10_Praca socjalna z dziecmi mlodzieza i rodzina

(1)

No w a P raca S ocjalna

10

Praca socjalna

z dziećmi, młodzieżą

i rodziną

Redakcja naukowa

Marzena Ruszkowska

Mikołaj Winiarski

Pr aca socjalna

z dziećmi, młodzieżą i r

odziną M ar zena Ruszk owsk a M ik ołaj W iniarsk i

(2)

(3)

Nowa Praca Socjalna

Warszawa 2014

Redakcja naukowa:

Marzena Ruszkowska

Mikołaj Winiarski

Praca socjalna

z dziećmi, młodzieżą

i rodziną

(4)

Autorzy:

Elżbieta Bielecka

Wioleta Teresa Danilewicz

Ewa Jarosz

Anna Maria Jeznach

Ewa Kantowicz

Marzena Ruszkowska

Katarzyna Segiet

Mikołaj Winiarski

Wydawca:

Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich

Aleje Jerozolimskie 65/79, 00–697 Warszawa

Tel.: 22 237 00 00

Fax: 22 237 00 99

e-mail: sekretariat@crzl.gov.pl

www.crzl.gov.pl

Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL:

WYG International Sp. z o.o.

ISBN 978–83–7951–301–7 (seria)

978–83–7951–311–6 (10)

Skład:

AgrafKa Sp. z o.o.

Publikacja bezpłatna

Nakład: 3000 egzemplarzy

(5)

Słowo wstępne

Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej. Chodziło o przy-bliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach, ale także i takich, które już zdążyły „okrzepnąć” i były poddawane wielostronnym ocenom, choć w naszym kraju wiele z nich wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak często realizowanych jedy-nie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego upowszechniania, adoptowa-nia i testowaadoptowa-nia w polskich warunkach. Przykładem może tu być chociażby tworzenie sieci fran-szyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach życia osób z niepełnosprawnością. Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy spo-łecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy, która może zaowo-cować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie zawsze jednak wyposażając ich w odpo-wiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty. Najważniejszym zadaniem pracowników socjal-nych jest wsparcie słabszych grup społeczsocjal-nych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek – adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kon-tekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról - być coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać kompeten-cje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego – zarówno nieformalnego, jak i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji.

(6)

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

4

W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych zobowiązań, wskazy-wać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie, będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach.

W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektyw-ność i racjonalefektyw-ność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finan-sowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z bizne-sem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”, „generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw publiczno – prywatnych.

Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś problemów, lecz „ z” oso-bami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem dla samych siebie i swoich środowisk.

Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla przed-stawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy społecznej.

Zachęcam do lektury.

dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

(7)

Od Rady Redakcyjnej

Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się z trzydzie-stu publikacji – dwudzietrzydzie-stu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs międzynarodowy w omawianej problematyce.

Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień instytucjo-nalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego.

Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno ukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości płynące z na-szych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej. Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej. Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie i cel pracy, strukturę książki oraz jej me-todologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowa-cyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod.

(8)

6

Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych eks-pertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej – są to wybitni spe-cjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach Rada Redakcyjna odrzuciła.

Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i prak-tyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjal-nej jest dodatkowym „ładunkiem” intelektualnym, który poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states.

Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej, w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania się z treścią re-komendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję, że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które przydadzą się Państwu w życiu zawodowym.

Życzymy miłej lektury!

dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP Przewodniczący Rady Redakcyjnej

(9)

Rada Redakcyjna:

dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP – Przewodniczący Rady Redakcyjnej – Wyższa Szkoła

Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie

dr Ewa Flaszyńska – Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy mgr Hanna Gumińska – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie

w Słupsku

dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno – Socjologiczny Uniwersytet

Łódzki

mgr Barbara Kamińska-Skowronek – Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej

w Tyszowcach

prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko – Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii

Curie-Skłodowskiej w Lublinie

mgr Danuta Koczkodaj – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie

w Słupsku

mgr Krzysztof Kratofil – Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej

w Tarnowskich Górach

dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ – Wydział Ekonomiczno – Socjologiczny Uniwersytet

Łódzki

dr Anna Zasada-Chorab – Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział

Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź

Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich:

dr Adam Krzyżanowski – Kierownik Projektu mgr Andrzej Bogdański – Sekretarz Projektu Dominika Szeląg – Ekspert ds. e-learningu

Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.:

mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz – Kierownik Projektu dr Monika Miedzik – Ekspert merytoryczny dr Jarosław Pichla – Ekspert merytoryczny

(10)

8

Nota o Autorach

Bielecka Elżbieta – doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki (IBE w Warszawie,

1997 r.); docent UW, 2009 r.; specjalizacja: pedagogika społeczna, pedagogika resocjalizacyjna; od 2005 – Prezes Stowarzyszenia Programu STACJA w Warszawie; Zainteresowania badawcze: praca z dzieckiem, młodzieżą i rodziną z grupy wysokiego ryzyka – projekty interwencyjne i pre-wencyjno-edukacyjne; innowacyjne metody pracy oraz programy profilaktyczno-wychowawcze realizowane bezpośrednio w środowisku odbiorców; interwencja społeczna w środowisku lo-kalnym. Miejsce pracy: Uniwersytet Warszawski (Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji). Najważniejsze publikacje: E. Bielecka (red.): Zagrożona młodość, Innowacyjne formy interwencji społecznej, „Pedagogika Społeczna” 2010, nr 2; E. Bielecka (red.), Profilaktyka i readaptacja spo-łeczna – od teorii do doświadczeń praktyków, Białystok 2006 i 2007; Pedagogika podwórkowa, pedagogika ulicy, streetworking – analiza porównawcza, w: Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla Bezpieczeństwa, nr 1, Poznań 2014; Pedagogika ulicy – działanie inkluzyjne wobec dzieci i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka, w: Inkluzja społeczna jako remedium pedago-giczne w dobie kryzysu, (red.) L. Pytka, T. Zacharuk, E. Jówko, Siedlce 2014.

Wioleta Teresa Danilewicz – doktor habilitowany UAM w Poznaniu, 2011 r.; od 2013 –

pro-fesor UwB; pedagog społeczny. Pracownik Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku. Zainteresowania badawcze: współczesna rodzina, doświadczenia dzieciństwa wynikające z sytuacji rodzinnej oraz migracji zagranicznych. Osiągnięcia naukowe: nagroda na-ukowa im. prof. I. Lepalczyk – za najlepszą książkę z pedagogiki społecznej 2010 roku. Od 2012 – Dziekan ds. Nauki, Wydział Pedagogiki i Psychologii UwB, od 2014 – z-ca redaktora naczelnego „Pedagogiki Społecznej”; koordynator Programu Socrates-Erasmus (2005-2009); Wybrane publi-kacje: Sytuacja życiowa dzieci w rodzinach migracyjnych, Białystok 2006; Rodzina ponad grani-cami. Transnarodowe doświadczenia wspólnoty rodzinnej, Białystok 2010; W. Danilewicz (red.), Oblicza współczesności w perspektywie pedagogiki społecznej, Warszawa 2009; J. Muszyńska, W. Danilewicz, T. Bajkowski (red.), Kompetencje międzykulturowe jako kapitał społeczności wie-lokulturowych, Warszawa 2013; M. Sobecki, W. Danilewicz, T. Sosnowski (red.), Szkoła – Kultura – Tożsamość. Pedagogika społeczna wobec zmian przestrzeni życia społecznego, Warszawa 2013.

Ewa Jarosz – doktor habilitowany (2009, Uniwersytet Śląski); pedagog społeczny; laureatka

(11)

Nota o autorach

Ministra za wybitne osiągnięcia naukowe(2010). Z-ca przewodniczącego Zespołu Pedagogiki Społecznej przy KNP PAN; członek rad redakcyjnych i naukowych czasopism „Chowanna”, „Dziecko Krzywdzone. Teoria Badania Praktyka”; z-ca redaktora naczelnego „Pedagogiki Społecznej”. Od 2011 Doradca Społeczny Rzecznika Praw Dziecka. Pracownik Katedry Pedagogiki Społecznej Wydziału Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Zainteresowania ba-dawcze: prawa dziecka, formy i uwarunkowania krzywdzenia dzieci, system ochrony dzieci, społeczna partycypacja oraz obywatelstwo dzieci. Wybrane publikacje: Przemoc wobec dzieci. Reakcje środowisk szkolnych, Katowice 1998; Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Katowice 2001; Dom który krzywdzi, Katowice 2001; Międzynarodowe standardy przeciwdzia-łania krzywdzeniu dzieci, Warszawa 2008; Ochrona dzieci przed krzywdzeniem – perspektywa globalna i lokalna, Katowice 2008 i 2009; Dzieci – ofiary przemocy w rodzinie. Raport Rzecznika Praw Dziecka: Funkcjonowanie znowelizowanej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Warszawa 2012 – (współautor A. Nowak).

Anna Maria Jeznach – doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki (UwB, 2004);

adiunkt Collegium Mazovia Innowacyjnej Szkoły Wyższej, Wydział Nauk o Zdrowiu, Siedlce; red. nauk. Zeszytów Naukowych kierunek pielęgniarstwo; członek Zespołu Samokształceniowego i Zadaniowego Doktorów KNP PAN oraz Zespołu Pedagogiki Społecznej KNP PAN; subdyscypliny: pedagogika społeczna, międzykulturowa, pielęgniarstwa; socjologia medycyny. Zainteresowania naukowe: Miejsce człowieka we współczesnej cywilizacji na tle procesów globalizacyjnych z wszystkimi aspektami i konsekwencjami dla społecznego świata człowieka. Wychowanie i nauczanie do międzykulturowości w aspekcie kształcenia pielęgniarek. Pedagogiczny profil kształcenia pielęgniarek. Dehumanizacja medycyny jako przejaw współczesnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych oraz konsekwencja rewolucji terapeutycznej i przeobrażeń sfery aksjologicznej. Wybrane publikacje: Wybrane wymiary życia migracyjnego. Aspekt społeczno – kulturowy, psychologiczny, psychospołeczny i polityczno prawny, w: „Bellona”, Nr 3/2013(674), Warszawa 2013; Kilka uwag i refleksji na temat słuszności projektów edukacyjnych, w: Biuletyn Informacyjny Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych Regionu Siedleckiego, Nr37/VI/2/2013; Tożsamość transkulturowa: rzeczywistość czy ideał?, w: ,,Bellona’’, nr 3/2011(666), Warszawa 2011.

Ewa Kantowicz – doktor habilitowany w zakresie pedagogiki – UWM – 2006 r. Od 1 lipca 2007 r.

– prof. nadzw. UWM. Kierownik Katedry Pedagogiki Społecznej UWM; wiceprezes Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej (od 2011 r.); członek Zarządu Europejskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej (2009-2013); przewodnicząca Regionalnej Komisji Egzaminacyjnej ds. stop-ni specjalizacji zawodowej pracowstop-ników socjalnych województwa warmińsko-mazurskiego (od 2013 r.). Zainteresowania badawcze: prawa dziecka, system opieki nad dzieckiem i praca socjalna z rodziną ryzyka. Współczesne paradygmaty pracy socjalnej i jej relacje z pedagogi-ką (społeczną) w ujęciu komparatystycznym oraz inspiracje pedagogiczne w pracy socjalnej. Profesjonalizacja i kształcenie do pola pracy pedagogicznej i socjalnej w kontekście polskim i europejskim. Wybrane obszary wykluczenia społecznego i integracji społecznej w odniesieniu do dzieci i młodzieży oraz osób dorosłych. Wybrane publikacje: Praca socjalna w Europie-inspiracje

(12)

10

teoretyczne i standardy kształcenia, Olsztyn 2008; Pedagogika (w) pracy socjalnej, Olsztyn 2012, 2013; Kantowicz E. (red.), Role of research in education for social work In Europe, Olsztyn 2009; Kantowicz E.(red.), Metodyka pracy socjalno-wychowawczej – wybrane zagadnienia, Olsztyn 2013; Profesjonalizacja pracy socjalnej w Polsce w perspektywie zmian, ”Praca Socjalna” 2014, nr 1.

Marzena Ruszkowska – doktor nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki – Wydział Nauk

Społecznych UWM w Olsztynie (luty 2013). Zatrudniona na stanowisku starszego wykładowcy na Wydziale Nauk o Zdrowiu i Nauk Społecznych w Państwowej Szkole Wyższej w Białej Podlaskiej. Od 2013 roku członek Zespołu Pedagogiki Społecznej KNP PAN. Zainteresowania naukowe miesz-czą się w obszarze pedagogiki społecznej, opiekuńczej i pracy socjalnej, dotymiesz-czą problematyki sieroctwa i form jego kompensacji oraz zagrożeń i zaburzeń życia rodzinnego. Osiągnięcia: sty-pendium naukowe przyznane przez rektora PSW za działalność naukową (2014). Autorka dwóch monografii: Rodzina zastępcza jako środowisko opiekuńczo – wychowawcze, Warszawa 2013; Diagnoza rodzin zastępczych w obliczu wyzwań współczesności, Warszawa 2013 oraz publika-cji naukowych: Powodzenia i niepowodzenia w funkcjonowaniu opiekuńczo-wychowawczym rodzin zastępczych, „Pedagogika Społeczna”, nr 4, 2012; Rodzaje wsparcia rodzin zastępczych przez instytucje pomocy społecznej, „Praca Socjalna”, nr 5, 2013; Blaski i cienie funkcjonowania rodzin zastępczych, w: Zagrożenia człowieka i idei sprawiedliwości społecznej, (red.) T. Pilch, T. Sosnowski, Warszawa 2013.

Katarzyna Segiet – doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki (2012).

Kierownik Zakładu Pedagogiki Społecznej na Wydziale Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zajmuje się pedagogiką dziecka i pedagogiką społeczną. Jej zainteresowania naukowe i prowadzone badania dotyczą w głównej mierze: warunków życia i rozwoju dzieci; świata życia codziennego dziecka w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej, śro-dowisku zamieszkania. Autorka i redaktorka książek: Dziecko w wielkim mieście, Poznań 2000; Dziecko i jego dzieciństwo w perspektywie naukowego poznania i doświadczania rzeczywi-stości. Studium pedagogiczno-społeczne, Poznań 2011; Dziecko i dzieciństwo. W kręgu pytań i poszukiwań teoretyczno – badawczych, (red.), Warszawa 2007; Animacja środowiska a edukacja i wychowanie na potrzeby jutra, (współred.), Gniezno 2010; oraz artykułów, m.in.: Prawa dziecka w procesie wychowania i edukacji szkolnej, w: Szanować – Słuchać – Wspierać – Chronić. Prawa dzieci w rodzinie, szkole, społeczeństwie, (red.) E. Jarosz, B. Dyrda, Katowice 2013; Obecność rodziców w narracjach dziecięcych – odkrywanie sensu i znaczenia, w: Children in the post-modern world. Culture – Media – Social Inequality, (Editors) H. Krauze- Sikorska, M. Klichowski, A. Basińska, Poznań 2014.

Mikołaj Winiarski – doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki – Wydział

Studiów Edukacyjnych UAM Poznań (2002). Obecnie zatrudniony w WSIiE TWP w Olsztynie jako profesor. Zainteresowania naukowe: pedagogika społeczna, pedagogika opiekuńcza, praca so-cjalna, metodologia badań środowiskowych. Uczeń profesora Ryszarda Wroczyńskiego. Od roku 1996 członek Zespołu Pedagogiki Społecznej KNP PAN; w latach 2008-2011 pełnił funkcję z-cy przewodniczącego tego Zespołu. Członek rad naukowych i programowych czasopism: „Auxilium

(13)

Nota o autorach

Sociale”(od r. 2008), „Pedagogika Rodziny”(od r. 2011), „Pedagogika Społeczna”(2005-2010); w la-tach 2011-2013 z- ca redaktora naczelnego, a od stycznia 2014 r. członek Zespołu redakcyjnego i redaktor tematyczny. Najważniejsze publikacje: Współdziałanie szkoły i środowiska – aspekt socjopedagogiczny, Warszawa 1992; Rodzina – szkoła – środowisko lokalne. Problemy eduka-cji środowiskowej, Warszawa 2000; Pedagogika społeczna. Tradycja i współczesne konteksty, (red.) W. Theiss, M. Winiarski, Warszawa 2006; Pedagogika społeczna przestrzenie życia i edu-kacji, (red.) M. Konopczyński, W. Theiss, M. Winiarski, Warszawa 2010; Pedagogika społeczna. Wielowymiarowość przestrzeni wychowawczych, (red.) W. Theiss, M. Winiarski, Warszawa 2011. Artykuły: Pedagogika opiekuńcza w procesie rozwoju, w: Tożsamość oraz dylematy pedagogiki opiekuńczej,(red.) A. Olubiński, Toruń 2001; Wielowymiarowość zjawiska pomocy międzyludz-kiej, „Auxilium Sociale” 2005, nr 2; Działanie prorodzinne w kontekście wykluczenia społecznego dzieci i młodzieży w perspektywie lokalnej, w: Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu mło-dzieży, (red.) S.M. Kwiatkowski, Warszawa 2008; Wsparcie społeczne wobec wyzwań współczes-ności, (red.) W. Danilewicz; w: Oblicza współczesności w perspektywie pedagogiki społecznej, Warszawa 2009.

Recenzenci publikacji:

dr Przemysław Gąsiorek – Wydział Pedagogiczno-Artystyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

dr Beata Hoffmann – Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji Uniwersytet Warszawski

(14)

(15)

Spis treści

SŁOWO WSTĘPNE . . . 3

OD RADY REDAKCYJNEJ . . . 5

NOTA O AUTORACH . . . 8

WPROWADZENIE (Marzena Ruszkowska, Mikołaj Winiarski) . . . .15

1. OPIEKA, POMOC I WSPARCIE SPOŁECZNE JAKO WYMIARY PRACY SOCJALNEJ Z DZIEĆMI, MŁODZIEŻĄ I RODZINĄ (Mikołaj Winiarski) . . . 19

1.1. Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako konstytutywne elementy pracy socjalnej . . . 21

1.2. Wyróżniki atrybutywne opieki, pomocy i wsparcia społecznego . . . 26

1.3. Współwystępowanie opieki, pomocy i wsparcia społecznego oraz możliwości ich redukcji .34 1.4. Aktualne i antycypowane potrzeby w zakresie pracy socjalnej . . . 40

2. PRACA OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZA Z DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ. WYBRANE OBSZARY I KIERUNKI JEJ USPRAWNIANIA (Katarzyna Segiet) . . . 51

2.1. O znaczeniu pracy opiekuńczo-wychowawczej z dziećmi i młodzieżą w lokalnej polityce rodzinnej . . . 51

2.2. Wybrane czynniki warunkujące i usprawniające pracę opiekuńczo-wychowawczą z dziećmi i młodzieżą . . . 57

2.3. Wychowawca (opiekun) w pracy z dziećmi i młodzieżą. Ku etyce pracy opiekuńczo-wychowawczej (propozycja pedagoga społecznego) . . . 63

2.4. Uwagi końcowe . . . .66

3. POMOC I WSPARCIE RODZIN ZANIEDBUJĄCYCH DZIECI (Ewa Jarosz) . . . 71

3.1. Wprowadzenie – zaniedbywanie dzieci jako problem dawnych i współczesnych rodzin . . . . 71

3.2. Zaniedbywanie i niedbałe traktowanie dzieci. Istota problemu, problemy z definicją . . . .72

3.3. Zaniedbywanie dzieci – formy i przejawy zjawiska . . . 75

3.4. Znaczenie doświadczania zaniedbywania rodzicielskiego przez dzieci . . . 77

3.5. Uwarunkowania problemu zaniedbywania dzieci przez rodziców . . . 82

3.6. Współczesne interwencje wobec rodzin zaniedbujących dzieci – perspektywa pracy socjalnej . . . 86

3.7. Uwagi końcowe . . . .94

4. PRACA SOCJALNA Z RODZINĄ RYZYKA (Ewa Kantowicz) . . . .99

4.1. Rodzina ryzyka jako przedmiot zainteresowań pedagogiki i pracy socjalnej . . . 99

4.2. Legislacyjne założenia polityki rodzinnej i pracy socjalnej z rodziną . . . .102

4.3. Działania profilaktyczno-diagnostyczne wobec rodziny ryzyka . . . .105

4.4. Metody pracy z rodziną w perspektywie ekologicznej, ochronnej i partycypacyjnej . . . .107

4.5. Organizacja systemu wsparcia w środowisku rodziny . . . .111

(16)

5. NOWE WYZWANIA DLA PRACY SOCJALNEJ WYNIKAJĄCE Z MIGRACJI

ZAGRANICZNYCH (Wioleta Teresa Danilewicz) . . . .119

5.1. Rozpoznanie potrzeb dzieci i rodzin dotkniętych lub zagrożonych negatywnymi konsekwencjami migracji zagranicznych . . . .120

5.2. Nowe wyzwania dla pracy socjalnej wynikające z migracji zagranicznych . . . .123

5.3. Organizacja i przekaz informacji o istniejących formach działania i wsparcia wybranych rodzin migracyjnych . . . .125

5.4. Podsumowanie . . . .130

6. RODZINA ZASTĘPCZA JAKO PODMIOT DZIAŁAŃ SOCJALNYCH (Marzena Ruszkowska) . . . .133

6.1. Pojęcie, typologie i liczebność rodzin zastępczych . . . .133

6.2. Miejsce koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej w systemie pomocy dziecku i rodzinie . .137

6.3. Rola rodziny zastępczej w pracy z dziećmi i młodzieżą . . . .141

6.4. Współpraca rodziny zastępczej z rodziną biologiczną . . . .145

6.5. Współpraca rodziny zastępczej z instytucjami pomocy społecznej . . . .148

6.6. Wytyczne i wskazówki do pracy z rodziną zastępczą . . . .150

7. ASYSTENT RODZINY W PRZESTRZENI ŻYCIA I FUNKCJONOWANIA RODZINY (Elżbieta Bielecka) . . . .153

7.1. Asysta rodzinna – idea i ustawodawstwo . . . .153

7.2. Asystent rodziny – zadania i kompetencje . . . .157

7.3. Dobre praktyki – standardy i metodyka pracy . . . .163

7.4. Osiągnięcia i warunki efektywności . . . .169

8. KLUB RODZICA JAKO MIEJSCE INTEGRACJI RODZINY I KSZTAŁTOWANIA PRAWIDŁOWYCH POSTAW WYCHOWAWCZYCH – PRZYKŁAD DOBRYCH PRAKTYK I TWÓRCZYCH INICJATYW (Anna Maria Jeznach) . . . .175

Wprowadzenie . . . .175

8.1. Podstawowe kategorie: rodzina, postawy rodzicielskie; ośrodki pomocy społecznej, jako wsparcie instytucjonalne rodziny. . . . .177

8.2. Krótki rys historyczny „Klubu Rodzica” działającego w Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie w Siedlcach – od pomysłu do realizacji . . . .179

8.3. Ogólne założenia „Klubu Rodzica” realizowanego przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Siedlcach . . . .180

8.4. Kardynalne zasady obowiązujące w ramach prowadzonego „Klubu Rodzica” . . . .181

8.5. Propozycje zajęć – przykładowe scenariusze spotkań „Klubu Rodzica” . . . .183

8.6. Wnioski . . . .184

8.7. Dokumentacja fotograficzna . . . .185

8.8. Podsumowanie . . . .190

Załączniki . . . .192

(17)

WPROWADZENIE

Przemiany kulturowo – gospodarcze kształtujące życie obecnego społeczeństwa spowodowały znaczny wzrost liczby osób bezradnych, nie radzących sobie z problemami dnia codziennego. Pojawiły się zjawiska o charakterze globalnym (tj. choroby cywilizacyjne, zanieczyszczenie śro-dowiska, migracje, rosnący odsetek ludzi starych…) oraz lokalnym (tj. ubóstwo, bezrobocie, bez-domność, zaniedbywanie dziecka, sieroctwo, uzależnienia i in.). Nieumiejętność radzenia sobie z tego typu problemami spowodowała konieczność korzystania z pomocy i wsparcia ze strony profesjonalistów. Przyjmuje się, że praca socjalna polega na świadczeniu pomocy, opieki, wspar-cia, zabezpieczenia społecznego jednostkom i grupom, nie będącym zdolnymi do samodziel-nego rozwiązywania swoich problemów. Rodzina jako podstawowa grupa społeczna stanowi środowisko, w którym te działania się rozpoczynają.

Ze względu na dużą różnorodność kwestii społecznych, znajdujących się obecnie w kręgu za-interesowań pedagogów, psychologów, socjologów, polityków społecznych i innych badaczy problematyki socjalnej, wybrano tylko niektóre z obszarów pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną. Zebrany materiał przedstawiono w dziewięciu rozdziałach, przygotowanych przez zna-nych i ceniozna-nych autorów. Każdy rozdział to krótka analiza interpretacyjna odrębnego zagad-nienia oparta na kwerendzie literatury naukowej, dotychczasowego stanu badań, sprawozdań opracowywanych przez jednostki pomocy społecznej, regulacje prawne i inne źródła poświęcone zagadnieniom z zakresu pracy socjalnej.

Rozdział I: autorstwa Mikołaja Winiarskiego zatytułowany został: „Opieka, pomoc, wsparcie spo-łeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną”. Autor próbuje udzielić od-powiedzi na kilka pytań: Jakie są atrybuty pracy socjalnej konstytuujące jej tożsamość? Jaki jest zakres znaczeniowy pojęć: pomoc, wsparcie społeczne i opieka? Czy możliwa jest redukcja tych kategorii w praktyce? oraz jakie są aktualne i antycypowane potrzeby w zakresie pracy socjalnej? Kolejny rozdział II: „Praca opiekuńczo – wychowawcza z dziećmi i młodzieżą. Wybrane obszary i kierunki jej usprawniania” opracowany został przez Katarzynę Segiet, która przedstawiła rolę pracy opiekuńczo – wychowawczej z dziećmi i młodzieżą w lokalnej polityce rodzinnej, scharak-teryzowała czynniki warunkujące tę pracę oraz podkreśliła ważność opiekuna – wychowawcy. Rozdział III: autorstwa Ewy Jarosz: „Pomoc i wsparcie rodzin zaniedbujących dzieci” zawiera próbę charakterystyki zjawiska zaniedbywania dziecka w przeszłości i obecnie. Autorka wyjaśnia istotę

(18)

16

problemu, formy i przejawy zjawiska, uwarunkowania problemu zaniedbywania dziecka w ro-dzinie, a także kierunki interwencji wobec rodzin zaniedbujących dzieci.

Kolejny rozdział IV: przygotowała Ewa Kantowicz „Praca socjalna z rodziną ryzyka”. Zdefiniowano w nim pojęcie rodziny ryzyka, wskazano kierunki działań legislacyjnych w polityce społecznej i pracy socjalnej z rodziną, scharakteryzowano działania profilaktyczno – diagnostyczne podej-mowane wobec rodzin ryzyka, wskazano metody pracy i formy wsparcia tejże rodziny. Rozdział V: zatytułowany „Nowe wyzwania dla pracy socjalnej wynikające z migracji zagranicz-nej” napisała Wioleta Danilewicz. Zawiera on charakterystykę potrzeb dzieci zagrożonych bądź dotkniętych negatywnymi skutkami migracji zagranicznej ich rodziców. Rozdział prezentuje także rozważania autorki nad konsekwencjami, dotychczas mało rozpoznanymi, a związanymi z wyjazdami nie tylko osób dorosłych, ale też coraz częściej całych rodzin i jest niejako próbą poszukiwania strategii pomocowych dotyczących konkretnych osób i rodzin dotkniętych prob-lemem migracji.

Rozdział VI: „Rodzina zastępcza jako podmiot działań socjalnych” przygotowała Marzena Ruszkowska, która podkreśliła znaczenie i rolę rodziny zastępczej w pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i ich rodziną biologiczną, przy wsparciu instytucji pomocy społecznej, a szczególnie koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej.

Rozdział VII: „Asystent rodziny w przestrzeni życia i funkcjonowania rodziny” opracowała Elżbieta Bielecka. Przybliża on ideę asystentury rodzin i główne założenia wynikające z regulacji prawnych. Opisuje jego zadania, kompetencje i metody pracy.

Ostatni zamykający VIII rozdział: „Klub Rodzica jako miejsce rozwoju dziecka i kształtowania pra-widłowych postaw wychowawczych” wykonała Anna Jeznach. Rozdział ten stanowi przykład dobrej praktyki z zakresu pracy socjalnej z dzieckiem i jego rodziną, realizowanej w województwie mazowieckim przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Siedlcach.

Na końcu każdego rozdziału jako pomoc dla czytelnika zamieszczono wykaz wykorzystanej literatury.

W pracy można wyodrębnić dwie części: teoretyczną (rozdział I i II) oraz projektowo – metodyczną (rozdziały III-VIII). Treści teoretyczne prezentowane w dwóch pierwszych rozdziałach spełniają kilka funkcji względem kolejnych części praktycznych, a mianowicie: a) stanowią wprowadzenie, w którym naświetlono autorskie stanowiska społeczno – pedagogiczne, spróbowano dotrzeć do istoty pracy socjalnej ukierunkowanej pedagogicznie oraz przybliżono określenia szeroko rozumianej pracy socjalnej z uwzględnieniem orientacji pedagogiki społecznej i opiekuńczej; b) dają kontekst teoretyczno – diagnostyczny (w którym określono podłoże teoretyczne, for-mułujące przesłanki społeczno – pedagogiczne dla kolejnych rozdziałów, przybliżono rolę siatki pojęciowej i jej rozumienie, wyznaczono ramy analizy teoretycznej i projektowo – metodycznej, zdiagnozowano formy pracy socjalnej zorientowanej na dzieci, młodzież i rodzinę, postawiono główne pytania do praktyki i autorów wypowiadających się w części praktycznej; c) stanowią inspirację teoretyczno – praktyczną do: społeczno – pedagogicznego spojrzenia na pracę socjal-ną, odpowiedniego rozumienia podstawowych pojęć i ich wzajemnych relacji, uwzględnienia możliwości redukcji tych pojęć, a także nadają rodzinie szczególne miejsce w ramach tematyczno – problemowych niniejszej pracy.

(19)

Wprowadzenie

Publikacja stanowi niejako próbę odpowiedzi środowiska naukowego na zapotrzebowanie praktyków pracujących bądź zamierzających pracować z rodziną dysfunkcyjną, niewydolną wychowawczo i dziećmi wywodzącymi się z tych rodzin. Książka otwiera się na nowe inter-pretacje i perspektywy, ukazuje nowe obszary działania, ma charakter nie tylko naukowy, ale również informacyjno – edukacyjny, adresowana jest do szeroko pojętych służb społecznych: asystentów rodziny, koordynatorów rodzinnej pieczy zastępczej, pracowników socjalnych, a także obecnych i przyszłych opiekunów zastępczych, pedagogów, nauczycieli, studentów kierun-ków pedagogicznych i pokrewnych oraz osób zainteresowanych prezentowaną problematyką. Zadaniem publikacji jest przybliżenie pojęć, tj. opieka, pomoc, wsparcie społeczne – będących podstawowymi kategoriami w pracy socjalnej. Książka powinna rozwinąć wrażliwość czytelnika na różnego rodzaju kwestie społeczne oraz zachęcić do krytycznej analizy i oceny ważnych za-gadnień z zakresu pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną, a także w jakiejś mierze włączyć do rozwiązywania współczesnych problemów socjalnych.

(20)

(21)

dr hab. Mikołaj Winiarski, prof. WSIiE

Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii w Olsztynie

1. OPIEKA, POMOC I WSPARCIE SPOŁECZNE

JAKO WYMIARY PRACY SOCJALNEJ

Z DZIEĆMI, MŁODZIEŻĄ I RODZINĄ

Długa i pokrętna była droga do pracy socjalnej jako dyscypliny naukowej naszych czasów. Wyrosła ona przede wszystkim na gruncie praktyki socjalnej, przybierającej różne oblicza i formy od za-rania pojawienia się człowieka i wyłonienia się grup ludzkich. Początkowo zachowania ludzkie o takim charakterze przejawiały się w relacjach: rodzice – dzieci, współplemieńcy – współple-mieńcy, pełnosprawni – niepełnosprawni.

Ewolucja działalności społeczno – socjalnej zmierzała w kierunku:

a. rozszerzenia ram tej działalności – od jednostkowo – grupowej do publicznej (dotyczącej klas, różnych grup społecznych, całych społeczeństw); od objęcia nią jednej kategorii wieku (dzieci) do ogarnięcia wszystkich grup wiekowych: od koncentrowania się na jednej sferze życiowej (biologicznej, bytowej) do objęcia wszystkich sfer życia ludzkiego;

b. nadania jej charakteru zorganizowanego – od działalności spontanicznej, doraźnej, niesfor-malizowanej do planowej, zorganizowanej, zinstytucjonalizowanej (jednostki wspierające, grupy wsparcia, wielkie organizacje, stowarzyszenia, systemy instytucji o zasięgu krajowym i międzynarodowym);

c. upaństwowienia tej działalności – od dobroczynnej, filantropijnej (najpierw religijnej, wy-znaniowej, a później świeckiej – towarzystwa dobroczynne) do planowanej, organizowanej przez państwo za pośrednictwem specjalnie utworzonych instytucji, ujętych w ramy prawne; d. profesjonalizacji – od działalności nieprofesjonalnej (podejmowanej przez różnych ludzi

dobrej woli, nie mających do tego fachowego przygotowania) do profesjonalnej – zawo-dowej (pracownicy wyspecjalizowani, kształceni w odpowiednich szkołach, doskonalący się zawodowo);

e. usprawnienia form i metod działania – od prowadzenia indywidualnych przypadków do metody grupowej i metody środowiskowej;

f. unaukowienia działalności – od opartej na intuicji, doświadczeniach indywidualnych i gru-powych do działalności opartej na podstawach naukowych (badania diagnostyczne – pro-jektujące, wykorzystywanie dorobku teoretycznego różnych dyscyplin).

(22)

20

Zarysowaną wyżej drogę rozwoju działalności społeczno – socjalnej określa się jako prowadzącą od „filantropii do pedagogiki opiekuńczej” (R. Wroczyński)1_{lub „od chrześcijańskiego miłosierdzia} do liberalnej demokracji” (B. Smolińska – Theiss)2_{. Autorka dostrzega na tej drodze trzy nurty: a)} ruch chrześcijańskiego miłosierdzia, na podłożu którego zrodziła się dobroczynność i instytucje dobroczynne; b) nurt pracy socjalnej wyrosły z filozofii społecznej (reformistycznej) i różnorod-nych jej implikacji; c) nurt pracy socjalnej ogniskującej się wokół idei demokracji i demokratyzacji życia społecznego.

Trzeba dodać, iż w naszym kraju ostatnich dekad minionego stulecia, jak i już nowego, występuje duże zapotrzebowanie na działalność społeczno – socjalną. W tym zakresie także podejmowane są różne formy działania (instytucjonalne i nieinstytucjonalne, stałe i okazjonalne, o szerokim i węższym zasięgu, o charakterze kompensacyjnym i profilaktycznym). Obrazują to różne analizy sytuacji, np. rodzin polskich, dzieci i młodzieży, bezrobotnych, bezdomnych, ludzi w podeszłym wieku, a także różnorakie raporty z działalności opiekuńczej, socjalnej, wspierającej.

Praca socjalna jako subdyscyplina naukowa (często nazywana „teorią pracy socjalnej”) i praktyka (działanie socjalne), oczywiście stanowią organiczną całość, co potwierdza jej (tej dyscypliny) charakter nauki stosowanej. Obecnie jest ona przedmiotem zainteresowania i uprawiania przez przedstawicieli bliskich sobie dyscyplin naukowych, m.in.: pedagogiki (głównie społecznej i opie-kuńczej), polityki społecznej, socjologii, psychologii (przeważnie społecznej i klinicznej), teologii, a nawet ekonomii. Bogaty rynek publikacji dotyczących pracy socjalnej, wskazuje na istnienie licznej grupy autorów, których zasadnie można uznać specjalistami i kreatorami tej subdyscypliny. Mój niniejszy tekst – chcę podkreślić – jest jedynie głosem pedagoga społecznego i w pewnej mierze opiekuńczego. Z tej pozycji próbuję wypowiedzieć się w kilku – moim zdaniem – istotnych i ważnych kwestiach dla dalszego rozwoju pracy socjalnej.

Po pierwsze, staram się dotrzeć do sedna pracy socjalnej jako kategorii teoretycznej i praktycznej. Nadać jej siatce pojęciowej większą przejrzystość i klarowność, szczególnie w gąszczu pojawia-jących się różnych określeń. Ta wielość określeń może jednak prowadzić do pewnego zamętu semantycznego, zaciemnienia tego, co jest kluczowe i rdzenne.

Po drugie, próbuję umiejscowić w przedmiocie pracy socjalnej: opiekę, pomoc i wsparcie spo-łeczne oraz nadać im rangę komponentów ją konstytuujących.

Po trzecie, przyjmując założenia paradygmatu humanistyczno – podmiotowego, coraz bardziej zakorzeniającego się w naukach społecznych, próbuję inaczej spojrzeć na kategorie opieki, po-mocy i wsparcia, niejako na swoiste relacje międzypodmiotowe, w które wpisany jest dialog i współpraca.

Po czwarte, chcę wykazać, że opieka, pomoc i wsparcie nie zatracając swojej istotności, nie tylko umiejscawiają się blisko siebie, ale także zazębiają się tworząc sui generis strefy przejścio-we (pola współwystępowania) w określonych sytuacjach życiowych, np. choroby, wydarzenia losowego. Dla praktyki socjalnej wynika stąd imperatyw do podejmowania działań o charakterze systemowym.

1 _{Zob. R. Wroczyński, Od filantropii do pedagogiki opiekuńczej, „Studia Pedagogiczne”, 1966, t. XI.}

2 _{B. Smolińska – Theiss, Źródła pracy socjalnej od chrześcijańskiego miłosierdzia do liberalnej demokracji, „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze”,}

(23)

Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako wymiary pracy socjalnej z dziećmi, młodzieżą i rodziną

Po piąte, przez pryzmat tak rozumianej pracy socjalnej, jej struktury rusztowalnej jako działa-nia opiekuńczo – pomocowo – wspierającego, próbuję odsłonić różne wymiary realiów życia i funkcjonowania dzieci, młodzieży i rodziny, zwracając szczególną uwagę na deficyty i ich uwa-runkowania endogeniczne i egzogeniczne, które generują wyzwania dla polityki społecznej i pracy socjalnej.

1.1. Opieka, pomoc i wsparcie społeczne jako konstytutywne

elementy pracy socjalnej

Współcześnie praca socjalna coraz bardziej zaznacza swoją obecność w przestrzeni życia i funk-cjonowania dzieci, młodzieży, rodziny, innych grup społecznych, społeczności lokalnych, społe-czeństw, społeczeństwa globalnego. Jawi się ona tutaj jako działalność humanitarna, prospołeczna, a także jako swoisty nurt refleksji naukowej. Trafnie potwierdza tę myśl A. Radziewicz – Winnicki: praca socjalna jest: „z jednej strony zinstytucjonalizowaną dyscypliną naukową z określonym samo-dzielnym obszarem studiów i badań, a z drugiej strony jest działalnością praktyczną realizowaną przez wiele instytucji oraz stowarzyszeń istniejących na całym świecie”3_.

Praca socjalna jako dyscyplina naukowa obejmuje:

1. kreowanie swoistych teorii analizujących i wyjaśniających fenomen społeczny pracy socjal-nej i działania w jej obszarze;

2. tworzenie i aplikowanie swoistych metodologii badawczych, które obejmują zarówno de-skryptywne, jaki i interpretacyjne procedury, czy też indukcyjne lub dedukcyjne strategie oraz wyodrębnianie przedmiotu badań;

3. tworzenie instytucjonalnych ram dla badania, kształcenia i działania w obszarze pracy socjalnej4_.

Pracę socjalną jako praktykę (co jest jej główną postacią) można rozpatrywać w perspektywie hi-storycznej (działalność filantropijna, dobroczynna, charytatywna) i czasu teraźniejszego, w postaci praktyki realnej, a także pożądanej, założonej (zazwyczaj ujętej w postaci zadań adresowanych do pracowników socjalnych oraz wolontariuszy). Praca socjalna przybiera/może przybierać formy interwencji socjalnej od działań zorientowanych na osobę (jej sytuację, potrzeby), aż po zaanga-żowanie w politykę społeczną, planowanie i rozwój. Obejmuje wówczas poradnictwo, kliniczną pracę socjalną, pracę grupową, społeczno – pedagogiczną, opiekę nad rodziną i terapię, jak i wysiłki zmierzające do tego, aby pomóc ludziom w uzyskaniu zabezpieczenia i dostępu do za-sobów społeczności lokalnej. Wchodzi tu także w grę udział w administrowaniu ośrodkami sieci pomocy społecznej, organizowaniu społeczności lokalnej, angażowanie społeczne i polityczne do działania, mającego wpływ na politykę społeczną i rozwój społeczności5_.

Podmioty (podopieczni, klienci) pracy socjalnej to przede wszystkim: jednostki i grupy spo-łeczne najsłabsze, dyskryminowane lub zmarginalizowane z powodu niedostosowania, 3 _{A. Radziewicz – Winnicki, Pedagogika społeczna, Warszawa 2008, s. 619.}

4 _{E. Kantowicz, Praca socjalna jako działalność praktyczna i naukowa, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. IV, (red.) T. Pilch, Warszawa}

2005, s. 820.

(24)

22

niepełnosprawności, choroby, ubóstwa; rodziny (ubogie, dysfunkcyjne, niepełne, wielodzietne, z problemem uzależnienia od alkoholu, narkotyków, leków, nikotyny, Internetu); ludzie o ogra-niczonych możliwościach radzenia sobie z trudnościami, problemami życiowymi; dzieci i mło-dzież zagrożone w rozwoju ze względu na uwarunkowania endogenne (tkwiące w samych ich organizmach, często niezależne od nich) i egzogenne (zewnętrzne środowisko bliższe i dalsze, czynniki przeważnie niezależne od nich samych, społeczności lokalne i ponadlokalne, żyjące na niższym poziomie społeczno – kulturalnym i ekonomicznym).

Czas postawić kluczowe pytanie dotyczące istoty i zakresu znaczeniowego pojęcia „praca so-cjalna”. Chyba jak żadna z innych subdyscyplin naukowych in statu nascendi doczekała się tak licznego i zróżnicowanego zestawu definicji. Prawie każdy z autorów prac z tej dziedziny poświęca sporo uwagi jej siatce pojęciowej. Takie podejście zapewne nie jest naganne, ma sens teoretyczny i praktyczny, prowadzi z jednej strony do pewnego „ubogacenia” semantycznego, ale z drugiej strony może nieść pewien zamęt, chaos pojęciowy. Z tym mamy do czynienia wtedy, kiedy trudno wyłonić cechy wspólne, a pozostaje tylko możliwość budowania zestawu cech niezwykle rozbudowanego, merytorycznie nieprzejrzystego. Aby uniknąć tego stanu rzeczy w przypadku „pracy socjalnej”, ograniczę się do uwzględnienia tylko kilku merytorycznych ujęć definicyjnych tego pojęcia, będących nośnikami jego autotelicznych atrybutów. Będą to określenia zawarte w dokumentach amerykańskiego Krajowego Stowarzyszenia Pracowników Socjalnych (NASW), Rezolucji nr 16 (1967) Rady Europy i autora niemieckiego F. Flamma oraz w pracach naukowych autorów polskich: G. Firlit – Tesnak i B. Szatur – Jaworskiej, E. Kantowicz i A. Olubińskiego, a także Ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej („Dziennik Ustaw RP”, 2004 nr 64, poz. 593). 1. Praca socjalna „…to działalność profesjonalna polegająca na pomocy jednostkom, grupom lub społecznościom we wzbogacaniu lub odbudowywaniu ich zdolności społecznego funkcjonowa-nia oraz na tworzeniu warunków społecznych sprzyjających tym celom. Praktyka pracy socjalnej opiera się na profesjonalnym wdrażaniu wartości i technik w celu osiągnięcia jednego z następu-jących rezultatów: pomaganie ludziom w uzyskaniu konkretnych usług; służenie poradnictwem i psychoterapią jednostkom i grupom; pomaganie społecznościom lub grupom w zdobywaniu lub poprawie usług socjalnych i medycznych oraz uczestniczenie w odnośnych procesach legis-lacyjnych” (Amerykańskie Krajowe Stowarzyszenie Pracowników Socjalnych NASW)6_.

W tej legislacyjnej definicji pracy socjalnej w szczególności zwrócono uwagę na jej charakter, podstawowe cele oraz wymiar prakseologiczny (formy działania socjalnego). Bez wątpienia jest to ujęcie wielowymiarowe.

2. „Praca socjalna jest specyficzną działalnością profesjonalną, której zadaniem jest ułatwianie wzajemnego przystosowania jednostek, rodzin, grup i środowiska społecznego, w którym żyją oraz rozwijanie poczucia własnej wartości indywidualnej poprzez wykorzystanie możliwości tkwiących w ludziach, w stosunkach interpersonalnych oraz zasobach udostępnianych przez społeczności lokalne” (Rezolucja Rady Europy)7_.

6 _{Za: T. Kamiński , Praca socjalna i charytatywna, Warszawa 2004,s. 29.} 7 _{Za: K. Wódz, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Warszawa 1996, s. 12.}

(25)

W tej atrybucji pracy socjalnej wyeksponowano: charakter działalności, cele w postaci funkcji adaptacyjno-integracyjnej, aspekt aksjologiczny i potencjał ludzki oraz zasoby środowiskowe jako ważny warunek realizacji celu.

3. Praca socjalna – według F. Flamma to „wszelka działalność zawodowa w służbie ludziom po-trzebującym wsparcia i pomocy, o ile celem jej jest uzdolnienie jednostek i grup do możliwie samodzielnego i samoodpowiedzialnego kierowania swoim życiem w sytuacji, gdy zadania tego nie mogą spełnić wspólnoty naturalne i instytucje społeczne”8_.

Główne rysy pracy socjalnej, w tym ujęciu dotyczą charakteru działalności (zawodowa, środo-wiskowa), podmiotów – klientów, celów działania (kształtowanie dyspozycji, sprawności życio-wych), kontekstu środowiskowego (ograniczona funkcjonalność). Wyeksponowano tutaj wymiar humanitarny i edukacyjny.

4. Praca socjalna to działalność skierowana na pomoc osobom, rodzinom, grupom i środowi-skom społecznym w zaspokajaniu potrzeb, lepszym dostosowaniu do zasad życia społecznego, poprawie pozycji społecznej. Celem jest doprowadzenie do odzyskania zdolności osób i rodzin do samodzielnego życia w środowisku9_{. B. Szatur – Jaworska jeszcze dodaje: praca socjalna może} przyjmować zróżnicowane formy – od pomocy doraźnej do długofalowych działań wspierają-cych rozwój jednostek i grup10_.

Według autorek zakres znaczeniowy pracy socjalnej głównie konstytuują: podmioty (podopiecz-ni, klienci), cel/cele, formy działania (pomoc, opieka, wsparcie, socjalizacja), w pewnej mierze także jej charakter wychowawczy.

5. Praca socjalna „niezależnie od charakteru, jaki przybierała i przybiera w różnych warunkach społecznych i kulturowych – tak na przestrzeni historycznego rozwoju, jak i w wymiarze geo-graficznym – ukierunkowana jest na pomoc, opiekę, stymulowanie aktywności indywidualnej i zbiorowej oraz tworzenie lub doskonalenie systemów wsparcia, które lepiej i trafniej zaspokajają potrzeby człowieka”11_.

Ten dość syntetyczny obraz definicyjny pracy socjalnej wskazuje, choć nie wprost, na jej cele, charakter (pomocowo – opiekuńczo – wspierający) oraz formy działania socjalnego (pomoc, opieka, wsparcie, stymulowanie aktywności), a także podmioty (podopieczni, klienci – pojedyn-cze osoby, zbiorowości).

6. Praca socjalno – wychowawcza – według A. Olubińskiego – polega na realizacji zadań w kresie: pobudzania społecznej aktywności oraz inspirowania działań samopomocowych w za-spokajaniu określonych potrzeb rozwojowych osób, rodzin, grup i środowisk społecznych, jak i aktywnego współuczestniczenia w inspirowaniu, opracowywaniu oraz realizowaniu programów społeczno-pedagogicznych ukierunkowanych na podniesienie jakości życia oraz tworzenie ko-rzystniejszego środowiska wychowawczego12_.

Autor nawiązuje tutaj do klasyków pedagogiki społecznej (H. Radlińskiej, A. Kamińskiego), co znajduje wyraz w tytule („praca socjalno – wychowawcza”), ale też w zestawie atrybutów

8 _{Za: T. Kamiński, Praca socjalna…, dz. cyt., s. 30}

9 _{G. Firlit-Fesnak, B.Szatur-Jaworska, Leksykon pojęć socjalnych, Warszawa 1995, s. 21.}

10 _{B. Szatur – Jawosrka, Teoretyczne podstawy pracy socjalnej, w: Pedagogika społeczna, (red.) T. Pilch, I. Lepalczyk, Warszawa 1995, s. 109.} 11 _{E. Kantowicz, Elementy teorii pracy socjalnej, Olsztyn 2001, s. 5.}

(26)

24

definicyjnych. Jest to jedno z pełniejszych i „świeżych” ujęć pracy socjalnej. Jej podstawowe wy-różniki to: podmioty – podopieczni i klienci, główne cele (zaspokojenie potrzeb, lepsza jakość życia, korzystniejsze środowisko wychowawcze), charakter działania (socjalno – wychowawczy, pomocowo – opiekuńczo – edukacyjny), formy działania (pobudzanie aktywności, inspirowanie samopomocy, tworzenie środowiska, opracowanie i realizacja programów).

7. Praca socjalna to „działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmac-nianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi” (Ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r., art. 6, ust. 12).

Powyższe legislacyjne ujęcie pracy socjalnej ma charakter ogólno-zarysowy i na swój sposób pre-ferujące praktyczne poczynania i przedsięwzięcia w tej dziedzinie. Uwzględniono w tej prawnej projekcji tylko niektóre rusztowalne atrybuty działania pomocowego.

Biorąc pod uwagę przywołane wyżej definicje „pracy socjalnej”, niezależnie od pewnych zróżni-cowań interpretacyjnych, wybranych autorów, a także w jakiejś mierze konstatacje dotyczące tego pojęcia innych autorów polskich13_{oraz amerykańskich i zachodnio – europejskich}14_można konstruować sumaryczny zestaw konstytutywnych atrybutów „pracy socjalnej”, będących sui generis opisem jej desygnatu.

Za podstawowe atrybuty, rusztowalne znamiona pracy socjalnej należy uznać:

Î Strukturę i sytuację życiową podmiotów, którą konstytuują, tzw. klienci, podopieczni „biorcy”, „adresaci”. Są nimi: a) osoby pojedyncze – różnej płci i wieku; b) grupy społeczne, w tym rodziny, grupy dzieci i młodzieży, grupy sąsiedzkie, zawodowe, wyznaniowe, społeczności lokalne (wiejskie, miejskie). Przede wszystkim są to osoby, grupy i społeczności o ograniczo-nej sprawności, funkcjonalności, słowem samodzielności życiowej, uwarunkowaograniczo-nej wiekiem (dzieci, młodzież, generacja ludzi w wieku sędziwym), stanem zdrowia (niepełnospraw-ność), dysfunkcjami społecznymi (aspołeczność, marginalizacja, przestępczość), dezorga-nizacją życia rodzinnego, wydarzeniami losowymi i innymi trudnymi sytuacjami życiowymi. Adresatami pracy socjalnej mogą także być grupy, społeczności egzystujące w warunkach względnie normalnych, ale na znacznie niższym poziomie niż większość społeczeństwa.

Î Cele, które sprowadzają się głównie do: zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych i społeczno – kulturalnych; podniesienia poziomu życia ludzi, całych społeczności; podniesienia po-ziomu uspołecznienia będącego warunkiem niezbędnym do sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie; usamodzielnienia jednostek, rodzin i grup społecznych niezbędnego do radzenia sobie w życiu, rozwiązywania własnych problemów życiowych. Słowem chodzi tu też o: a) rozwijanie, odbudowywanie predyspozycji osobowych (zdolności, postaw spo-łecznych, zaangażowania, umiejętności w obszarze relacji międzyludzkich…); b) aktywizo-wanie, stymulowanie aktywności (ożywianie, pobudzanie sił indywidualnych i zbiorowych, instytucji, systemów społecznych); c) integrowanie (scalanie dążeń, wysiłków, włączenie do społeczności lokalnej…).

13 _{m. in.: H. Radlińskiej, A. Kamińskiego, S. Kawuli, E. Marynowicz – Hetki, J. Szmagalskiego, K. Wódz.} 14 _{H. Bartlett, W. Boehm, B. Dubois i K. K. Miley, Ch. D. Garvin, W. Schwartz, R. M. Skidmore i M. G. Thackeray.}

(27)

Î Charakter działalności socjalnej przybierający różne wymiary, a mianowicie: profesjonalno – zawodowy, profilaktyczno – kompensacyjny (szczególny akcent kładzie na profilaktykę), pomocowo – opiekuńczo – wspierający, socjalno – edukacyjno – wychowawczy. W wielu ujęciach istoty pracy socjalnej podkreśla się, że jest ona działalnością zawodową i działaniem profesjonalnym, realizowanym w określonej przestrzeni społecznej i czasie. Taki jej charakter uzasadnia konieczność wyodrębnienia autonomicznej kategorii zawodu i pracowników w tym obszarze, czyli pracowników socjalnych. Praca socjalna jest także – co wyraźnie ekspo-nują pedagodzy społeczni (H. Radlińska, R. Wroczyński, A. Kamiński, E. Marynowicz – Hetka, A. Olubiński…) – nośnikiem wartości edukacyjno – wychowawczych.

Î Specyfikę form pracy socjalnej jako działania. Większość autorów uznaje za główne formy: pomoc (prawie wszyscy), opiekę, wsparcie społeczne, edukację i wychowanie. Wydaje się, że te ramowe formy działania można też traktować jako sui generis pola (zakresy) działania socjalnego, na których można umiejscowić szeroki wachlarz konkretnych form działania, uwzględniających specyfikę pomocy, opieki, wsparcia społecznego, edukacji i wychowa-nia. Na przykład w zakresie pomocy: doradzanie, udzielanie informacji, wstawiennictwo, usuwanie przeszkód i utrudnień istniejących w miejscu zamieszkania, ułatwianie dostępu do ośrodków zdrowia, szpitali; w zakresie opieki: dostarczanie przedmiotów potrzeb, porad-nictwo opiekuńczo – wychowawcze, pomoc materialna dziecku w rodzinie i in.; w zakresie edukacji: kształcenie pracowników socjalnych, rozwijanie form edukacji permanentnej. W ujęciach definicyjnych preferuje się najczęściej, takie formy jak: poradnictwo, negocjacje, mediacje, psychoterapię, promocję form pomocy, inspirowanie więzi społecznych, inicjowa-nie i realizowainicjowa-nie programów społeczno – socjalnych, kreowainicjowa-nie podstaw legislacyjnych, animację działań samopomocowych.

Î Miejsce lokalizacji (umiejscowienie) działań socjalnych: rodzina, grupy społeczne, społecz-ności lokalne, szkoła i placówki opiekuńczo – wychowawcze, ośrodki opieki i pomocy spo-łecznej, szpitale, uczelnie i ośrodki kształcenia czy dokształcania się pracowników socjalnych, placówki opieki specjalnej, placówki penitencjarne i postpenitencjarne, miejsca publiczne (ulice, place, parki…).

Î Znamienne rysy pracy socjalnej – zdaniem większości autorów – to niezbędne warunki jej skuteczności, a mianowicie: a) zaangażowanie i autoaktywność samych jej klientów, podopiecznych. „Pomagać skutecznie – podkreśla A. Kamiński – można tym, którzy sami sobie chcą pomóc w wyjściu ze stanu niepomyślności”15_{; b) rozwijanie teorii pracy socjalnej} na różnych poziomach ogólności, opierając się w znacznej mierze na szeroko zakrojonych badaniach empirycznych, szerokich doświadczeniach praktyki rodzimej, a także dziale wiedzy metodologicznej i prakseologicznej; c) nadanie i zachowanie charakteru interdy-scyplinarnego. Zdaniem E. Kantowicz „…pracownik socjalny musi posiąść wiedzę z za-kresu prawa, funkcjonowania struktury społecznej, medycyny, polityki, psychologicznych mechanizmów funkcjonowania jednostek i grup, wychowawczych aspektów swej pracy, etc. Ta zintegrowana wiedza jest warunkiem definiowania specyficznych płaszczyzn dzia-łalności i stosowania określonych form i metod pracy. W tym aspekcie pracownik socjalny 15 _{A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1974, s. 77.}

(28)

26

współtworzy interdyscyplinarny charakter pracy socjalnej i interdyscyplinarne relacje mię-dzy profesjonalistami w obszarze pomocy”16_.

Warto podkreślić, zamykając ten fragment narracji o ujęciach definicyjnych „pracy socjalnej”, jej sensie i zakresach znaczeniowych, że jej głównymi, konstytutywnymi formami, wymiarami jest pomoc (najczęściej wskazywana przez autorów), ale także opieka i wsparcie społeczne (rzadziej wymieniane) oraz edukacja i wychowanie, których rola w zasadzie często sprowadza się do wa-loryzacji pedagogicznej pomocy, opieki i wsparcia. Można więc uznać, że struktura działania socjalnego przybiera najczęściej postać trójwymiarową, jest działaniem pomocowo – opiekuńczo – wspierającym. To skłania do uważniejszego przyjrzenia się ze strony teoretycznej i praktycznej zakresom znaczeniowym pojęć: „pomoc”, „opieka” i „wsparcie społeczne”.

1.2. Wyróżniki atrybutywne opieki, pomocy i wsparcia

społecznego

W pedagogice społecznej, opiekuńczej, teorii pracy socjalnej oraz psychologii poświęca się wiele uwagi kategoriom pojęciowym: „opieka”, „pomoc” i „wsparcie społeczne”. W tym gąszczu (a tak w rzeczy samej jest) propozycji definicyjnych, można wyodrębnić dwie zarysowujące się orientacje:

1. klasyczną, gdzie definiensem jest „działanie” odpowiednio zorientowane na usamodzielnie-nie podopiecznego/podopiecznych oraz klienta/klientów;

2. alternatywną, gdzie w roli definiensa występują określenia „interakcja” i „relacja”.

W ujęciu alternatywnym głównym atrybutem opieki, pomocy i wsparcia społecznego jest „relacja międzypodmiotowa”, zachowująca elementy strukturalne „sytuacji” o charakterze społeczno-pedagogicznym. Podejście to znajduje pełne uzasadnienie w kontekście nurtu hu-manistycznego, zakorzeniającego się w pedagogice, psychologii, teorii pracy socjalnej oraz socjologii. Spróbuję w duchu orientacji humanistycznej, przedstawić opisowo istotę tych klu-czowych kategorii pracy socjalnej: opieki, pomocy i wsparcia społecznego jako specyficznych relacji międzyludzkich.

Atrybuty relacji opiekuńczej. Jeśli chodzi o „strony”, podmioty relacji opiekuńczej, są nimi

opie-kun i podopieczny. Opieopie-kun może występować tutaj w liczbie pojedynczej lub mnogiej (kilku opiekunów lub nawet cała grupa, także instytucja opiekuńczo-wychowawcza). Opiekunowie mogą być profesjonalni (posiadają odpowiednie kwalifikacje zawodowe, praktykę w zakresie opiekuńczo-wychowawczym, oraz wykonują swój zawód – występują w tej roli, np. w placówce opiekuńczej) i nieprofesjonalni (bez odpowiednich kwalifikacji pedagogicznych, przygotowania zawodowego, ale sprawują opiekę, wykonują pewne zadania w tym zakresie, np. w rodzinie, okresowo nawet w jakiejś placówce, organizacji pozarządowej o tym profilu, środowisku zamiesz-kania; takim zapewne jest „opiekun spolegliwy”, wykreowany przez Tadeusza Kotarbińskiego). Podopieczni (jednostka, kilka osób, grupa wychowawcza, klasa szkolna jako zbiorowość, wszyscy 16 _{E. Kantowicz, Elementy teorii i praktyki…, dz. cyt., s. 31.}

(29)

podopieczni przebywający w danej placówce) są to osoby niesamodzielne okresowo lub przez całe życie, opieka jest im niezbędna. Przede wszystkim są to: dzieci w wieku niemowlęcym, osoby obłożnie, nieuleczalnie chore, znajdujące się w ciężkim stanie traumatycznym, stanie głębokiego upośledzenia, kalectwa, totalnie starczej niedołężności. Możliwe są różne układy podmiotowe opieki (opiekun – podopieczny, opiekun – grupa podopiecznych, grupa opiekunów – grupa podopiecznych).

Istotnym rysem relacji opiekuńczej jest odpowiedzialność opiekuna za podopiecznego/ podopiecznych. Przybierać ona może dwojaką postać, tj. odpowiedzialności kompensa-cyjnej i przedmiotowej. Pierwsza „polega na świadomym i dobrowolnym spełnianiu wszel-kich niezbywalnych wymagań życia podopiecznego, czyli ponoszeniu wszelwszel-kich skutków tego, że go się ma, że on ma mnie, chronieniu, bronieniu reprezentowaniu jego dobrostanu, decydowaniu za niego, o nim, jego sprawach, a wszystko to na tyle, na ile on sam nie jest zdolny do tego. Tak rozumiana odpowiedzialność podmiotowa opiekuna jest niezbywalną podstawą jego kwalifikacji do pełnienia tej roli”17_{. Odpowiedzialność przedmiotowa, czyli „przed} własnym sumieniem i przed podopiecznym”, sprowadza się przede wszystkim do generowania lub pozyskiwania przedmiotów potrzeb oraz doprowadzenia ich do struktury biopsychicznej podopiecznego18_.

W relacji opiekuńczej występuje wyraźna zależność między opiekunem a podopiecznym, a raczej podopiecznego od opiekuna w sensie obiektywnym i subiektywnym. Zaznacza się to w tym, że podopieczny występuje w pozycji podrzędnej i ma najczęściej tego świadomość. Ta nierów-norzędność głównie wyznaczana jest przez stopień niesamodzielności podopiecznego w zakajaniu swoich potrzeb, oraz „niedojrzałe”, często dysfunkcjonalne funkcjonowanie w zakresie spo-łeczno – kulturalnym. Zależność podopiecznego od opiekuna zazwyczaj przybiera trojaką postać, tj. zależności materialnej, psychicznej i prawnej; najczęściej występują one łącznie19_{. Ten układ} nadrzędno – podrzędny podmiotów relacji opiekuńczej prawie całkowicie wyklucza partnerstwo w jej ramach. Uznać to należy za ewidentną słabość tej projekcji teoretyczno – metodycznej. Co szczególnie łączy/może łączyć opiekuna i podopiecznego w relacji opiekuńczej? Do czyn-ników generujących ową łączność zalicza się: stan potrzeb podopiecznego, stan deprywacji jego potrzeb, jego cechy somatyczne i psychospołeczne postrzegane przez opiekuna; możli-wości opiekuna w zakresie zaspokajania potrzeb osób oczekujących na świadczenia materialne, psychiczne, społeczne i kulturalne, potrzeby opiekuna w zakresie samorealizacji i sensu życia, spełnianie się w tej roli, altruistyczno – prospołeczne atrybuty jego osobowości, odpowiedzialne funkcjonowanie w swojej roli. Mogą tutaj także wchodzić w grę, m.in.: dziedzictwo krwi, więzi rodzinne, środowisko pochodzenia, preferencje aksjologiczne, przynależność religijna, zbliżone doświadczenia życiowe. Ważnym, a może nawet jednym z najważniejszych czynników jest su-biektywna akceptacja swoich ról zarówno przez opiekuna, jaki i podopiecznego oraz wzajemna akceptacja siebie.

17 _{Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza w zarysie, cz. 1, Olsztyn 2006, s. 83.} 18 _{Tamże, s. 84.}

(30)

28

Chyba jak w żadnej innej relacji międzyludzkiej, w opiekuńczej nabiera szczególnego znaczenia bezpośrednia styczność opiekuna i podopiecznego. Chodzi tutaj o znalezienie się blisko sie-bie w sensie fizycznym i psychospołecznym. Już sama owa „bliskość” jest formą sprawowania opieki, sprzyja ona bowiem zaspokajaniu szerokiej gamy potrzeb emocjonalnych, afiliacyjnych, duchowych. Zadań w obszarze opieki – jak podkreślają liczni autorzy – nie można realizować „na odległość”, choć styczności bezpośrednie w jakiejś nieznacznej mierze mogą być dopełnione (przeplatane) stycznościami pośrednimi (listy, e-maile, sms-y, rozmowy telefoniczne, skype). Swoistą postać w relacji opiekuńczej przybiera działalność opiekuńczo-wychowawcza opiekuna i aktywność podopiecznego. Są to fundamentalne behawioralne kategorie realizacji, urzeczywist-niania wartości opieki. Działalność opiekuna ma wyraźnie charakter dystrybucyjny, sprowadza się przede wszystkim do: dostarczania dóbr materialnych, usług, więzi osobowych, wartości ducho-wych20_{; świadczeń materialnych, psychologicznych, społeczno – kulturalnych. Działania opiekuna} mogą przybierać postać: fizyczną (zapewniające podopiecznym warunki bytu materialnego), werbalną („dawanie dobrego słowa”, przekazywanie informacji…), mimiczno – gestykulacyjną, emocjonalną („praca sercem i nerwami”) i intelektualną (analizowanie działalności, rozważanie decyzji…)21_{. Aktywność podopiecznego jest tutaj jak najbardziej pożądana, ale w rzeczywistości} najczęściej jest regulowana, a nawet uprzedmiotowiona.

Wzajemne oddziaływania opiekuna i podopiecznych mają najczęściej charakter unormowany przez regulacje społeczne (normy społeczne na ogół respektowane w społeczeństwie), regulacje pedagogiczne (wypracowane zasady sprawowania opieki wychowawczej)22_{, regulacje prawne} w skali krajowej (Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Ustawa o pomocy społecznej, Prawo oświatowe, uchwały i rozporządzenia resortowe..), regulatywy o charakterze międzynarodowym (Konwencja o prawach dziecka, Europejska konwencja o wykonywaniu praw dziecka, Deklaracja praw czło-wieka, Europejska konwencja praw człowieka…), regulacje wewnętrzne obowiązujące w danej placówce opiekuńczo-wychowawczej (statut placówki, regulamin wychowanków, inne ustalenia i zalecenia).

Relację opiekun – podopieczny charakteryzuje względna ciągłość i trwałość. Wynika ona z fak-tu niesamodzielności życiowej podopiecznego trwającej przez czas dłuższy, a nawet czasem przez całe życie, z charakteru potrzeb (niektóre wymagają zaspokajania ciągłego, znowu inne cyklicznego ale w ramach czasowo wydłużonych), sytuacji rodzinnej podopiecznego i jego sieci społecznej, stopnia zabezpieczenia socjalnego ze strony państwa. Owa ciągłość i trwałość bycia ludzkiego opiekuna z podopiecznym stanowi podstawowy warunek jakości i skuteczności opieki. Istotną oznaką charakteryzowanej relacji opiekuńczej jest obecność w niej czynnika emocjonal-nego. Szczególnie nasycenie emocjonalne – zdaniem Z. Dąbrowskiego – przejawia się w czyn-nościach mimicznych (np. akceptujący i przyjazny uśmiech, wyraz akceptowania), gestach wy-rażających pozytywne uczucia (np. przytulanie, głaskanie, całowanie), przekazach werbalnych (np. słowa pocieszenia, uznania, solidaryzowania się)23_.

20 _{A. Kelm, Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000} 21 _{Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza…, dz. cyt., cz. 1, s. 246 – 247.} 22 _{Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza…, dz. cyt., cz. 2, s. 163 – 194.} 23 _{Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza…, dz. cyt., cz. 1, s. 85.}