"Die kirchlichen Verhältnisse in Ermland während des späten Mittelalters", Gerhard Matern, Padernborn 1953 : [recenzja]

Henryk Zins

"Die kirchlichen Verhältnisse in

Ermland während des späten

Mittelalters", Gerhard Matern,

Padernborn 1953 : [recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 611-615

REC EN ZJE

O M Ó W IEN IA

GERHARD M ATERN, Die kirchli chen Verhäl t ni sse in Er ml and w äh r e n d

des s pät e n Mi t t el al ters. P ad erb o rn 1953, ss. 303.

H istoriografia w arm iń sk a w zbogaciła się ostatnio o g ru n to w n ą pracę G. M a t e r n a , tr a k tu ją c ą o stosunkach kościelnych w bisk u p stw ie w a r ­ m ińskim głów nie w X IV i XV w. R ozpraw a je st o p a rta w zasadzie na nie d ru k o w a n ej d y se rta c ji doktorskiej pt. Der K l e r us des Bi s t ums Erml and

a m A u s g a n g des Mi t t e l a l t e r s (F reiburg i. Er. 1946), uzupełnionej niektórym i w ynikam i innej p rac y M atern a pt. Das Verhäl t ni s des Erm.landes zu

sei ner U m w e l t i m s p ä t e n Mi t t e l a l t e r , ukończonej w 1944 r. i rów nież nie d ru k o w an ej.

K siążka M aterna opiera się niem al w yłącznie o bogate dla tego o k re­ su w arm iń sk ie źródła dru k o w an e (odsyłacze do arch iw alió w fro m b o r- ‘skich są bardzo nieliczne) oraz o sum iennie zeb ran ą lite r a tu r ę niem iecką na te m aty h isto rii W arm ii i P ru s. M ateriały powyższe uzupełnił au to r dość liczną lite ra tu rą porów naw czą, ale niem al w yłącznie tra k tu ją c ą o sto ­ su n k ach kościelnych na ziem iach niem ieckich. N atom iast zupełnie nie uw zględnił — z w y ją tk ie m niem ieckiego w y d an ia h isto rii u stro ju Polski St. K u t r z e b y — w yników b adań polskiej h istoriografii, co oczy­ w iście m usiało n iek o rzy stn ie zaciążyć na niek tó ry ch re z u lta ta c h badań au to ra, chociażby w p ostaci sztucznego o derw ania h isto rii b isk u p stw a w arm iń sk ieg o od jego zw iązków z dziejam i Polski.

Z asadniczy zrąb p ra c y M atern a składa się z 9 rozdziałów , w k tórych kolejno p rze d staw ił: 1) społeczne i regio n aln e pochodzenie k le ru w a rm iń ­ skiego, 2) liczbę duchow ieństw a (w obu k ap itu ła ch , w p a ra fia c h i klasz­ torach), 3) w ykształcenie kleru, 4) try b obsadzania stanow isk kościelnych n a W arm ii i sp raw ę p apieskich prow izji, 5) kw estię k u m u la cji prebend, 6) dochody biskupa, k a p itu ł i duchow ieństw a, 7) poziom m oralny k leru 8) jego działalność c h a ry ta ty w n ą i w reszcie 9) kw estię sprzeczności z a ­ chodzących w sto su n k ach kościelnych b isk u p stw a w arm iń sk ieg o w XIV i XV w.

W ro zdziale 1 (s. 15—30), m ów iąc o pochodzeniu społecznym b isk u ­ pów w arm iń sk ich , zw raca a u to r uw agę na znany fak t słabości szlachty na W arm ii i przew agi m ieszczaństw a (p atry cjatu ) w k a p itu le w e F ro m ­ borku, lecz nie an a liz u je bliżej tego zjaw iska. Słusznie zw raca u w ag ę na to, że na W arm ii o k a rie rz e duchow nej decydow ało dośw iadczenie w p r a ­ cy dyplom atyczno-kościelnej i w ykształcenie, a nie pochodzenie szlachec­ kie, lecz nie dodaje, że — obok prow izji papieskich, a raczej przede w szystkim — decydujący w pływ na obsadę beneficjów i stanow isk w k a p i­ tu le we F ro m b o rk u m iały w łaśnie klasow e m om enty, pochodzenie, nie szlacheckie w praw dzie, ale p atrycjuszow skie. B iskupi w arm iń sc y r e k r u ­ tow ali się w om aw ianym okresie w ogrom nej w iększości (w 3/4) spośród

b o gatego m ieszcza ń stw a p ru sk iego. P od ob n e zja w isk o w y s tą p iło w k a p i­ tu łach w e F rom b ork u 1) i D obrym M ieście zw ła szcza od X V w ., gd zie — in aczej niż w K oronie i N iem czech — żadne sta tu ty nie z a p ew n ia ły h e g e ­ m on ii szlach cie. W ok resie R en esan su rów n ież i w k a p itu le w e F ro m b o r­ ku w y stą p iło zja w isk o n ep otyzm u , o gran iczające jeszcze bardziej dostąp do p a try cju szo w sk iej k a p itu ły . A utor słu szn ie zau w aża p rzy tej o k a zji, że w zro st w p ły w ó w polskich w k a p itu le w e F rom borku na p rzeło m ie XV i X V I w . zazn aczył się m. in. w p o w ięk szen iu ilości szlach ty p o lsk iej w k a p itu le w a rm iń sk iej 2), w id o czn y jed n ak w y ra źn iej d opiero w p ierw szej p o ło w ie X V I w.

R ów n ież d u c h o w ie ń stw o p a ra fia ln e na W arm ii rek ru to w a ło się w zn acz­ nej w ięk szo ści z m ie jsc o w e g o m ieszcza ń stw a , co A utor tłu m a czy w y w o ­ d zen iem się te g o k leru z m iejsk ich szk ół p a ra fia ln y ch , k tó ry ch uczniam i b yli zw y k le sy n o w ie za m o żn iejszy ch rodzin m ieszczań sk ich . Oni to, w p rze­ w a ża ją cej m ierze, m ogli p o zw o lić sob ie na k osztow n e stu d ia u n iw e r ­ sy te c k ie , oni też n a stęp n ie za jm o w a li sta n o w isk a w k a p itu le w e F rom ­ borku, która n a k ła d a ła na sw y ch czło n k ó w ob ow iązek p osia d a n ia w y ż ­ szych stu d iów .

R ozd ział 2 (s. 31—43) p o św ięcił M atern próbie oszacow an ia liczeb n ości d u ch o w ień stw a n a W arm ii w X IV i X V w ., zarów n o św ieck ieg o , ja k i za ­ kon n ego. S u m u ją c dane ze źródeł poch od zących z różnych o k resó w (za­ bieg n iezb yt b ezp ieczny), u zy sk a ł dla p o ło w y X V w . liczbę 435 d uchow nych św ieck ich (w ty m 16 k a n o n ik ó w from b orsk ich , 12 k a n o n ik ó w dobro­ m iejsk ich , 201 prob oszczów , 147 w ik a r iu sz y itd.) oraz 225 zak on n ik ów i zak on n ic (s. 39— 40), liczb ę niższą od an alogiczn ych danych dla diecezji n iem ieck ich te g o okresu. F ak t ten słu szn ie tłu m aczy autor m ałą na W arm ii ilo ścią w ięk szy ch m iast, jak i tru d n o ścia m i gospodarczym i, jakie p rzech od ziła d o tk n ięta w o jn a m i X V w . W arm ia.

P rzed m iotem obszernego rozd ziału 3 (s. 44— 87) jest k w e stia w y k sz ta ł­ cen ia d u ch o w ień stw a w a rm iń sk ieg o . A utor p rzed sta w ił tu rolę szk o ły na zam k u b isk u p im w L idzbarku, p o d k reśla ją c przy tej okazji d on iosłość w k ła d u tw ó rczeg o P ru só w w d zieje teg o reg io n u (s. 45), p orów n u jąc go z w k ła d em szczep ów sa sk ich w rozw ój im p eriu m K arola W ielkiego(?). S zk o ła na zam ku w L idzbarku k szta łciła d zieci P ru sów na p rzyszłych d u ch ow n ych , k tó rzy m ieli n a stęp n ie nau czać w języ k u p ruskim . B u lla M ar­ cin a V z 1426 r. i w a r m iń s k ie sta tu ty sy n o d a ln e X V w . z a lec a ły d u ch o w ­ nym w arm iń sk im zn ajom ość języ k a p ru sk iego, co w y m o w n ie św iad czy o ży w o tn o śc i e le m e n tu p ru sk iego w ty m czasie. R ów n ież w szkole k a te ­ d raln ej w e From borku uczono ję z y k a p ruskiego, a każdy k an on ik ta m ­ te jsz y m iał ob ow iązek u trzy m y w a n ia w sw ym dom u („ab an tiq u o'’) jed n e­ go chłopca p ru sk ieg o w c elu p rzy g o to w a n ia go do pracy du szp astersk iej w śród P rusów .

P o bardzo o g óln ym o m ó w ien iu organ izacji w a rm iń sk ich szkół para­ fia ln y c h i k la szto rn y ch sporo u w a g i p o św ię c ił M atern studiom u n iw e r sy ­ teck im d u ch o w ień stw a w a rm iń sk ieg o . W oparciu g łó w n ie o P r us s i a scho­

l as t i ca M. P e r l b a c h a, p rzep row ad ził an alizę d ługiej listy blisk o 1.000

*) Por. H. Z i n s , K a p i t u ł a f r o m b o r s k a w cz as ach Mi k o ł a j a K o p e r n i k a , K om u n ik aty M azu rsk o-W arm iń sk ie, 4 (66), O lsztyn 1959, s. 402 nn.

2) Por. H. Z i n s , W a l k a Pol s ki o o bs adę b i s k u p s t w a w a r m i ń s k i e g o na

p r z e ł o mi e X V i X V I w. na t l e p o l i t y k i z j e d n o c z e n i o w e j , A n n a les UM CS, S ectio

F, X II, L ublin 1960, s. 49 nn. 6 1 2

stu d en tó w p ochodzących z około 55 w arm iń sk ich m iejscow ości, k tórzy w latach 1325— 1525 stu d io w a li w różnych u n iw ersy teta ch (z d iecezji c h e ł­ m ińskiej p ochodziło w tym sam ym czasie 600 stu d en tów , z d iecezji p o ­ m ezań sk iej i sam b ijsk iej ckoło 450). M atern om aw ia k olejn o frek w en cje stu d en tó w w a rm iń sk ich na poszczególn ych u n iw ersy teta ch (B olonia, P a ­ ryż, P raga, K raków , L ipsk, F ran k fu rt n. Odrą i in.). S łu szn ie podkreśla przy tym znaczny w p ły w A kadem ii K rakow skiej na d u ch ow y rozw ój W ar­ m ii pisząc: „Einen b ed eutenden E in flu ss so llte die nach v o rau sgegan gen em V erfall im Jahre 1 400 w ied er eröffn ete p o ln isch e A k ad em ie zu K rakau a u f die g e is tig e E n tw ick lu n g des E rm landes n eh m en ” (s. 65). W latach 1400—1524 stu d iow ało w K rak ow ie 962 stu d en tó w z P ru s, a w śród nich ponad 200 z W arm ii.

A utor stw ierd za na p od staw ie szczegółow ych w y licze ń , że w X V w znaczna w ięk szo ść proboszczów p arafii m iejsk ich posiadała w y k szta łcen ie u n iw ersy teck ie. N atom iast edukacja proboszczów w iejsk ich i n iższego kleru ograniczała się do szk oły k ated raln ej lu b do jednej ze szkół p ru ­ skich (s. 73). M atern podkreśla sto p n io w y w zro st poziom u in telek tu a ln eg o w śród k a n o n ik ó w k a p itu ły w e From borku. W drugiej p o ło w ie X IV w . 20% w śród nich posiad ało studia w yższe. W p ierw szej p o ło w ie X V w . liczb a ta w zrosła do 33‘ó, zaś w drugiej p o ło w ie X V w . do ?00/o. D odam y tu taj od sieb ie, że zaob serw ow an y przez M aterna proces p od n oszen ia się poziom u in telek tu a ln eg o k an o n ik ó w from borskich w zra sta ł nadal i — jak w y n ik a z naszych m a t e r ia łó w 3) — w pierw szej p o ło w ie X V I w . około 70°/« k an on ik ów w arm iń sk ich stu d iow ało w różnych u n iw ersy teta ch , a przede w szy stk im w K rak ow ie i L ipsku (dane z 1537 r.). S ta tu ty k a p itu ły from - borskiej od 1384 r. nak ład ały na każdego n ow o przyjętego do k a p itu ły k a ­ nonika ob ow iązek odbycia p rzynajm niej trzy letn ich stu d iów w y ższy ch przy zach ow an iu przez ten czas w szy stk ich dochodów z prebendy, u z u p e łn io ­ n ych jeszcze d odatkiem w w y so k o ści 15 grzyw ien rocznie. M atern p o d k r e ś­ la w y so k i poziom k a p itu ły pod k oniec XV i na początek X VI w ., cytu jąc zn an e op in ie na ten tem a t Ł ukasza D avida i R etyka. Z w raca przy tym u w agę, że w w y b o rze kieru n k u stu d iów k a n o n ik ó w from borskich te o lo ­ gia n ie b y ła w c a le u p rzy w ilejo w a n a . W iększą frek w en cją od n iej c ie ­ szyło się p raw o i m ed ycyn a. Na zakoń czen ie te g o rozd ziału A utor o m a ­ w ia krótko k w e stię b ib lio tek k o ścieln y ch , a n a stęp n ie zajm uje się p ro b le­ m em k a zn od ziejstw a, poruszając przy tej okazji znow u spraw ę nauczania P ru sów w ich w ła sn y m języku..

W rozd ziale 4 (s. 88— 162) M atern zajm uje się trybem obsadzania s ta ­ n o w isk k o ścieln y ch na W arm ii i k w estią p ro w izji p ap ieskich. Z biera tu w sy stem a ty czn y m za ry sie znane skądinąd dane o sp osob ie zajm ow an ia sto lca b isk u p ieg o w L idzbarku, p od k reślając przy tym pew n ą sa m o d ziel­ ność k a p itu ły w e F rom borku w k w e stii elek cji biskupów . Bardzo sz czeg ó ­ ło w o został o m ów ion y tryb obsadzania k an on ik atów w e From borku i w D obrym M ieście oraz p arafii w arm iń sk ich , po raz p ierw szy ta k s z e ­ rok o p otrak tow an o problem p row izji p apieskich z ich cyfrow ym i im ien ­ n ym w y licze n iem . A utor staw ia tezę, że ilo ść p row izji p ap iesk ich w k a ­ p itu le from borskiej była w ięk sza niż w k ap itu łach n iem ieck ich (w około 40% p ap ież decyd ow ał o obsadzie k an on ik atów from borskich) i u zasad n ia to zja w isk o m. in. d och od ow ością prebend w arm iń sk ich (s. 116).

R ozdział 5 (s. 163— 180) p racy M aterna om aw ia za g a d n ien ie k u m u lacji p rebend w ś w ie tle p ro w izji p a p iesk ich , sk u p iając zw łaszcza u w agę na p lu ra lista ch z k a p itu ły fro m b crsk iej, k tórzy sta n o w ili 50% w sz y stk ic h w y ­ p ad k ów k u m u la cji w b isk u p stw ie w a rm iń sk im do 1432 r. W ięk szość p lu - r a listó w posiad ała 2 lub 3 p reb en d y, a le tr a fia ły się też w y p a d k i łączenia w jed n ym ręku w ięk szej ich ilo śc i (np. H erm an D w erg zgrom ad ził na początku X V w. aż 19 różnych prebend, w tym 8 prebend k anonicznych, s. 172). P ro w izje p a p iesk ie i na te r e n ie W arm ii p r zy czy n iły się do w zro ­ stu z ja w isk a k u m u la cji p reb en d , zw łaszcza w od n iesien iu do człon k ów k a p itu ły w e From borku. N a to m ia st biorąc pod u w a g ę ogół k leru w a r m iń ­ sk ie g o ok azu je się, że je d y n ie o k o ło 10% k leru p osiad ało w ię c e j niż je d ­ ną prebendę, z czego w y n ik a , iż liczba p lu r a listó w w śród niższego kleru b yła na W arm ii m n iejsza niż w p o łu d n io w y ch i zachodnich N iem czech. F a k t ten tłu m a czy M atern p ew n y m o p óźn ien iem w rozw oju p olityczn ym i gosp od arczym P a ń stw a K rzy ż a ck ieg o w P ru sach oraz b rakiem tam tych czyn n ik ów , k tó re gd zie in d ziej p r z y czy n ia ły się do w zrostu zjaw isk a k u ­ m u la cji (brak w p ły w o w e j szla ch ty i b og a ty ch fu n d acji). Z ja w isk o k u m u ­ la c ji przybrało na sile w X V w . m . in. na sk u tek w ojen i in n ych k lęsk , ja k ie d otk n ęły w ó w cza s W arm ię. N ie bez zn aczen ia — w ed łu g A u tora — był też, zw łaszcza od p oczątk u X V I w ., w zro st w p ły w ó w p o lsk ich w k a ­ p itu le from b orsk iej, p rzy czym A utor n ie dostrzega p o w szech n o ści tego zja w isk a w ep oce R en esan su i R eform acji.

W rozd ziale 6 (s. 181— 236) zajął się A utor bardzo szczegółow o sytuacją ek on om iczn ą k leru w a rm iń sk ieg o , an alizu jąc doch od y bisk u p ów , obu k a ­ p itu ł, proboszczów , w ik a ry ch i k la szto ró w aż g d zieś do p o ło w y X V I w . M atern zau w aża zn a czn y w zro st d och od ów b isk u p ich w X V I w . i słu szn ie p rzy p isu je p o w a żn ą w tym za słu g ę b isk u p ow i M aurycem u F erb erow i (s. 192). R ozdział o d ochodach b isk u p stw a w a rm iń sk ieg o , op arty na lic z ­ n ych źródłach, bardzo szczeg ó ło w y w sw y ch rozw ażan iach , n a leży do n a j­ lep szy ch w ca łej k siążce. D a je on bogate m ateriały do w ie lu gosp od ar­ czych i sp o łeczn y ch zagad n ień , ch ociaż — ze w zg lęd u na bardzo szeroki za k res tem atu — n ie w sz y stk ie z n ich p rzed sta w ia w sposób ró w n ie p o ­ g łęb io n y .

R ozdział 7 (s. 237— 257) zo sta ł p o św ięco n y a n a lizie poziom u m oralnego k leru w a rm iń sk ieg o . A utor p r z e d sta w ił proces la icy za cji k leru , d ał lic z ­ ne p rzy k ła d y u padku o b yczajów , w sk a z a ł na różne n ad u życia i o d stęp stw a od k an on ów k o ścieln y ch , na te w szy stk ie zja w isk a , które w przededniu R eform acji w str z ą sn ę ły w szęd zie p o d sta w a m i kościoła. R ozdział ten jest w a rto ścio w y m p rzy czy n k iem do problem u g en ezy R eform acji na W arm ii,

W rozdziale 8 (s. 258— 268), m ów iącym o r o li ch a ry ta ty w n ej k leru A u tor p rzed sta w ił jego p ozytyw n ą rolę, w y su w a ją c tezę, że aż do p ocząt­ k ó w X V I w . część d u ch o w ień stw a w a rm iń sk ieg o żyła przecież w zgo­ dzie z nakazam i sw e g o stan u . Sprzeczn ość p om ięd zy upadkiem m oralnym z jed n ej stron y a d zia ła ln o ścią dobroczynną z d rugiej stara się w y tłu m a ­ czyć w rozdziale 9 (s. 269 — 276) m en ta ln o ścią lu d zi śred n iow iecza w sk a ­ zu jąc, że w lu d ziach ta m ty ch cza só w b lisk o ze sobą są sia d o w a ły m iłość w ła sn a z d zia ła ln o ścią dobroczynną, u k tórej p o d sta w często le ż a ły — obok p ew n eg o a sek u ra n ctw a r e lig ijn e g o — m o ty w y czy sto osob iste i św ieck ie.

K siążka G. M aterna w n o si w ie le b ogatego m a teria łu do b ad ań nad g en ezą R eform acji na W arm ii i w P ru sach , w sposób su m ien n y om aw ia 61 4

ca ły szereg p o d sta w o w y ch p roblem ów u strojow ych , społeczno - gosp od ar­ czych 1 k u ltu ra ln y ch h istorii b isk u p stw a w arm iń sk iego X IV i X V w ., w yk orzystu jąc skrzętn ie w y n ik i badań szczegółow ych kilku pokoleń h is to ­ ry k ó w w arm iń sk ich .

H e n r y k Zi ns

W ALTHER H U B A T SC H , Pr ot es t ant i s che Für s t enpol i t i k in den O s t s e e ­

l änder n i m 16 Jahr hunder t , H istorisch e Z eitschrift, t. 192, z. 2, M onachium

1961, s. 282 — 294.

Na X I M ięd zyn arod ow ym K on gresie N auki H istorycznej w Sztok h olm ie 121— 28 sierp ień 1960 r.), tem atyk a b ałtyck a p rzew ijała się p ra w ie w e w szy stk ich k om isjach i obradach p len arn ych K ongresu.

P rob lem em b ałtyck im in teresu ją się przede w szy stk im h istorycy k rajów n ad b ałtyck ich , zw łaszcza S z w e d z i1), N ie m c y 2), a ostatn io tak że u czen i r a ­ d zieccy 3).

W P o lsce od czasu p ow ojen n ych syn tez K arola G ó r s k i e g o 4) i W ła ­ d y sła w a K o n o p c z y ń s k i e g o 5), m im o u sta len ia sp ecja ln eg o program u badań b a łty ck ich ®) n ie w ie le w tym w zględ zie zdziałano. N iem n iej d o ty ch ­ czasow e w y n ik i p o lsk iej nauki historyczn ej są znaczne, co znalazło sw o je od­ b icie w refera cie prof. W ład ysław a C z a p l i ń s k i e g o 7) z W rocław ia o p rob lem ie b ałtyck im w X V I i X V II w ., w y g ło szo n y m na K on gresie S zto k ­ holm skim .

E adania zach od n ion iem ieck ie prob lem atyk i b a łty ck iej X V I w . p rzed sta ­ w ił prof. W. H u b a t s c h z Bonn w refera cie o p rotestan ck iej p o lity ce k sią żą t w k rajach sk a n d y n a w sk ic h 8). R efera t ten w form ie rozszerzonej u k azał się w „H istorisch e Z e its c h r ift”. Prof. W. H ubatsch, badacz Zakonu K rzyżack iego i P rus K siążęcych , ostatn io coraz częściej p isze na te m a ł y sk a n d y n a w sk ie i b a łty ck ie, zajm ując się zarów no śred n iow ieczem , jak i cza­ sam i n a jn o w s z y m i9). A rty k u ł H ubatscha om aw ia p rotestan ck i charakter

4) D o tych czasow ą h isto rio g ra fię b ałtyck ą h isto ry k ó w sk an d yn aw sk ich p rzed sta w ił na ostatn im p o sied zen iu p len arn ym K ongresu S ztok h olm sk iego p rof, dr F olk e L in d b erg w refera cie La Bal t i que dans l’hi s t or i ogr aphi e s kan-

d i nav e .

2) Tu liczn e p race p rof. W. H u b a t s c h a z Bonn.

3) G. A. N o w i с к i j, N o w y e d a n n y e o r u s s k o m f e u d a l n o m z e m l e w ł a - de nni w P r i b a l t i k e w per i od l i w o n s k o j w o j n y ; W oprosy Istorii, 1956, nr: 4,

s. 134— 138.

4) P o l s k a w z l e w i s k u B a ł t y k u , G dańsk 1946; 5) K w e s t i a bał t y c k a do X X wi e k u , G dańsk 1947.

(i) Pol ska hi s t ori ograf i a bał t ycka. Naj p i l ni e j s z e p o t r z e b y badawc z e , or gani ­

z a c y j n e i w y d a w n i c z e . R efera ty i d ysk u sja z k o n feren cji naukow ej In s ty tu ­

tu B a łty ck ieg o w S z c z e c in ie w dniach 8— 9 IV 1948. G dańsk — S zczecin 1949. 7) Le p r o b l è me bal t i que a u x X V I e et X V I I e si ècles — X I e C ongrès In ­ tern ation al des S cien ces H istoriq u es Stockholm 21 — 28 Août. 1960, R apports IV H istoire M oderne. G öteborg — Stockholm — U ppsala 1960, s. 25 — 47.

8) Die p r o t e s t a n t i s c h e Für s t e n p o l i t i k in d e n Os t s e e l ände r n i m 16 J a h r h u n ­

d e r t — X I e C ongrès In tern ation al des S cien ces H istoriques. S tockholm

21 — 28 A oût 1960. R ésu m és des C om m unications, G öteborg — S tockholm — U ppsala 1960, s. 135 — 136.

й) Unr uhe d e s Nor de ns . S tu d ien zur d eu tsch sk a n d in a v isch en G esch ich te. G öttin gen 1956.