Rola rodziny zastępczej w pracy z dziećmi i młodzieżą

Pod opiekę rodziny zastępczej mogą trafić dzieci całkowicie lub częściowo pozbawione opieki rodzicielskiej, które z przyczyn prawnych (rodzicom nie została odebrana władza rodzicielska) lub ze względu na wiek (dzieci starsze) nie mogą być adoptowane. Wyjątek stanowią dzieci do lat dwóch oczekujące na przysposobienie. W przypadku, gdy dziecko ukończyło 13 lat, nie można umieścić go w rodzinie zastępczej bez jego zgody. Dzieci poniżej tej granicy wiekowej powinny wyrazić opinię na ten temat. Rodzina zastępcza jest ustanawiana nie tylko dla dzieci zdrowych i w normie rozwojowej, lecz również dla dzieci odbiegających od tych norm, wymagających kształcenia specjalnego, pomocy resocjalizacyjnej, wychowawczej, jak również dla małoletnich matek z dziećmi.

Zanim dziecko trafi do rodziny zastępczej powinno być diagnozowane w zakresie:

a. zaburzonych funkcji i konieczności podejmowania działań terapeutycznych dla konkret-nego dziecka;

b. stanu więzi emocjonalnych z rodzicami naturalnymi;

c. sytuacji, która wpłynęła na ograniczenie czy pozbawienie władzy rodzicielskiej, czyli zba-danie przyczyn osierocenia dziecka;

d. współpracy z rodzicami naturalnymi, ustalenie też na jakiej płaszczyźnie i czy rodzina bio-logiczna stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia dziecka315.

Diagnoza ta jest konieczna z wielu względów, m.in.: dlatego, że z umieszczeniem dziecka w ro-dzinie zastępczej wiąże się kilka traumatycznych wydarzeń, tj. rozłączenie z rodziną naturalną, przejście do nowej rodziny, włączenie dziecka w całkiem inne jak dotychczas życie rodzinne oparte na nowych zasadach i normach, a niewłaściwy dobór dzieci i rodzin wymieniany jest wśród ważniejszych przyczyn niepowodzeń w opiece zastępczej.

Dlatego też, istotne jest, aby do sytuacji przyjęcia dziecka rodzina zastępcza była odpowiednio przygotowana poprzez uprzednie pozyskanie informacji na temat przyszłych podopiecznych i ich sytuacji rodzinnej, jeśli to możliwe wcześniejsze kontakty z nimi, a także odbycie szkoleń dla kandydatów na opiekunów zastępczych czy prowadzących rodzinne domy dziecka (wymóg ten nie dotyczy rodzin spokrewnionych, które szkolenie odbywają bądź nie, w zależności od po-trzeb tejże rodziny). Program tego typu szkoleń zatwierdza minister właściwy do spraw rodziny, a organizuje i przeprowadza organizator rodzinnej pieczy zastępczej.

W doborze rodziny zastępczej uwzględnia się pierwszeństwo rodziny spokrewnionej czy spowino-waconej z dzieckiem, bądź wskazanej przez rodziców biologicznych (intencją sądu jest umieszcza-nie dzieci u osób, które one znają, w celu minimalizacji dyskomfortu psychicznego dziecka), pod warunkiem jednak, że będą dawały gwarancję sprostania obowiązkom opiekunów zastępczych. O istocie więzi uczuciowej pisała już H. Radlińska316, jej zdaniem, jeśli jest taka potrzeba, do rodziny zastępczej spokrewnionej, spowinowaconej, zaprzyjaźnionej z rodziną powinno trafić dziecko małe, a nawet niemowlę. Rodzina ta powinna być objęta pomocą wychowawczą.

315 T. E. Olearczyk, Sieroctwo i osamotnienie, Kraków 2007, s. 78.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

142

Jednakże niektórzy badacze problematyki rodzin zastępczych zgłaszają swoje uwagi, co do prefe-rowania rodzin zastępczych spokrewnionych i spowinowaconych z dzieckiem, m.in.: zastrzeżenia zgłasza M. Andrzejewski317. Uważa on, że rodziny te powinny budzić ostrożność sądu. Wnikliwej ocenie powinny być poddawane kompetencje wychowawcze dziadków, czyli rodziców osób, którym odebrano dziecko, bowiem można przypuszczać, że osobom tym, nie udało się należy-cie wychować własnych dzieci i może nie powinni oni, opiekować się wnukami. Zaznaczyć też należy, iż w momencie ustanawiania rodziną zastępczą dziadków, niejednokrotnie nie zmienia się sytuacji życiowej dziecka, bowiem często w jednym gospodarstwie domowym zamieszkują także rodzice biologiczni. Na krytyczną postawę wobec dziadków jako opiekunów zastępczych zwraca uwagę także M. Jamrożek318, bowiem uważa on, iż pomimo wartościowego środowiska wychowawczego, sytuacja dzieci w rodzinach spokrewnionych jest o wiele gorsza zwłaszcza pod względem materialnym czy mieszkaniowym.

Ponadto M. Andrzejewski319 podkreśla, że zgodnie z art. 9 Konwencji Praw Dziecka dziecko nie powinno być umieszczane w rodzinie skonfliktowanej z jego rodzicami naturalnymi, a także od-ległość nowego pobytu dziecka, powinna być taka, aby umożliwiała rodzicom i innym osobom bliskim kontakty z dzieckiem i podtrzymywanie więzi emocjonalnych.

Przyszli opiekunowie zastępczy powinni również spełniać określone wymagania, sprecyzowane w Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, według których rodzice:

a. dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej;

b. nie są i nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej, oraz nie jest ta władza ograniczona czy zawieszona;

c. wypełniają obowiązek alimentacyjny, jeśli w stosunku do nich został nałożony; d. nie są ograniczeni do czynności prawnych;

e. nie ma przeciwwskazań lekarskich do sprawowania opieki nad dzieckiem, potwierdzonych zaświadczeniem lekarskim;

f. przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

g. są w stanie zapewnić odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe, umożliwiające dziecku zaspokajanie jego podstawowych potrzeb320.

Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku321 dokładnie określa także zadania opiekunów zastępczych oraz prowadzących rodzinne domy dziecka, którzy w ra-mach działań opiekuńczo – wychowawczych powinni:

a. traktować dziecko w sposób sprzyjający poczuciu jego godności i wartości osobowej; b. zapewniać dostęp do przysługujących świadczeń zdrowotnych;

c. zapewniać kształcenie, wyrównywanie braków rozwojowych i szkolnych; d. zapewniać rozwój uzdolnień i zainteresowań;

317 M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2010, s.165-166.

318 M. Jamrożek, Rodzina zastępcza jako forma opieki nad dzieckiem, w: Praca Socjalna- wielość perspektyw. Rodzina- Multikulturowość – Edukacja, (red.) J. Brągiel, P. Sikora, Opole 2004.

319 M. Andrzejewski, Rola sędziów rodzinnych w zreformowanym systemie opieki nad dziećmi, w: Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym, (red.) M. Racław – Markowska, Warszawa 2005, s. 73-74.

320 Ustawa o wspieraniu …dz. cyt., art. 42.

Rodzina zastępcza jako podmiot działań socjalnych

e. zaspokajać jego potrzeby emocjonalne, bytowe, rozwojowe, społeczne oraz religijne; f. zapewniać ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka; g. umożliwiać kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej. Obok zadań wymienionych w ustawie należy wspomnieć, że jednym z podstawowych obo-wiązków rodziny zastępczej wynikającym z reformy systemu opieki, ma być przede wszystkim praca na rzecz powrotu dziecka sierocego do rodziny naturalnej, ponieważ trwałe umieszczenie dziecka poza rodziną uznaje się za sytuację wyjątkową i sprzeczną z zasadą autonomii i prymatu rodziny, a tym samym prawem dziecka do rodziny wynikającym z Konwencji Praw Dziecka322. W czasie pobytu dziecka w rodzinie zastępczej opiekunowie powinni wypełniać te same funkcje stosunku do swych podopiecznych, co prawidłowo egzystujący rodzice naturalni. Opiekunowie zastępczy nie posiadają jednak pełnej mocy prawnej do decydowania o swoim podopiecznym. Nie można, bowiem odebrać dziecku szansy na powrót do rodziny biologicznej, w przypadku unormowania się jego sytuacji prawnej.

Wśród zadań wymienianych przez ustawodawcę zasadnicze miejsce należy przypisać działaniom opiekuńczym. Według Z. Dąbrowskiego opieka oznacza pewien rodzaj działalności, podejmo-wanej przez osoby bądź instytucje, mającej polegać na zaspokajaniu potrzeb podopiecznego, w sytuacji, gdy on sam trwale bądź przejściowo, częściowo lub całkowicie, nie jest w stanie samodzielnie ich zaspokoić323.

Wszelkie działania opiekuńcze rodziny podejmowane są w celu organizacji normalnych wa-runków do zaspokajania potrzeb dziecka. S. Kawula dodaje, że działania opiekuńcze w rodzinie mogą polegać, m.in. na: stwarzaniu materialnych warunków życia (mających wpływ, np. na or-ganizację i sposób spędzania czasu wolnego), stwarzaniu psychicznych warunków życia czło-wieka (decydujących o zaspokajaniu podstawowych potrzeb kulturalnych, kształtowaniu więzi społecznych, itp.)324.

W ramach podejmowanych działań opiekuńczych rodziny zastępcze powinny, zapewnić poszcze-gólnym członkom rodziny warunki niezbędne do normalnego funkcjonowania, tj.: stwarzanie od-powiednich warunków materialnych, warunków do korzystania z dóbr kulturalno-oświatowych, odpowiedniego spędzania czasu wolnego, a także do nauki szkolnej i pracy. Opiekunowie mają obowiązek starać się, także aktywizować swoich podopiecznych w czasie wolnym, dbając tym samym o ich prawidłowy rozwój fizyczny, umysłowy, społeczny. W razie zaistnienia takiej potrzeby powinni kompensować zauważane braki, niedociągnięcia czy wady rozwojowe przy pomocy specjalistów i różnych instytucji wspierających. Zobowiązania opiekuńcze rodziny zastępczej powinny być jasno określone, bowiem opieka zastępcza nie koniecznie musi mieć charakter długoterminowy, często bowiem, są sytuacje wymagające opieki okresowej.

Opieka według J. Wilka jest zespołem zjawisk, które w całości składają się na zaistnienie fun-damentalnych warunków, dla procesu wychowawczego325, dlatego też obok działań

opiekuń-322 T. Smyczyński, Prawo dziecka do rodziny, w: Konwencja o Prawach Dziecka. Wybrane zagadnienia prawne i socjalne, Warszawa 1993.

323 Z. Dąbrowski, Pedagogika opiekuńcza, Olsztyn 2006, t. I, s. 81- 83.

324 S. Kawula, Funkcje opiekuńcze współczesnej rodziny polskiej, w: Pedagogika rodziny, (red.) S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Toruń 2004, s. 277-278.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

144

czych istotne znaczenie ma proces wychowania dokonujący się w różnorodnych sytuacjach spo-łecznych zarówno całkiem przypadkowych, jak również celowo wywoływanych przez opiekuna czy wychowawcę. Z uwagi na określoną aktywność, jaką zamierzamy wywołać u podopiecz-nego proces wychowania może przybierać różne formy wychowania, umożliwiające jednostce przejawianie różnorakich działań. J. Górniewicz przyjmuje dwa kryteria wyodrębniania form wychowania326. W pierwszym chodzi przede wszystkim o przedmiot aktywności, dziedzinę życia społecznego i wymieniamy tu, m.in.: pracę, zabawę, sztukę, naukę. Natomiast drugie kryterium opiera się o relacje, w jakie wchodzi wychowanek z drugimi osobami w toku swej działalności i mówić można wówczas o działalności indywidualnej, zbiorowej czy zespołowej. W rodzinach zastępczych opiekunowie powinni zwracać uwagę na: zainteresowania szkolne i pozaszkolne swoich podopiecznych, na ich plany i aspiracje edukacyjne i zawodowe. Rodzice mają obowią-zek wyrobić u swoich podopiecznych nawyk samodzielnego planowania i organizacji swojej pracy, co można uczynić poprzez rozsądne przydzielanie obowiązków i prac domowych, a także zachęcanie starszych podopiecznych do samodzielnego podejmowania prób „zarobkowania”, co z kolei może rzutować na dalszą samodzielność życiową i zawodową.

Zarówno działania opiekuńcze, jak i wychowawcze podejmowane przez rodziców, w tym także rodziców zastępczych warunkowane są pewnymi czynnikami, co zauważył już R. Wroczyński. Wśród ciągle aktualnych czynników należałoby wymienić: warunki materialno-bytowe mające wspomagać właściwy sposób zaspokajania potrzeb dziecka, pracę i czas wolny, którym dyspo-nują rodzice (w tym przypadku opiekunowie zastępczy), następnie poziom społeczno-kulturalny reprezentowany przez opiekunów, posiadane przygotowanie pedagogiczne czy świadomość pedagogiczną327.

Dla opiekunów zastępczych przyjęcie dziecka wywodzącego się z rodziny dysfunkcyjnej czy patologicznej wiąże się nie tylko z wyżej wspomnianą opieką i wychowaniem, ale również wypełnianiem dodatkowych funkcji: kompensacyjnych, resocjalizacyjnych, terapeutycznych – co wymaga od nich ciągłego doskonalenia swoich umiejętności pracy z dzieckiem, którego rozwój biopsychospołeczny już został w jakimś zakresie zaburzony przez wcześniejsze negatywne doświadczenia.

We wspomnianej działalności o charakterze kompensacyjnym można wyróżnić: kompensację psychiczną i opiekuńczo-wychowawczą328. Pierwsza dotyczy przede wszystkim zaspokajania przez osoby dorosłe, inne niż rodzice, psychoemocjonalnych potrzeb dziecka sierocego, zaś drugi rodzaj kompensacji odnosi się do zaniedbań zdrowotnych, edukacyjnych, kulturowych jakich dziecko doznało w swoim środowisku rodzinnym.

Realizacja funkcji kompensacyjnej w rodzinie zastępczej będzie polegała głównie na: usuwaniu skutków zaniedbań doznanych przez dziecko w środowisku rodzinnym; zaspokajaniu potrzeb ekonomiczno-bytowych, emocjonalnych, społecznych; naprawie niepełnowartościowych lub niewłaściwych działań rodziców biologicznych, będących efektem nieprawidłowej realizacji funk-cji opiekuńczo-wychowawczych czy zaburzonej struktury rodziny naturalnej.

326 J. Górniewicz, Teoria wychowania, Olsztyn 2008, s. 83

327 R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1985, s.170-172.

Rodzina zastępcza jako podmiot działań socjalnych

Działania kompensacyjne w rodzinie zastępczej skierowane są zazwyczaj na minimalizację za-niedbań w sferach społeczno – kulturowych, zdrowotnych, moralnych i edukacyjnych. Mają one doprowadzić do zastąpienia dziecku „sierocemu” pewnych utraconych wartości, tj.: rodzice, dom, krewni – innymi tego typu substytutami, tzn. opiekunowie zastępczy, dom zastępczy, rodzina bliższa i dalsza opiekunów, nowi koledzy. Skuteczność podejmowanej działalności kompensacyj-nej uzależniona jest od wieku dziecka i wcześniejszych negatywnych doświadczeń wyniesionych z domu rodzinnego.

Jednakże wszelkie podejmowane działania w opiece zastępczej uzależnione są od mądrości i rozsądnego podejścia do życia rodzica zastępczego, który jak pisze T. Sakowicz329, powinien być świadomy potrzeb dziecka, powinien bacznie obserwować jego świat, by być z nim wówczas, gdy ono go potrzebuje. Powinien też powoli oswajać dziecko z tym, co nowe w jego otoczeniu, dając mu przy tym czas na poznanie nowych ludzi i miejsc.