiu informacji dochodzących,  przecenianiu informacji pozytywnych, a niedocenianiu negatywnych. Schemat (bariera percepcyjna) polega na odbieraniu z otoczenia tylko tego, do czego się przywykło. Powoduje to blokadę w dostrzeganiu problemów twórczych i podążanie za znanymi rozwiązaniami. Problemy o niejasnej strukturze są odrzucane. Kierownictwo, które podejmuje się rozwiązywania tylko problemów jednoznacznych i łatwych do zdefiniowania, zamyka się na inwestowanie w innowacje. Ostatni z przytoczonych ograniczeń procesu twórczego to nadmierna wiedza. Stanowi ona przeszkodę dla tzw. ekspertów, którzy chcieliby się podjąć działań twórczych. Ich znajomość wielu tematów, teorii i badań zamyka ich na „świeże” spojrzenie na problem. Nie jest oczywiście regułą, że każdy specjalista jest pozbawiony kreatywności, ale jest mu trudniej tworzyć choćby nowe pomysły. Jednocześnie należy pamiętać, że chyba żadne innowacyjne rozwiązanie nie powstało bez posiadania wiedzy fachowej. Świadomość istnienia w człowieku jednej konkretnej lub kilku naraz barier ma istotne znaczenie dla umiejętności zarządzania innowacjami. Warunki zewnętrzne, takie jak stan nauki czy techniki, dają ogromne możliwości rozwoju innowacyjnych idei [53], ale można z nich skorzystać tylko wtedy, gdy zostaną wykorzystane potencjalne zdolności przyszłego twórcy lub grup twórczych w przedsiębiorstwach [148]. Stąd wiedza o przeszkodach ułatwi proces twórczego rozwiązywania zadań. 2.6. KSZTAŁTOWANIE WYOBRAŹNI Wyobraźnię można definiować na wiele sposobów. Według Limont [97] wyobraźnia jest rozumiana jako zdolność człowieka, jako proces albo stan psychiczny. Wyobraźnia to proces niezwykle złożony, łączący w sobie wiele innych procesów, jak dysocjacja, asocjacja, kombinowanie odrębnych obrazów oraz uzewnętrzniania efektów wyobraźni, a także proces psychiczny, pozwalający tworzyć nowe obrazy przedmiotów i zjawisk dzięki dawnym spostrzeżeniom [141].. 23.

(24) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. Typ wyobraźni, który będzie analizowany w największym stopniu, to wyobraźnia dowolna, czyli taka, która może być kształtowana w sposób celowy i świadomy. Przyjmuje się, że najwyższą wartością uzyskaną ze stymulowanej wyobraźni jest nowość, a nowość jest najważniejszą cechą wytworu innowacyjnego. Oznacza to, że właściwe pokierowanie wyobraźnią, rozwijanie jej oraz korzystanie z metod bazujących na niej może prowadzić do wzrostu innowacyjności. Innowacyjność jest tutaj rozumiana jako zdolność do tworzenia i wdrażania innowacji [109]. Wyobraźnia bliska jest zjawisku twórczości, a twórczość łączy się z myśleniem. Jeżeli wyobraźnia tworzy nową jakość, nazywamy ją wyobraźnią twórczą [56]. Jej właściwościami są: stopień jasności powstałych obrazów oraz stopień oryginalności. Istnieje wiele poziomów wyobraźni, gdyż wiele czynników ją kształtuje. Kształtowanie wyobraźni to wiedza o tym, co ją zarówno stymuluje, jak i hamuje. Do czynników hamujących należy przywiązywanie większej wagi do logiki. Spontaniczność i fantazyjność w funkcjonowaniu dorosłych osób systematycznie się obniża. Wyobraźnia nie jest wzbogacana. Hamują ją też elementy struktury umysłu człowieka, jak niska spostrzegawczość lub brak sprawności językowych [56]. Natomiast do czynników stymulujących należą [56, 81, 141]: burza mózgów, mapy myśli, tworzenie atmosfery zabawy i swobody, tworzenie baśni, określony obraz lub ilustracja. Przeprowadzone badania i dostępna literatura utrzymują, że plastycznością wyobraźni można odpowiednio pokierować, wpierw w sposób sztuczny, następnie świadomy, a wreszcie nawykowy. Wyobraźnia uzewnętrznia się w następującym funkcjonowaniu [74]:  reprodukowaniu (powtarzaniu) zapamiętywanych obrazów oraz działań,  przekształcaniu (modyfikowaniu) obrazów oraz działań,  przekształcaniu obrazów w zupełnie nowe całości. Wyobrażenia powstające w sposób świadomy i kontrolowany mogą powstawać powoli, należy na nich skupić uwagę, niejako zatrzymać je. Na zainteresowanie zasługuje stanowisko J. Karpińskiego i F. Kozińskiego [74], przedstawiające wyobraźnię konstrukcyjną, w myśl której problemy wyobrażeniowe wiążą się z przewidywalnością pewnych zjawisk i zapobieganiem tym zjawiskom. Schematy wyobrażeniowe mają istotne znaczenie w myśleniu technicznym, np. w projektowaniu, konstruowaniu. 24.

(25) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. maszyn i urządzeń, stawianiu diagnoz technicznych lub rozumieniu procesów technologicznych. Jeżeli „nowość jest najważniejszą cechą wytworu powstałego w wyniku funkcjonowania wyobraźni twórczej” [97, s. 11], to należy szukać sposobów na jej celowe uzyskiwanie. Bogata wyobraźnia równa jest łatwości i szybkości tworzenia wyobrażeń wytwórczych. Uzyskujemy ją dzięki obserwacji, wiedzy oraz doświadczeniu. Wyobraźnię twórczą natomiast stymulujemy poprzez kojarzenie różnych faktów i zdolności transformowania, przekształcania wyobrażeń [141]. Wskazuje to na to, że twórcy nie tworzą z niczego. W treningach twórczości często pracuje się nad tymi dwoma procesami. Natomiast innego zdania jest Ribot, dla którego ważniejsze jest myślenie przez analogię [149]. Jednakże tak jak skojarzenia i analogie ułatwiają przetwarzanie prezentacji obrazowych, tak transformowanie pozwala, aby końcowa postać obiektu ukazała zauważalne zmiany [141]. Wyobraźnię warto kształtować także dlatego, że wiele metod kreatywnego rozwiązywania wymaga użycia własnych zdolności wyobrażeniowych. Inwestowanie w celowe kształtowanie wyobraźni oraz właściwe metody stwarza szanse na rozwój działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach. G. Morgan, autor „Wyobraźni organizacyjnej” [115], proponuje, aby proces wyobraźni wykorzystywać do przemyślenia na nowo produktów i usług. Posługuje się w tym celu metaforą świata einsteinowskiego, gdzie koncentruje się na stosunkach między czasem, masą i przestrzenią. Wykorzystanie zawartych w jego publikacji podpowiedzi i wskazówek pozwala na poszukiwanie pomysłów. Być może umiejętność czerpania z własnej wyobraźni jest odpowiedzią na rozwiązywanie trudnych i złożonych problemów oraz pozwoli osiągać trwałą przewagę konkurencyjną. 2.7. PROCES TWORZENIA SESJI TWÓRCZYCH Problemy otwarte i niestrukturalizowane wymagają niestandardowych metod ich rozwiązywania. Sesja twórcza stanowi jeden ze sposobów na ich rozpatrywanie, dociekanie, wykrywanie nowych faktów i zbieranie informacji. Do podstawowych jej cech należą dostarczanie inspiracji do osiągania nowych, być może lepszych wyników, a także wspieranie wymiany doświadczeń pracowników, wzmacnianie współpracy, poprawy atmosfery w pracy. Powinna ona także rozwijać umiejętność rozwiązywania problemów przedsiębiorstwa, czyli. właściwie reagować na nieprawidłowości. w istniejącym systemie, analizować przyczyny zakłóceń, poszukiwać najlepszych 25.

(26) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. rozwiązań. Często błędne, pośpieszne rozpoznanie problemu może narazić na obniżenie jakości rezultatu i pogłębienie sytuacji problemowej. Opracowywanie innowacji wymaga licznych sesji twórczych. Na liczbę i jakość pomysłów mają wpływ [5] właściwie dobrany skład zespołu oraz odpowiednie warunki pracy. Czas pracy może wahać się od kilku minut do godziny. Pora dnia powinna być dopasowana do predyspozycji twórczych grupy. Pomieszczenie powinno wprowadzać w przyjemny nastrój, należy je wyposażyć tylko w najpotrzebniejsze elementy (rzeczy, narzędzia, sprzęt) ułatwiające twórcze myślenie. Odpowiednikiem sesji twórczej są małe grupy aktywności (SGA). SGA traktowane są jako metoda pracy zespołowej, której celem jest szczegółowe przyglądanie się problemowi powstałemu w określonym obszarze działalności firmy [72, 183]. Wiedza i doświadczenie pracowników, którzy biorą udział w spotkaniu, ma sprzyjać znalezieniu rozwiązania, które poprawi warunki pracy, jakość lub też obniży koszty. Punkt odniesienia do rozpoczęcia pracy mieści się w kilkunastu etapach koła poprawy, zgodnie z ogólną kolejnością: planuj, działaj, sprawdzaj i znów działaj. Na pierwszym spotkaniu zostaje omówiony problem i – co ważne – obszary do jego optymalizacji. Pojawia się umowa projektowa, którą zespół ma za zadanie ocenić. Należy zaznaczyć, że od tej pory osoby uczestniczące w spotkaniach powinny już być na nich od początku do końca. Inaczej wydaje się to bezcelowe i może zakłócać lub przedłużać prace zespołu. Do dyspozycji grupy są narzędzia pomocne do analizy problemu, generowania pomysłów i wdrażania nowych metod. Przyjmuje się, że narzędziami takimi jak wykres Ishikawy, diagram Pareto oraz burza mózgów można rozwiązać ok. 85–90% problemów, w tym produkcyjnych. Spotkanie powinno zakończyć się określeniem standardu dla rozwiązania w postaci fail safe (rozwiązanie pozwalające w 100% uniknąć ryzyka wystąpienia błędu), pomocy wizualnej oraz jednostronicowej instrukcji. Cel osiągnięto, jeżeli starania grupy przyczyniły się do poprawy sytuacji w omawianym obszarze. Grupa ma za zadanie wykonać prezentację końcową wyników, metod działania i problemów, które mogą pojawić się w trakcie realizacji projektu przed sponsorem lub innymi powołanymi osobami. Sponsor dba o odpowiednie świętowanie, celebracja sukcesu jest nagrodą dla zespołu. Uczestnictwo i obserwacja w spotkaniach SGA dały możliwość 26.

(27) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. prześledzenia ich przebiegu. Dostarczyło to podstaw do zaproponowania ich wzbogacenia o zasady, strategie lub wskazówki heurystyczne istotne przy rozwiązywaniu problemów i tworzeniu innowacji. Co więcej, pokazano grupie metody wzmacniające twórcze podejście do problemu. Stworzenie schematu spotkania także było możliwe, ale powinno być wykonywane przy z góry zdefiniowanym problemie. Schemat takiego spotkania zmniejszy marnotrawienie czasu, spowodowane na przykład niewłaściwym,. niepełnym. (pobieżnym). przygotowaniem. się. do. spotkania.. Wcześniejsze przygotowanie materiału dotyczącego omawianego problemu pozwala przeznaczyć czas na inspirację, pomysły, po prostu na twórcze tworzenie. Informacje powinno się uzyskiwać z wiarygodnych źródeł, nie opierających się na domysłach. Istotnymi umiejętnościami będą więc adekwatne zadawanie pytań, dociekliwość i wytrwałość. Grupy rozwiązujące problemy powinny pracować zgodnie z techniką „Z” (rys. 2.5). Stanowi ona wsparcie w podejmowaniu decyzji w sytuacji wyhamowania w pracy nad zadaniem lub skupianiu się tylko na wycinku problemu. Prowadzi to do kontrolowania tego, co w intuicji i odczuciach jest „niemądre”, ale nadal korzystając z jej wartości [72]. Spontaniczne szukanie pomysłów przy zachowaniu pewnej metodyki pracy powinno przynosić lepsze rezultaty.. Rys. 2.5. Model techniki „Z”, łączący racjonalność z intuicją [72] Proces podejmowania optymalnych decyzji podczas sesji twórczej nie należy do najłatwiejszych. Każde, nawet najlepsze rozwiązanie wymaga głębokich przemyśleń, zarówno oceny twórczej, jak i krytycznej. Określone rozwiązanie zawiera w sobie bowiem wiele pobocznych wątków, nacechowanych potencjalnym ryzykiem. Aby podejmować decyzje optymalne, należy powstrzymywać się przed myśleniem w sposób 27.

(28) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. konserwatywny. To także próba niekoncentrowania się na widocznych fragmentach problemu, ale także doszukiwanie się tych ukrytych, trudniejszych i złożonych [145]. Sesja. zakończona. sukcesem. ma. wytyczone. z. góry ograniczenia. czasowe,. uwzględniające również informację o ograniczeniach kosztowych. Także na tym etapie pracy wymaga się zaangażowania w uwiarygodnienie i uzasadnienie wprowadzenia koncepcji w życie. Podjęcie decyzji obejmuje potencjalne zyski finansowe czy inne korzyści, jak: drobne usprawnienia, zwiększony komfort pracy, bezpieczeństwo oraz ponoszone koszty. Na koniec warto mieć na względzie nieuniknione sprzeczności interesów między uczestnikami spotkania i bezwzględnie je szanować. Skuteczność decyzji zależy od wiedzy i doświadczenia uczestników. Najczęściej też od ich (głównie od moderatorów) przygotowania planu działania. Pomocne są w tym także narzędzia kreatywnego rozwiązywania problemów. Podnoszą one ilość uzyskanych interesujących pomysłów i wpływają na ich jakość. W czasie trwania sesji twórczej istnieje możliwość wytrenowania umiejętności dobierania metod wedle potrzeb. Każda sesja twórcza jest niepowtarzalna i wszystkie osiągnięte wyniki podczas spotkania są wartościowe. Sesje twórcze sprzyjają rozwojowi przedsiębiorstwa i jego pracowników. Wdrożenie nowych rozwiązań techniczno-organizacyjnych może dostarczyć wymiernych korzyści ekonomicznych i społecznych. Odbycie sesji twórczej nie jest jednak gwarancją uzyskiwania praktycznych rozwiązań. 2.8. METODY STYMULOWANIA Istnieje wiele sposobów dochodzenia do twórczych pomysłów. Do takich sposobów należą metody stymulowania – metody twórczego myślenia, metody kreatywnego rozwiązywania pomysłów, metody heurystyczne. Są one metodami aktywizującymi na różne sposoby, dzięki łączeniu wiedzy i doświadczenia oraz kształtowaniu zdolności człowieka. Często wynik uzyskany z zastosowania wybranych metod zależy od kontekstu obecnej sytuacji, a dwuznaczna informacja może być różnie interpretowana [91]. Metody są niejako w dyspozycji – poklasyfikowane. Do sformułowanego problemu szuka się adekwatnej metody jego rozwiązania. Czasem wymaganych jest więcej metod niż jedna, a dopiero właściwa ich sekwencja prowadzi do zamierzonego efektu. Metody muszą spełniać pewne wymogi i nierzadko wymuszają sposób postępowania, szczególnie te o określonej procedurze. Ich dużą zaletą jest połączenie pewnego schematu pracy przy jednoczesnej dużej swobodzie działania. 28.

(29) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. Oznacza to, że metody mogą podlegać modyfikacjom, które dzięki temu na ogół zwiększają efektywność pracy zespołowej i pogłębiają zrozumienie problemu. Białoń [9] dodaje, iż konsekwencja i co więcej – systematyczność w stosowaniu metod skraca czas poszukiwań nowych rozwiązań. Zapewne dlatego, że ułatwia stawianie sobie ważnych pytań i wykrywanie problemów. Metody uczą myślenia w trzech zakresach, poprzez [143]: pobudzanie do myślenia, wyrabianie pożytecznych nawyków, kształtowanie i modelowanie umysłów. Metody opisywane są głównie w obszarze psychologii, a także pedagogiki – psychopedagogiki kreatywności. Coraz częściej jednak opisywane są w pozycjach literaturowych z zakresu zarządzania i marketingu [17, 66, 103, 113, 162, 166]. Dla przykładu służą jako uzupełnienie filozofii Kaizen [87]. Metody są wykorzystywane także w treningach myślenia twórczego. Niewiele jednak dowiadujemy się o nich z obszaru nauk technicznych, mimo istnienia pojęcia twórczości technicznej [41, 159]. Najczęściej reprezentują je następujące nazwiska: A. Kaufman [80], T. Proctor [146], E. de Bono [34], J. Antoszkiewicz [4], A. Góralski [53], E. Nęcka [120], Z. Martyniak [107] i K. Szmidt [167]. Do najbardziej znanych, podstawowych metod należą: burza mózgów, synektyka, metoda morfologiczna i algorytm rozwiązywania zadań wynalazczych [2, 43, 51, 65, 94, 99, 102]. Choć metody pojawiają się razem, wymagają osobnych rozważań. Towarzyszą bowiem odbiorcy w wykrywaniu problemów, jak i poszukiwaniu pomysłów, stosują je jednostki, jak i grupy do analizowania problemów nieznanych i trudnych, jak i tych bardziej znanych i przystępniejszych. 2.8.1. Właściwe zastosowanie metod stymulowania Kreatywność wymaga uporządkowania. Sprzyja temu właściwe stosowanie metod. Jak twierdzi Braun, „udane kreatywne osiągnięcia poprzedzone są wieloma próbami i błędami, nieudanymi rezultatami lub nieodpowiednimi założeniami do rozwiązania” [14, s. 45]. Natomiast Robinson [151] uważa, że w każdym procesie twórczym są idee i projekty, które się nie sprawdzają. Przed uzyskaniem rezultatu mogą wystąpić porażki i zmiany. Właściwe zastosowanie metod poprawi wydajność sesji kreatywnych, kiedy [124]:  stosowną metodę dopasujemy do problemu, 29.

(30) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych.  uczestnicy wpierw nauczą się danej metody,  metoda wspiera tworzenie, ale nie rozwiązuje problemu sama. Antoszkiewicz zwraca uwagę, że na efektywność metod składają się [4]:  cel,  elastyczność w dostosowaniu do wymagań,  specyfika problemu,  podejście do zarządzania,  inne uwarunkowania, jak system gospodarczy. Kolejny autor [57] twierdzi, że każda metoda stymulująca pomysły ma na celu:  dać sobie czas na kreatywność,  odroczyć wartościowanie (tu zgodność z zasadami według Antoszkiewicza),  wpływać na liczbę pomysłów (autor nie precyzuje, w jaki sposób to czynić),  tworzyć kombinacje różnych elementów,  tworzyć ramy i plan gromadzenia informacji, tworzenia pomysłów i oceny. Fisk uważa, że innowacja potrzebuje zastosowania katalizatorów zakłócających i kreatywnych [48]. Wśród nich znajdują się właśnie metody kreatywne. Godny zauważenia jest fakt, że do katalizatorów należą np. „twórcze fuzje”, czyli łączenie nowych pomysłów i zasad w nietypowy sposób, „sytuacje ekstremalne”, polegające na umieszczaniu swoich pomysłów w kontekstach ekstremalnych, czy też „plusy sytuacji paradoksalnej”. Sposobów na wykorzystywanie metod jest kilka. Najczęstszym chyba umiejscowieniem metod jest zestawianie ich z etapami myślenia twórczego. Najbardziej znaną koncepcją etapów procesu twórczego jest autorstwa Wallasa [59]. Jego model składa się z czterech faz: preparacji, inkubacji, iluminacji, weryfikacji. Na tym, ale także na nieco rozbudowanym modelu Rossmana bazuje Chybicka [26]. Autorka poszczególnym fazom przyporządkowuje określone metody jako najbardziej przydatne na tym, a nie na innym etapie. Dla przykładu na etapie preparacji u Wallasa i etapie przeglądu informacji u Rossmana proponuje wymuszoną analogię jako rozgrzewkę twórczą. Autor systemu TRoP, E. Nęcka, także prezentuje fazowość rozwiązywania problemów z uwzględnieniem metod, ale bazując na jednej z nich – synektyce [118].. 30.

(31) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. Innym sposobem są szkolenia (zwykle 1–2-dniowe), kursy lub warsztaty. W tych formach popularne są głównie porady na szybkie i proste metody [28, 29]. Przeprowadzone badania przez Limont [96, 98] dotyczące synektyki wskazują na jej duże walory w nauczaniu zdolności twórczych. W tabeli 2.4 wyodrębniono wybrane, znane metody, które stały się nieodłączną częścią treningów twórczości. Tab. 2.4. Metody i odpowiadające im poszczególne operacje umysłowe (opracowanie własne na podstawie [121]) Metody (także nazwy ćwiczeń). Operacje umysłowe. Lista atrybutów. abstrahowanie. Analiza morfologiczna. dokonywanie skojarzeń. Diagram ryby. rozumowanie dedukcyjne. Bionika. rozumowanie indukcyjne (analogie). Personifikacja. metaforyzowanie. Pytania Osborna. transformowanie. 2.8.2. Klasyfikacja metod stymulowania Klasyfikacja pojawiła się z chwilą, kiedy zrezygnowano z konstruowania jednej, obowiązującej metody [53]. Poszukiwaniem metody uniwersalnej podejmowali się m.in. Sokrates oraz Kartezjusz. Metody te mają charakter dydaktyczny i zawierają wiele dyrektyw i wskazówek postępowania. Już dziś jednak wiadomo, że nie ustala się odgórnie metody do problemu. Różnorodność metod nie ułatwia ich klasyfikacji – podział jest nieostry [67]. Samej klasyfikacji metod można dokonać na wiele sposobów. Systematyką metod zajmowali się głównie Piech [137] oraz Martyniak [106]. Podział może wyglądać następująco [137]:  ogólne (zawierają ogólne zalecenia),  szczegółowe (zawierają konkretne zalecenia). Wybór metody stymulowania do zadania ułatwia znajomość możliwych ich podziałów na:  indywidualne/grupowe (np. kruszenie/burza mózgów), 31.

(32) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych.  łączone – zestaw metod (np. kontrolna lista pytań i pytania naprowadzające),  intuicyjne/analityczne (np. superpozycje/metoda morfologiczna),  ze względu na stopień trudności (np. synektyka),  dopasowane do etapów procesu twórczego (np. identyfikacja osobista),  wykorzystywane w treningu twórczości (np. sześć myślowych kapeluszy),  wyrób/proces/organizacja (np. CERMA). Pierwszy podział pokazuje, że istnieją metody, które są skuteczniejsze wtedy, gdy wykorzystuje się je grupowo. Będą one wartościowe, gdy ważna staje się ilość, a nie jakość pomysłów oraz ich różnorodność. Innym razem cenne staje się indywidualne podejście do rozwiązania, bazujące na własnych kompetencjach. Drugi podział pokazuje, że łączenie metod ze sobą zapewnia pewną stałą sekwencję podejścia do problemu. Często też uzupełnia zbierany materiał badawczy o nowe informacje. Metody intuicyjne i analityczne są niejako w opozycji do siebie, ale mogą stanowić dla siebie uzupełnienie. Metody analityczne pomagają podzielić problem na podproblemy, ustalają kolejność rozwiązywania problemu. Natomiast intuicyjne pozwalają na całościowy ogląd problemu z pominięciem szczegółów [130]. Dwa odmienne podejścia ułatwiają zobaczenie tego samego problemu z innej perspektywy. Dopasowanie metod do poszczególnych etapów procesu twórczego pozwala na uporządkowanie i konsekwencję w rozwiązywaniu problemu. Synektyka uznawana jest za jedną z trudniejszych metod. Raczej nie jest polecana w początkowych etapach twórczego myślenia. Doświadczenie pokazuje, że powinna się ona pojawić podczas sesji twórczych w momencie unormowania się zespołu i zapewnienia im bezpieczeństwa psychologicznego. Stopień jej trudności przejawia się w rzadko stosowanych na co dzień analogiach, na których bazuje cała metoda. Wymaga ona użycia wyobraźni, wiedzy i humoru. Wykorzystywanie metod w treningach pozwala w atmosferze swobody sprawdzać swoje umiejętności bez obaw, że będą nieadekwatne i nic nie wniosą w rozwiązywany problem. Pomaga to jednocześnie przezwyciężać bariery twórcze. Ostatni podział pokazuje, że bogactwo metod pozwala dopasowywać je do specyfiki problemu. W zależności od wymagań przedsiębiorstwa metody nadają kierunek wyboru. 32.

(33) System wspomagający dobór metod stymulowania innowacyjnych rozwiązań technicznych. Na uwagę zasługują jeszcze dwa przykłady podziałów, ze względu na brak konsekwencji sposobów klasyfikowania metod. 1. Podział na metody proste i złożone Wśród różnych autorów [25, 88] nie ma zgodności co do uznania analizy morfologicznej za metodę prostą lub złożoną. Za pierwszą opcją przemawia to, że metoda ta nie wymaga specjalnego przygotowania uczestników i jest wymieniana obok takich metod, jak burza mózgów oraz wykres Ishikawy. Natomiast za opcją drugą przemawia przestrzeganie specjalnego sposobu postępowania – algorytmu, w związku z czym jest wymieniana obok takich metod, jak sześć myślowych kapeluszy oraz synektyka. Na tle innych metod prezentuje się jako analiza czasochłonna oraz wymagająca obszernej wiedzy i doświadczenia. 2. Jedna metoda może być klasyfikowana na wiele sposobów Klasyfikacja synektyki [106] określa ją jako metodę intuicyjną, opartą na swobodnych skojarzeniach oraz wykorzystywaną wyłącznie zespołowo. Dane te wskazują na duże możliwości zastosowania metod i tworzenia własnych klasyfikacji pod konkretne potrzeby. 2.9. PROCES STYMULOWANIA INNOWACYJNYCH ROZWIĄZAŃ TECHNICZNYCH Wiadomo nie od dziś, że istniejące koncepcje metod twórczości technicznej nie pozwalają opracować uniwersalnego podejścia, które ułatwiłoby rozwiązanie każdego problemu technicznego [41, 54, 159]. Dodatkowe utrudnienie stanowi fakt, że należy w nim uwzględnić zarówno myślenie intuicyjne, jak i analityczne, posiadanie pożądanych cech osobowości, znajomość ok. 170 metod twórczych oraz sposobów trenowania zdolności osobistych [121, 123, 159]. Główną siłą napędową są zmiany techniczne. Na myśl o twórczości technicznej pojawiają się pojęcia, takie jak wynalazczość, postęp, konstruowanie, nowatorstwo. Problemy techniczne zaś według Whitfielda [41] można dzielić na trzy rodzaje: problemy wynikające z odstępstwa od jakiejś normy, nie wymagające aktywności twórczej, a jedynie wiedzy fachowej i sprawdzonych narzędzi; problemy dotyczące rozwoju i doskonalenia istniejących systemów, bez korzystania z gotowych rozwiązań oraz. problemy. wymagające. ponadprzeciętnych. zdolności,. szerokiej. wiedzy,. prowadzące w ten sposób do tworzenia nowych, praktycznych zastosowań procesów 33.