Osiągnięcia i warunki efektywności

Z danych sprawozdawczych zebranych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej403 wyni-ka, że na dzień 31 grudnia 2012 r. (tj. na koniec pierwszego roku działania Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej) na terenie Polski zatrudnionych było 2 105 asystentów rodzi -ny. Jednostki organizacyjne gminy zatrudniały 2 058 asystentów (w tym w ośrodkach pomocy społecznej – 2 018, a w innych jednostkach organizacyjnych gminy – 40). Podmioty działające na zlecenie gminy zatrudniły 47 asystentów (co stanowiło 2,2% ogółu zatrudnionych asystentów rodziny). W 2013 roku zatrudnionych było już 3012 asystentów rodziny404.

Najwięcej asystentów rodziny, w 2012 roku, zatrudniono w gminach województw o relatywnie największej liczbie ludności, tj. w województwach: mazowieckim (226), wielkopolskim (194), śląskim (194); natomiast najmniej w województwach: podlaskim (32), opolskim (33), świętokrzy-skim (85) i lubuświętokrzy-skim (86). Podobnie w 2013 roku, najwięcej asystentów rodziny zatrudnionych było w gminach województwa mazowieckiego (360), wielkopolskiego (289), śląskiego (226), a najmniej w: opolskim (56), podlaskim (73), lubuskim (122) i świętokrzyskim (123).

Ogółem z usług asystentów rodziny skorzystało w 2012 r. 18 947 rodzin, w tym 693 rodziny zobowiązane do współpracy z asystentem przez sąd. Spośród rodzin, z którymi prowadzono pracę w 2012 r., dla 5 491 rodzin (co stanowi 29%) współpraca ta zakończyła się w 2012 r., w tym w połowie przypadków nastąpiło to w związku z osiągnięciem założonych celów.

Wykres 1. Liczba rodzin, z którymi asystent rodziny zakończył pracę

Źródło: Sprawozdanie rzeczowo- finansowe z wykonywania zadań z zakresu wspierania rodziny i systemu pieczy za-stępczej za 2012 r. [za:] Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2012 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Warszawa 2013 r., s. 16, www.mpips.gov.pl (25.05.2014)

403 Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2012 Ustawy… dz. cyt.

404 Dane za rok 2013 zawarte w piśmie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Departament Polityki Rodzinnej druk DSR-I-078-20-1-AKU/14 z dn. 26.05.2014 r. dotyczącym danych statystycznych o asystentach rodziny za rok 2013. Jednostki organizacyjne gminy zatrudniały 2 956 asystentów, w tym w ośrodkach pomocy społecznej zatrudnionych zostało 2 906 asystentów rodziny, a w innych jednostkach organizacyjnych gminy – 50. W podmiotach działających na zlecenie gminy zatrudniono 56 asystentów.

ze względu

na osiągnięcie celów ^{ze względu na zaprzestanie}współpracy przez rodzinę ^{ze względu} na brak efektów ^{ze względu} na zmianę metody pracy

2 667 1 339

1 137 348

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

170

Spośród 31 506 rodzin, z którymi asystenci rodziny prowadzili pracę w 2013 r., dla 9 855 rodzin współpraca zakończyła się 2013 r., w tym 4 310 przypadkach nastąpiło to w związku z osiąg-nięciem założonych celów. Innymi powodami zakończenia pracy z rodzicami przez asystentów rodziny było zaprzestanie współpracy przez rodzinę objętą opieką (2 886) lub brak oczekiwanych efektów tej współpracy (968) oraz zmiana metody pracy (1 131).

Z przedstawionych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej danych wynika, że w 2012 r. liczba dzieci odebranych rodzicom biologicznym zmniejszyła się o około 16 tys. (17%)405. Mimo, że analiza dotyczyła jedynie jednego roku obowiązywania Ustawy, to przedstawione wyżej dane świadczą o dużej efektywności pracy asystentów rodziny. Należy również zaznaczyć, że praca na rzecz odtwarzania lub tworzenia u ludzi zdolności samodzielnego funkcjonowania przynosi efekty odroczone w czasie. Ponadto, Departament Polityki Rodzinnej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej corocznie publikuje Resortowy program wspieranie rodziny i systemu pieczy zastępczej – asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej. Założeniem Programu jest, m.in. rozwój sieci asystentów rodziny zatrudnianych w gminach oraz stymulowanie podejmowania przez samorządy terytorialne odpowiednich szczebli (gmin i powiatów) działań, które będą służyły wsparciu rodzin przeżywających trudności opiekuńczo-wychowawcze, by zatrzymać w rodzinie dzieci zagrożone umieszczeniem w pieczy zastępczej lub umożliwić powrót do rodziny dzieci umieszczonych wcześniej w pieczy zastępczej. Zakłada się również, że wśród efektów nastąpi propagowanie dobrych praktyk i wzorów inicjatyw kierowanych do rodzin mających problemy w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych.

Należy jednak zaznaczyć, że potrzeby objęcia rodzin tego typu wsparciem zdecydowanie prze-wyższają liczbę osób zatrudnionych, jako asystent rodziny. Sytuacja taka wynika głównie z ogra-niczonych możliwości finansowych gmin406. Przez pierwsze trzy lata obowiązywania Ustawy o wspieraniu rodziny… powoływanie asystentów rodziny jest dla gmin zadaniem fakultatywnym. Natomiast, od 1 stycznia 2015 r. zatrudnienie asystenta rodziny będzie dla gmin obligatoryjne, dlatego też trwa dyskusja na temat realizacji Ustawy i jej nowelizacji, między innymi w celu pod-niesienia efektywności usług skierowanych do rodzin przeżywających trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych407.

405 Należy wskazać, że w poprzednich latach liczba dzieci odebranych rodzinom biologicznym i przebywających w pieczy zastępczej utrzy-mywała się na stałym poziomie.

406 Jednym ze znaczących źródeł finansowania zatrudnienia asystentów rodziny są dotacje przyznawane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, w 2012 r. i 2013 r. w ramach Resortowego programu wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej – konkurs dla gmin oraz w 2014 r. w ramach Programu asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej na rok 2014, www.mpips.gov.pl (25.05.2014). Przy zatrudnianiu asystentów rodziny gminy korzystały również ze środków unijnych.

407 W maju 2014 r. zapowiedziano ponad 90 zmian, które ma wprowadzić kolejna nowelizacja Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. 21.05.2014 r. w Sejmie RP odbyła się konferencja „Rodzina a nie instytucja”, podczas której przedstawiono postulaty środowiska do zmian w Ustawie. Istotną propozycją odnośnie asystenta rodziny jest dopisanie do art.11 punktu: Wniosek o przydzielenie asystenta rodziny mogą zgłaszać rodziny przeżywające trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oraz inne podmioty (poza pracow-nikami ośrodka pomocy społecznej) realizujące zadania na rzecz rodziny, w tym placówki wsparcia dziennego, rodziny zastępcze, placówki opiekuńczo-wychowawcze, szkoły, organizacje pozarządowe. Uzasadnienie m.in. Towarzystwa Nasz Dom i Polskiego Instytutu Mediacji i Integracji Społecznej wskazuje, że art. 11 skonstruowany jest w ten sposób, że z pomocy asystenta rodziny mogą uzyskać jedynie rodziny, które są pod opieką ośrodka pomocy społecznej. Tego rodzaju procedura utrudnia dostęp do usług asystentów rodziny osobom, które nie korzystają ze świadczeń lub innych form pomocy społecznej. Takie rodziny mogą nie chcieć pośrednictwa pracowników socjalnych w dostępie do asystentów rodziny. Wskazano również na konieczność zmniejszenia liczby rodzin – z którymi jeden asystent rodziny może w tym samym czasie prowadzić pracę – do 10. Zgłoszono też obowiązek posiadania wyższego specjalistycznego wykształcenia oraz do-świadczenia w pracy z rodziną przez osoby wykonujące ten zawód. Postulaty zmian w Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zgłoszone przez uczestników i uczestniczki konferencji „Rodzina a nie instytucja”, 21.05.2014, www.towarzystwonaszdom.pl (02.06.2014)

Asystent rodziny w przestrzeni życia i funkcjonowania rodziny

Efektywność działań skierowanych do rodzin z grupy wysokiego ryzyka społecznego, szczególnie z problemami w realizacji funkcji opiekuńczo-wychowawczej uwarunkowana jest:

Î pracą samych członków rodziny – szczególnie stopniem zaangażowania we współpracę z asystentem;

Î oddziaływaniem asystenta rodziny – zasadą odpowiadania na realne potrzeby oraz indy-widualnej odpowiedzialności za wyniki pracy z konkretną rodziną;

Î prowadzoną polityką prorodzinną na szczeblu lokalnym i krajowym – w tym, kompleksowym podejściem do problemu oraz ścisłą współpracą instytucji państwowych i pozarządowych. Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zakłada współpracę wszystkich szczebli samorządu terytorialnego oraz interdyscyplinarną kooperację pomiędzy różnymi instytucja-mi tego samego szczebla samorządu terytorialnego, która jest warunkiem powodzenia działań na rzecz rodzin i dzieci w środowisku lokalnym408. Odpowiada to założeniom polityki pozytywne-go rodzicielstwa, które – zpozytywne-godnie z wytycznymi Rady Europy – rozumiane jest, jako taki sposób sprawowania opieki, wychowania dziecka i tworzenia mu warunków w środowisku rodzinnym i najbliższym otoczeniu, w którym podstawowym celem jest dbałość o interes dziecka, jego pełny rozwój i poszanowanie jego praw. Zasadniczymi elementami polityki realizowania pozytywnego rodzicielstwa są: wsparcie rodziców przez różne podmioty instytucjonalne i pozainstytucjonal-ne, promowanie edukacji w zakresie praw dzieci i pozytywnego rodzicielstwa, godzenie pracy zawodowej z życiem rodzinnym oraz odpowiednia polityka na szczeblu lokalnym409.

Skromne ramy tego opracowania nie pozwoliły na poruszenie wszystkich istotnych zagadnień dotyczących asysty rodzinnej. Analiza „dobrych praktyk” i efektywności oddziaływań pozwala stwierdzić, że nowy zawód wprowadzony Ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej – asystent rodziny – jest znaczącym elementem systemu wspierania rodziny z wieloma proble-mami, szczególnie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych. Holistyczne, wielopoziomowe ujęcie problemów rodziny, umiejętne łączenie indywidualizacji pracy socjalnej z podejściem do rodziny jako systemu, budzenie sił, zarówno w wymiarze in-dywidualnym, jak i społecznym przynosi oczekiwane efekty w tworzeniu u członków rodziny zdolności samodzielnego i adekwatnego funkcjonowania.

Bibliografia

Asystent rodzinny. Nowy zawód i nowa usługa w systemie wspierania rodzin. Od opieki i pomocy do wsparcia, (red.) A. Żukiewicz, Wyd. Impuls, Kraków 2011.

Asystentura rodziny. Nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, (red.) M. Szpunar, MOPS, Gdynia 2010.

408 Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2012 Ustawy…, dz. cyt.

409 E. Jarosz, Dzieci w Polsce – warunki życia i rozwoju. Perspektywa środowiska rodzinnego, w: T. Pilch, T. Sosnowski (red.), Zagrożenia człowieka i idei sprawiedliwości społecznej, Warszawa 2013, s. 142

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

172

Asystentura rodziny, analiza efektywności specjalizacji pracy socjalnej w kontekście projektu systemo-wego MOPS w Gdyni „Rodzina bliżej siebie”, (red.) M. Szpunar, Wyd. MOPS w Gdyni, Gdynia 2011. Bauman Z., Życie na przemiał, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006.

Dębska-Cienian A., Asystowanie – rozważania na temat istotnego silnie zindywidualizowanego wsparcia, w: M. Szpunar (red.) Asystentura rodziny. Nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, MOPS, Gdynia 2010.

Druk DSR-I-078-20-1-AKU/14 z dn. 26.05.2014 r. Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej Departament Polityki Rodzinnej dotyczący danych statystycznych o asystentach rodziny za rok 2013.

Edukacja a marginalizacja i wykluczenie społeczne, A. Nowak (red.), „Chowanna” 2012, nr 1. Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2012 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Warszawa 2013 r., www.mpips.gov.pl.

Jarosz E., Dzieci w Polsce – warunki życia i rozwoju. Perspektywa środowiska rodzinnego, w: T. Pilch, T. Sosnowski (red.), Zagrożenia człowieka i idei sprawiedliwości społecznej, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2013.

Jaśkowska A., Specyfika pracy asystenta rodzinnego na przykładzie projektu systemowego „Działanie szansą na przyszłość” realizowanego przez MOPR w Kielcach, w: A. Żukiewicz (red.) Asystent rodzinny. Nowy zawód i nowa usługa w systemie wspierania rodzin. Od opieki i pomocy do wsparcia, Wyd. Impuls, Kraków 2011.

Kamiński A.., Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1974. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59, z późn. zm.

Kotlarska-Michalska A., Praca socjalna w rodzinie, z rodziną i dla rodziny w perspektywie ról zawo-dowych pracownika socjalnego i asystenta rodziny, w: A. Żukiewicz (red.) Asystent rodzinny. Nowy zawód i nowa usługa w systemie wspierania rodzin. Od opieki i pomocy do wsparcia, Wyd. Impuls, Kraków 2011.

Krasiejko I., Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach w pra-cy socjalnej, Wyd. Naukowe Śląsk, Katowice 2010.

Krasiejko I., Praca socjalna w praktyce asystenta rodziny. Przykład Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach, Śląsk, Katowice 2011.

Krasiejko I., Idea asystentury rodziny, www.asystentrodziny.info.

Kulesza E., Lokalna polityka społeczna, Wyd. Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013. Łuczyńska M., O odpowiedzialności etycznej pracownika socjalnego, w: W. Kaczyńska (red.), O etyce służb społecznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, IPSiR, Warszawa 1998.

Marynowicz-Hetka E., Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980.

Asystent rodziny w przestrzeni życia i funkcjonowania rodziny

Mirewska E., Sylwetka zawodowa asystenta rodzinnego w perspektywie „Założeń ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nad dzieckiem”, w: A. Żukiewicz (red.), Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie teoretycznej i praktycznej, Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń 2011. Olech A., Etyka w profesjonalnych standardach pracowników socjalnych, w: W. Kaczyńska (red.), O etyce służb społecznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, IPSiR, Warszawa 1998. Poradnik asystenta rodziny, www.szkoleniapokl.rops.krakow.pl.

Poradnik asystenta rodziny, gopstychowo.naszbip.pl.

Postulaty zmian w Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zgłoszone przez uczestni-ków i uczestniczki konferencji „Rodzina a nie instytucja”, 21.05.2014, www.towarzystwonaszdom.pl. Przeobrażenia w pomocy społecznej a edukacja i doskonalenie zawodowe pracowników socjalnych w Polsce i Republice Słowackiej, (red.) K. Wódz, K. Faliszek, Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń 2010.

Pytka L., Zacharuk T., Zaburzenia przystosowania społecznego. Elementy pedagogiki reintegracyjnej i edukacji inkluzji, Siedlce 2014.

Radlińska H., Pedagogiki społeczna, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław – Warszawa – Kraków 1961.

Resortowy Program wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej – konkurs dla gmin w 2013, www. mpips.gov.pl.

Resortowy Programu asystent rodziny i koordynator rodzinnej pieczy zastępczej na rok 2014, www. mpips.gov.pl.

Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 9 grudnia 2011 r. w sprawie szkoleń na asy-stenta rodziny, Dz. U. 2011, Nr 272, poz. 1608.

Standardy pracy asystenta rodziny w Białymstoku, (red.) I. Owczaruk, A. Tomulewicz, E. Bielecka, Białystok 2011.

Standardy świadczenia asysty rodzinnej w m.st. Warszawa, https://warszawarodzinna. um.warszawa.pl.

Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 roku, Dz. U. z 2011 r., Nr 149, poz. 887 z późn. zm.

Winiarski M., Znaczenie rodziny w wymiarze indywidualnym i społecznym, w: J. Piekarski, T. Pilch, W. Theiss, D. Urbaniak-Zając (red.), Edukacja społeczna wobec problemów współczesnego człowieka i społeczeństwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010.

Wódz K., Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Interart, Warszawa 1996.

Żukiewicz A., Asystent rodzinny: profesja i pomoc. Odniesienia do etycznych aspektów ingerencji w życie rodzinne, w: A. Żukiewicz (red.) Asystent rodzinny. Nowy zawód i nowa usługa w systemie wspierania rodzin. Od opieki i pomocy do wsparcia, (red.) A. Żukiewicz, Wyd. Impuls, Kraków 2011.

dr Anna Maria Jeznach

Collegium Mazovia, Innowacyjna Szkoła Wyższa, Siedlce