Tarnowska, Maria
Pracownia naukowa wojewódzkiego
Archiwum Państwowego w Olsztynie
w latach 1965-1975
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 295-303
Maria Tarnowska
PRACOWNIA NAUKOWA
WOJEWÓDZKIEGO ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO
W OLSZTYNIE W LATACH 1965— 1975
Je d n y m z n a jw a ż n ie jsz y c h zad ań a rc h iw ó w p a ń stw o w y c h w P olsce jest u d o stę p n ia n ie m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h d la b a d a ń h isto ry cz n y ch o raz dla b ieżący ch p o trze b p a ń s tw a i o b y w a teli. U d o stę p n ia n ie o d b y w a się b ezp o śre d nio w p ra co w n ia ch n a u k o w y ch o raz w d ro d ze w szelkiego ro d z aju k w e ren d . P o d s ta w ę p ra w n ą u d o stę p n ie n ia sta n o w i Z arząd zen ie M in istra K u ltu r y i S z tu k i z 22 m arc a 1957 ro k u w s p ra w ie k o rz y sta n ia z m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h ‘, zm ien io n e zarz ąd z en ia m i m in is tra S z k o ln ic tw a W yższego z 12 lutego 1966 r o k u 2 o raz m in is tra O św ia ty i S z k o ln ic tw a W yższego z 13 sty czn ia 1968 r o k u s. P o n a d to o b o w iązu je służbę a rc h iw a ln ą , ja k i k o rz y stając y c h , re g u la m in u d o stę p n ia n ia m a te ria łó w a r c h iw a ln y c h 4. W sto su n k u do o k resu m ięd zy w o jen n e g o rozszerzono ra m y ch ronologiczne u d o stę p n ia n y c h a k t n a j now szych. W św ie tle o sta tn ie g o z w y ż e j w y m ien io n y ch zarz ąd z eń a k ta do 1939 ro k u u d o stę p n ia n e są bez w ięk szy ch o g ran iczeń po u z y sk a n iu zezw olenia d y re k to ra a rch iw u m . M a te ria ły źró d ło w e z la t 1939— 1950 u d o stę p n ia się po p o zy ty w n y m z ao p in io w an iu w n io sk u p rz e z k o m isje o p iniodaw czo-doradcze, k tó re od 1968 ro k u d z ia łają p rz y poszczególnych a rch iw a c h . Z ezw oleń n a k o rz y sta n ie z a k t po 1950 ro k u u d ziela n a cz eln y d y re k to r arch iw ó w p a ń stw o w y ch n a w n io se k w ła śc iw ej k o m isji opin io d aw czo -d o rad czej.
U D O S T Ę P N I E N IE A K T D L A C E L Ó W N A U K O W Y C H
P ra c o w n ia N a u k o w a W ojew ódzkiego A rc h iw u m P a ń stw o w eg o w O lszty nie, z u w a g i n a o lb rzy m ie tru d n o śc i lo k alo w e, zo rg an izo w an a zo stała w n ie w ie lk im pom ieszczeniu około 25 m 2, w k tó ry m jed n o razo w o m oże p raco w ać zaled w ie sześć osób. A b y u ła tw ić k o rz y sta ją c y m szerszy d o stęp d o ak t, oprócz n o rm a ln y c h g odzin o tw a rc ia P ra c o w n i od 8.00— 15.30, d o d atk o w o c z te ry razy w ty g o d n iu w p o n ied ziałk i, w to rk i, śro d y i c z w a rtk i p e łn io n e są d y ż u ry w
go-1 M o n ito r P o ls k i, go-1957, n r 24, P O Z . 173. 2 I b id e m , 1966, n r 5, p o z . 44. 3 r b id e m , 1968, n r 4, p o z . 24. 4 Z a ł ą c z n i k d o Z a r z ą d z e n i a N a c z e ln e g o D y r e k t o r a A r c h iw ó w P a ń s tw o w y c h n r 10 z 29 V I 1960 w s p r a w i e u d o s tę p n i e n ia m a t e r i a ł ó w a r c h i w a l n y c h w p r a c o w n ia c h n a u k o w y c h a r c h i w ó w p a ń s tw o w y c h .
2 9 6 Kronika naukow a
d żin ach od 16.00— 19.00. U ru ch o m io n a od 20 p a źd z ie rn ik a 1975 ro k u p ra c o w n ia re p ro g ra fic z n a stw o rz y ła m ożliw ość sp o rząd za n ia o d b ite k k se ro g ra fic z n ych, fo to k o p ii oraz m ik ro film ó w u ż y tk o w y ch . W P ra c o w n i N a u k o w e j są trz y d o k u m ato ry , d zięk i czem u b ad ac ze m ogą k o rz y stać z m ik ro film ó w zarów no a k t w ła sn y c h a rch iw u m , n ajczęściej u d o stę p n ia n y c h , n araż o n y ch p rz eto na szybsze zniszczenie, ja k i z m ik ro film o w a n y ch a k t d o ty czący ch h is to rii W arm ii i M azu r z in n y c h a rch iw ó w k ra jo w y c h i zag ran iczn y ch . P o n a d to zao p atrz o n o P ra c o w n ię w b ib lio tek ę p o d ręczn ą s k ła d a ją c ą się z w y d a w n ictw a rch iw a ln y c h , en cy k lo p ed y czn y ch , sło w n ik ó w i, w y d a w n ic tw reg io n aln y ch . U d o stęp n ia się ró w n ież k o rz y sta ją c y m w y d a w n ic tw a zw arte , czasopism a i s ta ro d ru k i z zasobu b ib lio te k i a rc h iw a ln e j, liczącej około 9000 w o lu m in ó w . Z g ro m ad zo n e zo stały w P ra c o w n i N a u k o w e j ró w n ież w szy stk ie pom oce ew i- d e n cy jn o -in fo rm a cy jn e zw iązan e z zasobem W ojew ódzkiego A rc h iw u m P a ń stw o w eg o w O lszty n ie i p lacó w ek p o dległych. P o d sta w o w ą część pom ocy ew i- d e n cy jn o -in fo rm a c y jn y c h sta n o w ią in w e n ta rz e książkow e. A rc h iw u m o lsz ty ń skie d y sp o n u je 284 in w e n ta rz a m i k siążk o w y m i i 151 k a rtk o w y m i. A rch iw a p o d leg łe p o sia d a ją 198 całkow icie o p raco w a n y ch zespołów , p rzed e w szy stk im z o k re su P o lsk i L u d o w ej. O prócz in w e n ta rz y a rc h iw a ln y c h , sp isu zespołów i k a rto te k i, d a n e o zasobie z a w a rte są w „A rch iw a ln y m B iu le ty n ie In fo rm a c y jn y m " 5 o raz w ie lu a rty k u ła c h zam ieszczonych w p ra sie a rc h iw a ln e j i re g io n a ln e j. N a szczególną u w a g ę z asłu g u ją a rty k u ły T ad eu sza G ry g ie ra : Ź ródła
a rch iw a ln e do d zie jó w P ru s W sch o d n ich o k re su n a zisto w skieg o w latach 1933— 1945 w W o je w ó d z k im A r c h iw u m P a ń s tw o w y m w O lszty n ie, D o k u m e n tacja d zie jó w P ru s W sch o d n ich w latach 1933— 1945 w W o je w ó d z k im A r c h i w u m P a ń s tw o w y m w O lszty n ie, In fo r m a ty k a a rch iw a ln a dla P ru s W sch o d nich w latach 1939— 1945 o raz W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń stw o w e w O ls z ty n ie 6, ja k ró w n ież A k ta R e je n c ji O ls z ty ń s k ie j (R eg ieru n g A lle n ste in ) w W o je w ó d z k im A r c h iw u m P a ń s tw o w y m w O ls z ty n i; 7, A n ie li P rz y w u s k ie j A k ta p o d w o rskie w W o je w ó d z k im A r c h iw u m P a ń s tw o w y m w O lszty n ie e, S ta n is ła
w a R óżańskiego Z p r o b le m a ty k i o chrony z a b y tk ó w s z tu k i b y ły c h P rus W schodnich 9. Z o k re su P o lsk i L u d o w ej n a p o d k re śle n ie z a s łu g u ją a rty k u ły F ra n c is zk a Sokołow skiego Z badań n a d a d m in istra c ją O kręg u M a zu rskieg o
1945— 1946 10, T ad eu sza G ry g ie ra D o k u m e n ta c ja a rc h iw a ln a u rz ę d ó w w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o n , Z y g m u n ta L ie tza S ta n za c how ania a k t do d zie jó w k u ltu r y w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o 12 oraz M a rii T a rn o w s k ie j M a teria ły źró d ło w e a rc h iw ó w p a ń stw o w y c h w o je w ó d z tw a o lszty ń sk ie g o do d zie jó w
5 A r c h i w a l n y B i u l e t y n I n f o r m a c y j n y , W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z ty n i e o r a z j e g o a r c h iw a p o w i a to w e , W a r s z a w a 1957, w y d . 2, s s. 49. W y k a z z e s p o łó w u d o s tę p n i o n y c h d o b a d a ń n a u k o w y c h z a w i e r a r ó w n i e ż K a t a lo g i n w e n t a r z y a r c h iw a ln y c h , W a r s z a w a 1971, SS. 422— 430. 6 K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1970, n r 4, s s. 545—587; ib id e m , 1971, n r 1, ss. 81—124; i b id e m , 1971, n r 2/3, ss. 294—326; ib id e m , 1963, n r 2, s s. 306—320; D r u g a w o j n a ś w i a to w a 1939— 1945. I n f o r m a t o r o m a t e r ia ł a c h ź r ó d ło w y c h p r z e c h o w y w a n y c h w a r c h iw a c h P R L , W a r s z a w a 1972, ss. 314—322. 7 A r c h e io n , 1962, t. 38, S S . 129—154. 8 K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1964, n r 2, s s . 168—195. 9 K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1957, n r l , s s. 11—25. 10 K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1974, n r 3, s s. 291—311. 11 K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1964, n r 3, ss. 346—371. 12 K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1971, n r 1, s s. 125— 137.
2 9 7
W a rm ii i M a zu r w latach 1945— 1950 13. K ilk a a rty k u łó w d otyczyło p u b lik a c ji
ź ró d eł do dziejów W arm ii i M azu r ы.
Z pom ocy w yższego rzędu, p o zw a la ją c y ch badaczom n a d o tarc ie w jak n a jk ró ts z y m czasie do p o sz u k iw a n ej in fo rm a c ji, n ależy w y m ien ić częściow o już o p u b lik o w an y p rzez T ad eu sza G ry g ie ra S u m a r iu s z a k t n a c ze ln e j w ła d zy
P ru s K sią żę c yc h „ E ta ts -M in iste riu m ” 15, in d e k s p rz ed m io to w y do zespołu
U rzęd u P ełn o m o cn ik a R ządu R P n a O k rę g M azu rsk i, o p ra co w a n y n a p o d sta w ie z aw a rto śc i poszczególnych je d n o s te k a rch iw a ln y c h , k a talo g i zdjęć, r y s u n ków i d o k u m e n ta c ji te c h n icz n ej o ra z in d ek s m iejscow ości zespołu P ro w in c jo n a ln e g o K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w S z tu k i i H isto rii P ro w in c ji P ru s W schod n ich. P o n a d to a rc h iw u m po siad a k a rto te k ę do dziejó w w si, sp o rząd zo n ą n a p o d sta w ie a k t z zespołu R e je n c ji O lsz ty ń sk iej i zespołów p o d w o rsk ich . W y m ag a ona je d n a k u z u p ełn ien ia o d an e z in n y ch zespołów . Z u w a g i n a p iln ą p o trze b ę o p ra co w a n ia zasobu a rch iw a ln e g o , p rz y g o to w a n ie p rz ew o d n ik a po zasobie arch iw ó w w o jew ó d ztw a o lszty ń sk ieg o p rzełożono n a la ta 1980— 1935, n a to m ia s t w b ieżącej pięcio latce zap lan o w an o p rz y g o to w an ie do d ru k u p rz e w o d n ik a po zespołach U rzęd u P e łn o m o cn ik a R ządu R P n a O k ręg M azu rsk i i U rzęd u W ojew ódzkiego w O lsztynie.
W o k re sie od 1965 do 1975 ro k u w P ra c o w n i N a u k o w e j W ojew ódzkiego A rc h iw u m P a ń stw o w eg o w O lszty n ie zan o to w an o liczbę 423 k o rzy stający ch . Ł ącznie u d o stęp n io n o 8001 je d n o s te k a rc h iw a ln y c h (dalej j.a.) Z in n y c h a r c h i w ów k ra jo w y c h w ra m a c h w ypożyczeń m ię d z y arc h iw aln y ch spro w ad zo n o 516 j.a., zaś n a z e w n ą trz w ypożyczono 707 j.a. K o n ta k ty z z ag ra n ic ą o g ra n i czyły się do sp ro w ad z en ia z arc h iw ó w N iem ie ck iej R e p u b lik i D e m o k raty cz n e j a k t do d ziejó w p leb iscy tó w e u ro p e jsk ic h i p le b isc y tu n a Ś ląsk u , ru c h u p o lskiego n a W arm ii n a p rzeło m ie X IX i X X w iek u , d ziałaln o ści W ojciecha K ętrzy ń sk ie g o w p o w s ta n iu sty czn io w y m , kolei p a ń stw o w y c h o raz h isto rii w e te ry n a rii — łączn ie 59 j.a. O dw iedzin w P ra c o w n i N a u k o w e j zan o to w an o 4555. Szczegółow e d an e w rozbiciu rocznym ilu s tru je ta b e la 1.
W la ta c h 1974— 1975 u d o stę p n ia n o w zasadzie a k ta z o k re su P o lsk i L u d o w ej z u w a g i n a e w a k u a c ję a k t O d działu X (ak ta do 1945 r.) z w iąz an ą z r e m o n te m k a p ita ln y m m ag azy n ó w .
A k ta w łasn eg o zasobu b y ły w y k o rz y sty w a n e p rzez p ra co w n ik ó w a rc h i w u m do sp o rz ąd z a n ia n a rzecz in s ty tu c ji i osób p ry w a tn y c h k w e re n d d o ty czących o k re su z a tru d n ie n ia w in s ty tu c ja c h z lik w id o w an y ch , u s ta le ń g e n ea lo gicznych, w y ciąg ó w z a k t g ru n to w y c h i in n y ch . Ł ączn ie w y d a n o 1093 k w e ren d y . U d zielan o ró w n ież p ise m n y c h in fo rm a c ji o zasobie w o p a rciu ta k o pom oce e w id en c y jn e , ja k i k o n k re tn e j.a. Od dw óch la t do celów in fo rm a
-13 K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1975, n r l , s s . 31—64. 14 T . G r y g i e r , W. K o r y c k a , N i e z n a n e l i s t y B o g u s ła w a R a d z i w ił ł a o s y t u a c j i w P r u s a c h K s ią ż ę c y c h w c z a s ie I I w o j n y s z w e d z k i e j , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1962, n r 4, ss. 780—806; A . Ł u k a s z e w s k i, Z m a t e r ia ł ó w d o d z i e j ó w s z k o l n i c t w a n a M a z u r a c h i W a r m ii w o k r e s ie m i ę d z y w o j e n n y m , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1957, n r l, s s. 28—44; F . S o k o ło w s k i, M a te r ia ł y ź r ó d ło w e d o p o c z ą t k ó w a d m i n i s t r a c j i p o l s k i e j n a W a r m ii i M a z u r a c h w 1945 r o k u , R o c z n i k O ls z ty ń s k i, t. 10, 1972, s s . 323—350; R a d y n a r o d o w e w l a ta c h 1944—1950. I n f o r m a t o r o m a t e r ia ł a c h ź r ó d ł o w y c h p r z e c h o w y w a n y c h w a r c h iw a c h P R L , W a rs z a w a 1969, s s. 486. 15 K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k ie , 1965, n r 1, s s. 137—160; n r 2, ss. 327—336; n r 3, S S . 505—512; n r 4, s s. 688—700; 1966, n r 1/2, S S. 275—280; ПГ 3, S S . 466—472; ПГ 4, S S. 580—592; 1967, ПГ 1, S S . 188—196; n r 2, S S. 344—352; n r 3, S S . 472—480; n r 4, S S. 625-640.
2 9 8 Kronika naukow a T A B E L A 1. W Y K O R Z Y S T A N IE M A T E R IA Ł Ó W A R C H IW A L N Y C H W P R A C O W N I N A U K O W E J W A P W O L S Z T Y N IE W L A T A C H 1965—1975 L a t a I lo ś ć j.a . L ic z b a s p r o w a d z o n y c h z m a g a z y n ó w W A P d o P r a c . N a u k . s p r o w a d z o n y c h z i n n y c h a r c h i w ó w w y p o ż y c z o n y c h z i n n y c h a r c h i w ó w s p r o w a d z o n y c h z z a g r a n ic y u d o s t ę p n i o n y c h o g ó łe m k o r z y s t a j ą c y c h o d w i e d z in 1965 583 _ 56
_
639 29 163 1966 398 24 239 20 681 35 96 1967 578 78 54 — 710 25 505 1968 539 58 36 — 633 27 410 1969 710 18 29 20 777 29 710 1970 316 72 44 7 439 25 316 1971 485 49 39 5 578 35 235 1972 577 16 86 7 686 50 303 1973 845 62 49 — 956 62 650 1974 870 87 25 — 982 50 657 1975 818 52 50 — 920 56 510 R a z e m 6719 516 707 59 8001 423 4555 2 r ó d ło : S p r a w o z d a n ia r o c z n e W o je w ó d z k ie g o A r c h iw u m P a ń s tw o w e g o w O l s z ty n i e z a l a t a 1S65—1S75.ty k i sporządzono około 1000 k a r t d o k u m e n ta c y jn y c h , r e je s tru ją c y c h d o k u m e n ta c ję tec h n icz n ą n a p o trz e b y g o sp o d a rk i n a ro d o w e j w o p a rc iu o a k ta m iejsk ie i a k ta P ro w in c jo n aln eg o K o n s e rw a to ra Z ab y tk ó w S z tu k i i H isto rii P ru s W schodnich. N a te n cel u d o stęp n io n o p o n a d 200 j.a.
A n a liz a s tr u k tu r y k o rz y stając y c h w y k azała, że w la ta c h 1965— 1970 p ry m w śró d k o rz y sta ją c y c h w ie d li h isto ry c y (profesorow ie, docenci, d o k to rzy i d o k to ran ci), do p iero n a d ru g im m ie jscu zn aleźli się stu d e n ci. W n a stęp n y c h la ta c h liczba s tu d e n tó w znacznie w zrosła, co z n a jd u je u z as ad n ien ie w ro zw o ju o lszty ń sk ich w yższych u czeln i oraz m aso w y m u z u p e łn ia n iu w yższego w y k sz tałce n ia osób już p ra c u ją c y c h zaw odow o. S ta ły k o n ta k t z a rc h iw u m u tr z y m u ją h isto ry c y sz tu k i. W n iew ie lk im sto p n iu w y k o rz y s tu ją źró d ła d z ie n n ik a rze (zaledw ie 7 osób w ciągu o m aw ian eg o o k resu ) i b ib lio te k a rz e (3 osoby). O koło 4— 5 osób rocznie sta n o w ią m iło śn icy h is to rii re g io n u — a m a to rzy , k tó rz y najczę ściej b ę d ąc już w w ie k u e m e ry ta ln y m z b ie ra ją m a te ria l a rc h i w a ln y do ró ż n o ro d n y c h z ag a d n ie ń , w iążący ch się z w y k o n y w an ą p rz e z w iele la t p racą. O d n o to w an ia w y m ag a fa k t p ra w ie sy stem aty c zn e g o w y k o rz y sty w a n ia a k t p rzez h isto ry k ó w m ed y cy n y . N a poziom ie 3—4 osób rocznie u tr z y m u je się liczba a rc h iw istó w i p ra co w n ik ó w a d m in is tra c ji k o rz y stając y c h z a k t do celów n a u k o w y ch . 80% ogółu k o rz y sta jąc y c h pochodziło z W arm ii i M azur, pozostałe 20% sta n o w iły osoby z in n y c h śro d o w isk n a u k o w y c h w k ra ju , p r o w adzące b a d an ia n a d przeszłością naszego regionu. P o n a d to W ojew ódzkie A rc h iw u m P a ń stw o w e w O lszty n ie odw iedziło 7 b a d ac zy z agranicznych.
Z ain tere so w a n ia k o rz y stając y c h u le g ły w ciągu o m aw ian eg o o k resu w y ra ź n e j zm ianie. W p ierw szy m o k resie dom in o w ało z ap o trzeb o w an ie n a a k ta z o k re su X IX i p o czątk ó w X X w iek u . L a ta 1970— 1975 w y k a z a ły zw iększone z a in tere so w a n ie ź ró d ła m i z o k re su P o lsk i L u d o w ej. W zn aczn ej m ierze p rz y
2 9 9 czy n iły się do teg o obchody 30-lecia, ja k i sła b a znajom ość języ k ó w obcych w ś ró d stu d e n tó w . Z jaw isk o to w y s tą p iło w e w szy stk ic h a rc h iw a c h k ra jo w y c h 1δ. Z zasobu a rc h iw u m o lszty ń sk ieg o u d o stęp n io n o z O d działu I 2949 j.a., zaś z O d d ziału II, g ro m ad ząceg o a k ta P o lsk i L u d o w e j, 4477 j.a., p rz y czym w 90% b y ły to a k ta z la t 1945— 1950.
Z am ó w ien ia b ad aczy n ie d o ty cz y ły w szy stk ich zespołów a rch iw a ln y c h . N a ogólną liczbę 752 zespołów W ojew ódzkiego A rc h iw u m P a ń stw o w eg o w O l szty n ie, w ty m 435 u p o rz ąd k o w a n y c h , u d o stęp n io n o a k ta 205 zespołów . N a j częściej w y k o rz y sty w a n e b y ły a k ta zespołu R e je n cji O lszty ń sk iej, s ta ro s tw p o w ia to w y ch (la n d ra tu r) i w y d z iałó w p o w iato w y ch (K re isa u ssch u ssó w ), a k ta m ia st do 1945 ro k u , a k ta p o d w o rsk ie o raz a k ta P ro w in c jo n aln eg o K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w S z tu k i i H isto rii P ro w in c ji P ru s W schodnich. Z o k re su P olski L u d o w e j w n a js ze rsz y m z ak re sie w y k o rz y sty w a n o a k ta o rg a n ó w a d m in istra c ji p a ń stw o w e j: U rzęd u P ełn o m o cn ik a R ządu R P n a O k rę g M a z u rsk i i U rzędu W ojew ódzkiego, n a stę p n ie O lszty ń sk iej W o jew ódzkiej R ad y N a ro d o w e j — o rg a n u ustaw o d aw czeg o sam o rząd u . Z zespołów n iezesp o lo n y ch n ajw ię k sz e zap o trze b o w a n ie d otyczyło a k t W ojew ódzkiego U rzęd u In fo rm a c ji i P ro p a g a n d y w O lsztynie, K u ra to riu m O k rę g u Szkolnego, O lszty ń sk ieg o i W oje w ódzkiego O d d ziału P a ń stw o w e g o U rzęd u R e p a tria c y jn e g o w O lsztynie. W m n ie jsz y m s to p n iu zam ó w ien ia d o ty cz y ły a k t u rz ę d ó w szczebla p o w ia to w e go, z u w a g i n a odbicie ic h d ziałaln o ści w a k ta c h in s ty tu c ji w ojew ó d zk ich . Nie b u d z iły ró w n ież w ięk szeg o z a in te re so w a n ia a k ta m ia st z o k re su po 1945 roku, z w y ją tk ie m Z a rz ą d u M iejsk ieg o w O lsztynie. U w id aczn ia się w y ra źn e n ied o cen ian ie p rzez b a d ac zy a k t n a c zeln y ch w ład z p ro w in c ji p ru s k ie j: N aczelnego P re z y d iu m P ru s W schodnich, S ta ro s tw a K ra jo w eg o P ru s W schodnich, W y d z ia łu P row iincjonalnego P ru s W schodnich, S e jm u P ro w in c jo n aln eg o P ro w in c ji P ru s k ie j, K o m ite tu S tan o w eg o P ru s W schodnich i L itw y . N ie w ątp liw ie zaciąży ł n a ty m b ra k in w e n ta rz y a rc h iw a ln y c h ty c h zespołów . Część zasobu a rc h iw u m n ie z o stała w ogóle w y k o rz y sta n a . N ależ ą do te j g ru p y a k ta in s ty tu c ji b an k o w y ch , D y re k c ji K olei P ru s W schodnich, u rz ęd ó w ry b ack ich , b u do w lan y ch , a k ta n o ta ria ln e , sąd o w e i u rz ęd ó w s ta n u cy w iln eg o (w y k o rz y sty w a n e jed y n ie p rz y z a ła tw ia n iu k w eren d ). S p o ra d y czn ie ró w n ież sp ro w ad z an e są z m ag a zy n ó w a k ta u rzęd ó w d o m en a ln o -re n to w y c h , in s ty tu c ji kościeln y ch o raz n a d le śn ictw . S to p ień w y k o rz y sta n ia m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h jes t b a rd zo n isk i. Z ja w isk o to z an o to w a ły ró w n ie ż in n e a rc h iw a k ra jo w e 17. W 1971 ro k u n a sesji A r c h iw a w a r s z ta te m pra cy h is to r y k a stw ie rd zo n o , że zasób a rc h i w a ln y a rch iw ó w p a ń stw o w y c h w y k o rz y sty w a n y je s t n a jw y ż e j w 1,5%. W a rc h iw a c h o lsz ty ń sk ic h sto p ie ń w y k o rz y sta n ia m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h je s t nieco niższy. P rz y c z y n ił się do tego n ie w ą tp liw ie b r a k w m in io n y m o k re sie n a te re n ie O lszty n a w y ższej szkoły ty p u h u m an isty czn eg o .
D zięki w y k o rz y sta n iu zasobu a rc h iw a ln e g o z te r e n u naszeg o w o je w ó d ztw a p o w stało w o m aw ia n y m o k re sie w iele in te re s u ją c y c h p ra c n a u k o w y ch , w d u żym s to p n iu w zb o g acają cy m w iedzę o regionie. O n ied o c iąg n ięciach w za k re sie k o o rd y n a cji b a d a ń św ia d czy fa k t, iż a rch iw u m n ie je d n o k ro tn ie u d o stę p n ia ź ró d ła do id en ty c z n y c h te m a tó w p ra c m ag iste rsk ich , d otyczących
16 I. K o b e r d o w a , W y k o r z y s t a n i e z a s o b u a r c h iw ó w p a ń s t w o w y c h d la b a d a ń n a i ik o w y c h , w : M a te r ia ł y z s e s j i „ A r c h iw a w a r s z t a t e m p r a c y h i s t o r y k a " , T o r u ń 1971, s s . 41—52.
300 Kronika naukow a
n a p rz y k ła d k s z tałto w a n ia się w ład zy lu d o w ej w o k re ślo n y m pow iecie. W y n ik a stą d konieczność pow ażn y ch o g ran iczeń , sto so w an y c h p rz ez ko m isję o p in io d aw czo -d o rad czą p rz y u d z ie lan iu zezw oleń n a k o rz y stan ie z a k t p rzez stu d e n tó w . W te n sposób k o m isja o p in io d a w cza-d o rad cza c h ro n i a k ta n a d
m ie rn ie w y k o rz y sty w a n e , su g e ru ją c jednocześnie zm ian ę te m a tu , p o z w ala jącego n a w y k o rz y stan ie in n y ch m a te ria łó w a rch iw a ln y c h , m n ie j w y k o rz y s ty w an y ch . P o zo stała g ru p a b ad aczy re a liz u je z re g u ły k o n k re tn e z am ów ienia re d a k c ji „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” lu b w y d a w n ic tw a „ P o je zie rze ” . W ty m w y p a d k u k o m isja o p in io d aw czo -d o rad cz a p rz y W ojew ódzkim A rc h iw u m P a ń stw o w y m w O lszty n ie o raz d y re k to r (w p rz y p a d k u z a p o trz e b o w an ia n a a k ta do 1939 ro k u ) n ie s ta w ia li ż ad n y ch przeszkód.
T E M A T Y K A B A D A W C Z A
A n aliza zgłoszonych w P ra c o w n i N au k o w ej te m a tó w b ad aw czy ch pozw o liła n a ich o gólny po d ział w e d łu g n a stę p u ją c y c h zag ad n ień : m y śl po lity czn a w Polsce w obec W arm ii i M azu r w o k re sie p o ro zb io ro w y m , sy tu a c ja W arm ii w dobie w o jn y półn o cn ej, działaln o ść po lity czn a , społeczna i gospodarcza ro d u F in c k en ste in ó w , w k ła d n au czy cie li i d u ch o w ień stw a ew an g elick ieg o w u tr z y m an ie polskości n a M a z u ra c h w X V III i X IX w iek u , k s z tałto w a n ie i p rz e o b ra że n ia św iadom ości n a ro d o w e j n a W arm ii, u s tró j a d m in is tra c y jn y P ru s W schodnich X IX i X X w iek u , baza p o w stań c za 1863 ro k u n a M azu rach , sto su n k i n aro dow ościow e w p ó łn o cn o -z ac h o d n iej części M azu r w X IX w iek u , ro la g azet p o lsk ich w la ta c h 1842— 1939 w zach o w an iu polskości n a W arm ii i M azu rach , p o lity k a im p e rializ m u n iem ieck ieg o w obec lu d n o śc i m az u rsk iej, p o lsk i ru c h n a ro d o w y w P ru s a c h Z achodnich w la ta c h 1850— 1919, sto su n e k polskiej p ra sy z ab o ru p ru sk ie g o do w y d a rz e ń re w o lu cy jn y ch w Rosji, ro la d u ch o w ień stw a k a to lick ieg o w zaborze p ru sk im w obec s p ra w y n iep o d le głości P olski, fu n k c ja p o lity czn a K ościoła k ato lick ieg o , p leb isc y ty n a W arm ii i M azu rach , p o lski ru c h m łodzieżow y w la ta c h 1920— 1939, p o lity k a a g ra rn a N iem iec h itle ro w sk ic h n a tzw . z iem iach w cielo n y ch do Rzeszy, p ra c a p rz y m u so w a n a te re n ie P ru s W schodnich w la ta c h II w o jn y św iato w ej.
Z o k re su h is to rii n ajn o w sz e j zgłoszono sz ereg p ra c d o k to rsk ich i m a g iste rs k ic h p o ru sz ają cy c h s p ra w y sp o łeczno-polityczne, ta k ie ja k p o w stan ie i działaln o ść g ru p o p e ra c y jn y c h w 1945 ro k u , ja k ró w n ież o rg an ó w a d m i n is tra c ji p a ń stw o w e j i sam o rząd o w e j, p o lity k a in te g ra c y jn a p a ń stw a p o lsk ie go w obec Z iem O dzy sk an y ch , ro la P o lsk ie j P a r tii R o b o tn icz ej i P o lsk ie j Z jed n o czo n ej P a r tii R o b o tn iczej w o d b u d o w ie i ro z w o ju w o jew ó d ztw a o lsz ty ń skiego, dzia łaln o ść poszczególnych o rg an ó w a d m in is tra c ji p a ń stw o w e j i u rz ę dów n iezespolonych, ro la ra d n a ro d o w y ch , o rg an izacje m łodzieżow e w obec p rz em ia n społeczn o -p o lity czn y ch n a W a rm ii i M az u rach . O koło 10 p ra c do ty czy ło o sa d n ictw a n a W arm ii i M azu rach i u d z ia łu w o jsk a w z ag o sp o d aro w aniu naszego re g io n u . N a u w a g ę z asłu g u ją p ra c a d o k to rsk a o m aw iająca udział o rg an ó w M ilicji O b y w atels k ie j i S łu żb y B e zp iec zeń stw a w u trw a le n iu w ład zy lu d o w e j n a W arm ii i M az u rac h w la ta c h 1945— 1948 o raz m o n o g rafia p ra s y o lsz ty ń sk ie j w la ta c h 1945— 1975.
D ru g ie m iejsce pod w zg lęd em lic zb y zgłoszonych te m a tó w z a jm u ją za g ad n ie n ia ośw iaty , k u ltu r y i sztu k i. T em ate m p ra cy d o k to rsk ie j sta ły się
301
d z ie je o św ia ty p o lsk iej n a W arm ii od połow y X V III do poło w y X IX w ieku o raz z ag a d n ie n ia ru c h u k u ltu ra ln e g o W arm ii, M a z u r i P o w iśla w o k re sie m ięd zy w o jen n y m . P o zo stałe te m a ty d o ty cz y ły o k re su po 1945 ro k u . N a pod k re śle n ie z asłu g u je o p ra co w a n ie m o n o g ra fii o św ia ty i k u ltu r y do ro sły ch na te re n ie w o je w ó d ztw a o lsztyńskiego. S ze reg p ra c pośw ięcono o rg a n iz ac ji życia k u ltu ra ln e g o , d ziałaln o ści k lu b ó w , to w a rz y stw , a m a to rs k ich zespołów a r ty sty czn y ch , o rg an izacji i działaln o ści T e a tru im. S te fa n a J a ra c z a w O lsztynie o raz in n y c h p lac ó w e k k u ltu ra ln y c h . N ajszersz y m i b a d a n ia m i o b jęto z ag a d n ien ia o rg a n iz ac ji i ro z w o ju sz k o ln ictw a. T e m ate m p ra c d o k to rsk ic h stało się szk o ln ic tw o p o d staw o w e w o jew ó d ztw a o lszty ń sk ieg o w la ta c h 1945— 1969, szk o ln ictw o śre d n ie, o św iata ro ln icza, k ształcen ie i d o k sz tałca n ie nauczyoieli d la p o trze b śre d n ieg o sz k o ln ictw a zaw odow ego o raz ro la szk o ły w pro cesie p rz eo b ra ża n ia św iad o m o ści sp o łeczn ej n a W a rm ii i M a zu rach w la ta c h 1945— — 1965. P o n a d to zgłoszono k ilk a n a śc ie p ra c d y plom ow ych, m ag iste rsk ic h i in n ych, zw iąz an y c h z ro lą Z w iązk u N a u czy cielstw a P olsk ieg o i n au cz y cielstw a polskiego w odbu d o w ie i ro zw o ju w o je w ó d ztw a olszty ń sk ieg o , o rg a n iz a c ji w y c h o w a n ia p rzed szk o ln eg o o raz sieci szkół i ich działaln o ści w poszczegól n y c h p o w iatach .
C iek aw ie p rz e d s ta w ia ły się b a d a n ia dotyczące b ib lio te k n a W arm ii i M a zu rach . Z w iązan e b y ły one z r e je s tra c ją poloniców w z b io rach bib lio teczn y ch ro d ó w p ru sk ic h , h isto rią b ib lio te k W arm ii, b ib lio te k lu d o w y ch w zaborze p ru sk im i R zeszy N iem ie ck iej w la ta c h 1843— 1939, o rg a n iz ac ją b ib lio tek sz k o ln y ch i ped ag o g iczn y ch w la ta c h 1945— 1950.
B ogato re p re z e n to w a n a b y ła te m a ty k a z z a k re su h is to rii sztu k i. A k ta P ro w in c jo n aln eg o K o n s e rw a to ra Z a b y tk ó w S z tu k i i H isto rii P ru s W schodnich s ta ły się p o d sta w ą o p ra co w a n ia m o n o g rafii zespołów p ałaco w y ch w M arkow ie, D aw id ach , G ładyszach, D rogoszach, L ip o w in ie, S ło b itach , S z ty n o rcie W ielkim , zam k ach w S z y m b a rk u k. Iław y , S zczytnie i O lsztynie. K w e re n d y a rc h iw a ln e d o ty czy ły ró w n ież źródeł do o p ra co w a n ia zag a d n ie ń h isto ry cz n y c h z a b y tk o w y ch kościołów , loży m aso ń sk iej, ja k ró w n ież o p ra co w a ń h isto ry c z n o -u rb a - n isty cz n y ch B arto szy c, D o brego M iasta i O rn e ty . O p raco w an o ró w n ie ż d o k u m e n ta c ję n a u k o w o -h isto ry cz n ą b u d o w n ic tw a d re w n ia n e g o n a W a rm ii i M a z u rac h o ra z b u d o w n ic tw a w iejsk ieg o .
W m n ie jsz y m sto p n iu in te re s o w a ły b a d ac zy s p ra w y gospodarcze. N a u w a g ę z asłu g u ją jed y n ie o p raco w a n ia pośw ięcone s tr u k tu r z e a g ra rn e j W arm ii w X V II w iek u , p ro b lem o w i u p rz em y sło w ien ia P ru s W schodnich w la ta c h 1871— 1939, re fo rm ie ro ln e j n a P o m o rzu w la ta c h 1920— 1938 o raz sto su n k o m go sp o d arczy m n a w si w la ta c h 1871— 1914. K ilk a n ie w ie lk ic h o p ra co w a ń do ty czy ło dziejó w w si: R u si i okolic, S ła w k i W ie lk iej o raz h u ty w Je lg u n iu . Z o k re su P o lsk i L u d o w e j w w y k a zie zgłoszonych te m a tó w fig u ru ją s p r a w y z w iąz an e ze zniszczeniam i w o je n n y m i, u ru c h o m ien ie m p rz em y słu , p rz e o b ra że n ia m i ekonom icznym i, s tr u k tu r ą a g ra rn ą g o sp o d arstw , po w iązan iem p ań stw o w y c h g o sp o d a rstw ro ln y c h z siecią osadniczą, w p ły w e m o rg a n iz ac ji sp ołecznych n a p rz e m ia n y w ro ln ic tw ie, z m ian am i w sieci w ód p o w ierzch n io w ych. W 1975 ro k u zgłoszono d w ie p ra c e m a g iste rsk ie n a te m a t ro zw o ju spół dzielczości i h a n d lu .
Is to tn ą w a rto ść n a u k o w ą p o sia d a ją, o p ra co w a n e n a p o d sta w ie m a te ria łó w o b ra zu jąc y c h w y trw a łą w a lk ę o polskość W arm ii i M azur, b io g rafie m iędzy
302 Kronika naukow a
in n y m i ta k w y b itn y c h b o jo w n ik ó w o polskość ty ch ziem ja k K rz y sz to f M ron- gow iusz, W ojciech K ę trzy ń sk i, W in c en ty Pol, A n d rz ej S a m u lo w sk i, M ichał L engow ski, B o g u m ił L in k a , A lojzy Ś liw a, E m ilia S u k e rto w a -B ie d ra w in a . Z nacznie zaaw an so w an e są b a d a n ia n ad h is to rią m ed y c y n y w P ru s a c h W schod nich, o czym św iad czy sze reg p u b lik a c ji o p ra co w a n y c h w d u żej m ierze p rz y pom ocy a k t W ojew ódzkiego A rc h iw u m P a ń stw o w eg o w O lsztynie. P o w sta je o p raco w an ie, pośw ięcone o rg a n iz ac ji słu żb y zd ro w ia w O k ręg u M azu rsk im po 1945 roku. W y d aw an e p rzez O lszty ń sk ie W y d aw n ic tw o „ P o jez ierz e ” m o n o g ra fie poszczególnych m ia st i p o w iató w w o je w ó d ztw a olszty ń sk ieg o sk ło n iły około 10 osób do s k o rz y sta n ia z arch iw a lió w , p rz ed e w szy stk im z o k resu P o lsk i L u d o w ej. Z asób a rc h iw u m w y k o rz y sty w a n o ró w n ież w tra k c ie o p ra cow ania m o n o g rafii m ia s t P r u s Z ach o d n ich I po ło w y X IX w iek u . Z pozo sta ły c h te m a tó w n a u w a g ę zasłu g u ją b a d a n ia sło w n ictw a i frazeo lo g ii osie d leń czej w la ta c h 1944— 1948 n a ziem iach p ó łnocnych, p ra c a językoznaw cza d o ty cząca n a zw u lic i p lacó w O lsztyna o raz p ra c e z z a k re su dem o g rafii.
O ddzielnego o m ów ienia w y m a g a ją p ra c e n au k o w o -b a d a w c ze p ra c o w n i ków arch iw u m . D otyczyły one h isto rii u s tro ju a d m in istra c y jn e g o P ru s K s ią żęcych i W arm ii do X IX w iek u , szk o ln ictw a w X IX w iek u , h is to rii ru c h u robotniczego, z ag a d n ień ru c h u po lsk ieg o o raz k o re sp o n d en c ji p o lity czn ej w X V III w iek u . Z o k re su h isto rii n a jn o w sz e j z ajm o w an o się dziejam i poszcze gó ln y ch u rzęd ó w , d ziejam i m ia st, p rz y g o to w an iem ź ró d eł do d ru k u o ra z p rz y g o to w a n iem p ra c in fo rm u ją c y c h o z aw a rto śc i poszczególnych zespołów a r c h i w aln y ch .
M ożliw ość w ypożyczeń m ię d z y arc h iw aln y ch pozw oliła n a u d o stę p n ie n ie w P ra c o w n i N a u k o w e j a k t z w ie lu a rc h iw ó w c e n tra ln y c h , w ojew ó d zk ich , jak i arch iw ó w w y d zielo n y ch o ra z a rch iw ó w zag ran iczn y ch p ra co w n ik o m n a u k o w y m z te r e n u w o jew ó d ztw a olsztyńskiego, z a jm u ją c y m się u d z ia łem k o le ja rz y w ru c h u ro b o tn iczy m w la ta c h 1878— 1914, h is to rią ko lei n a d w iślań sk ic h , p leb iscy tem n a Ś lą sk u i p leb isc y tam i e u ro p ejsk im i o raz p rz y g o to w an iem do d ru k u k o re sp o n d e n c ji b isk u p a w a rm iń s k ie g o S ta n is ła w a H ozjusza.
W y n ik i sy g n alizo w an y ch w y żej b a d a ń p u b lik o w an o w fo rm ie w y d a w n ictw k siążk o w y ch i a rty k u łó w n a ła m a ch m iejsco w y ch p erio d y k ó w n a u k o w y ch . N a d al je d n a k is tn ie ją duże p o trz e b y b ad aw cze w o d n iesien iu do h isto rii W arm ii i M az u r zaró w n o p o lity czn ej, społecznej, a p rzed e w szy stk im gospo d a rcz ej. O p raco w an ia w y m a g a ją m ięd z y in n y m i p ro b le m y u stro jo w e , zag a d n ien ia p ra w n e , p ro b le m a ty k a naro d o w o ścio w a M azurów , p ro b le m a ty k a ży dow sk a i lite w sk a w X IX w iek u , z a g a d n ie n ia d e m o g ra fii h isto ry cz n ej, m ig ra c je ludności P ru s W schodnich w I połow ie X IX w iek u , o k re s W iosny L udów w P ru s a c h W schodnich, społeczeństw o P ru s W schodnich w czasie I w o jn y św iato w ej. N ależało b y szerzej op raco w ać p ro b le m y szk o ln ictw a i n a u k i, jak ró w n ież ' k w e stię o p iek i K ościoła n a d szkołam i, p ro b lem y jęz y k a ojczystego w kościele, fu n k c je d u sz p a stersk ie . O p raco w an ia w y m a g a ją ró w n ie ż b io g rafie G u sta w a G izew iusza, M ax a T o ep p en a, M arcin a G iersza, W ojciecha K ę trz y ń skiego, ks. W alen teg o B arczew skiego. Z b y t m ało u w a g i p ośw ięca się te m a ty c e gosp o d arczej P ru s W schodnich — n ie doczekały się o p raco w an ia ta k ie s p r a w y, ja k re fo rm y a g ra rn e n a M a zu rach , g o sp o d ark a ro ln a, leśna, ry b n a , h o dow la, rzem iosło, h a n d el, b u d o w n ictw o i s p ra w y k o m u n ik a c ji w P ru s a c h W schodnich. N ie b u d z iły doty ch czas w iększego z ain te re so w a n ia s p ra w y g os
303
p o d arcze o k re su P o lsk i L u d o w ej, z ag a d n ie n ia lu d n o ści ro d zim ej, ja k ró w n ież o rg an izacja i w k ła d o rg a n ó w p r o k u r a tu r y i są d o w n ic tw a w u trw a le n ie ła d u i p raw o rząd n o ści.
W ojew ódzkie A rc h iw u m P a ń stw o w e od w ie lu la t s ta ra się sk o o rd y n o w ać p la n y w z ak re sie o p ra co w a n ia zespołów z p o stu la ta m i b a d aw c z y m i o lsz ty ń skiego śro d o w isk a n au k o w eg o , o rg a n iz u ją c co p e w ien czas n a ra d y śro d o w isk o w e. Z a in tere so w a n ie w u b ieg ły m p ięcioleciu o k re sem h is to rii n a jn o w szej skło n iło a rc h iw u m do zw iększonego p la n u o p ra co w a n ia zespołów z la t 1945— 1975. P la n p ięc io le tn i n a la ta 1976— 1980 p rz e w id u je zakończenie p o rz ąd k o w a n ia źródeł z la t 1945— 1950 i u d o stę p n ie n ie badaczom a k t zlik w id o w a n y ch u rz ę dów a d m in is tra c ji szczebla pow iato w eg o : p re z y d ió w p o w ia to w y ch ra d n a r o dow ych i u rz ę d ó w p o w iato w y ch od 1950 do 1975 roku. Z O d działu I zaś o p raco w an e zo stan ą a k ta z zespołów : R ząd P ru s K siążęcych, a k ta S e jm ik u P ru s K siążęcych, N aczelne P re z y d iu m P ru s W schodnich, K o m ite t S ta n o w y P ru s W schodnich i L itw y , g ru p a zespołów d o m e n a ln o -re n to w y c h , N aro d o w a P a r tia L udow a. P rz e w id u je się p o n a d to u z u p ełn ie n ie zespołów szkolnych a k ta m i w y łączo n y m i z luzów .
