2. PRACA OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZA Z DZIEĆMI I MŁODZIEŻĄ. WYBRANE OBSZARY
2.1. O znaczeniu pracy opiekuńczo-wychowawczej z dziećmi i młodzieżą
Okres transformacji związany jest ze zmianami w środowisku życia młodego człowieka oraz w sfe-rze działań polityki społecznej. Zmiany te funkcjonując we wzajemnym sprzężeniu wpływają w sposób znaczący na sytuację dzieci i młodzieży. Z jednej strony niosą za sobą szanse na lepsze „jutro”, jednak z drugiej strony nie są wolne od licznych barier i zagrożeń, które mają swój począ-tek przede wszystkim w najbliższym środowisku dzieci i młodzieży, w którym żyją, tj. rodzinie. Wiele współczesnych rodzin przeżywa teraźniejszość starając się wypełniać swoje zadania i funkcje dochowując wierności pewnym zasadom i wartościom, które pomagają w zmaganiu się z rzeczy-wistością i stanowią fundament instytucji rodzinnej68. W zdrowo funkcjonujących wychowawczo wspólnotach rodzice poświęcają dziecku dużo czasu, troszcząc się o jego rozwój i edukację. Ale dla większości z nich prawidłowe funkcjonowanie nie jest możliwe. Oznacza to destabilizację wnętrza rodziny lub zakłóceń w sferze kontaktów społecznych. Taka dysfunkcjonalność rodziny wiąże się często z kryzysami czy splotem stanów składających się na powstające kryzysy69. Tego typu rodzina charakteryzuje się zbiorem cech niepożądanych ze społecznego punktu widzenia i nie wypełnia nałożonych na nią funkcji (m.in. ekonomicznej, wychowawczo – socjalizacyjnej, opiekuńczej) oraz zadań, stanowiąc tym samym zagrożenie dla życia dzieci i młodzieży70. Cywilizacja współ-czesna sprzyja patologii społecznej jednostek, a spatologizowane jednostki czynią spustoszenie
68 Zob. A. Giza, M. Sikorska (red. nauk.), Współczesne społeczeństwo polskie, Warszawa 2012, s.185 – 271; Z. Tyszka (red.), Współczesne rodziny polskie – ich stan i kierunek przemian, Poznań 2001; B. Balcerzak – Paradowska, Sytuacja dzieci w Polsce w okresie przemian (red. nauk.), Warszawa 1999.
69 Zob. B. Matyjas, Praca socjalna z dzieckiem i rodziną dysfunkcyjną – w poszukiwaniu nowych rozwiązań i modeli działań, w: Działania społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku (red.), E. Kantowicz, A. Olubiński, Toruń 2003, s. 319.
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
52
w rodzinach”71. Rozwody, małżeńskie kłótnie, uzależnienia rodziców od alkoholu, narkotyków, niepowodzenia życiowe rodziny i brak czasu poświęcanego dzieciom spychają je do roli przed-miotów czy ofiar.
W obliczu pojawiających się trudności egzystencjalnych, kryzysu wartości coraz większego znaczenia nabiera dziś praca opiekuńczo-wychowawcza w środowisku lokalnym. Przedmiotem zainteresowania pracy opiekuńczo-wychowawczej są środowiska społeczne, które mają zasad-niczy wpływ na warunki życia dzieci i młodzieży. Do tego środowiska zaliczamy, m.in. rodzinę, która wymaga szczególnych form i metod społecznego działania w wykonywaniu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych wobec dzieci i młodzieży. Dotyczą one różnych sfer, m.in.: mate-rialnej, zdrowotnej, prawnej, a także opiekuńczej i wychowawczej.
Dzieciństwo i młodość to ważne okresy, w których człowiek gromadzi niezbędne doświadczenia i wiedzę. Dzieci i młodzież wymagają profesjonalnego rozwiązywania ich problemów w zmie-niającej się rzeczywistości społeczno-gospodarczej. Działania opiekuńczo – wychowawcze muszą być pełne inwencji i stanowić główny trzon dbałości o młode pokolenie. Praca opiekuńczo – wychowawcza obok oddziaływań kulturalno – oświatowych jest powszechna w życiu każdego człowieka. Jej konstytutywną cechą jest trwałe towarzyszenie naturalnemu procesowi rozwoju. To, co ją wyróżnia od innych oddziaływań wychowawczych, to pojawienie się w trudnych momentach życia człowieka. Ich zadaniem jest wyjaśnianie współczesnej rzeczywi-stości, ukazywanie alternatyw, przyczynianie się do zmiany społecznej niepewności we względną egzystencjalną równowagę społeczną, niosąc pomoc i wsparcie społeczne.
Coraz więcej dzieci i młodzieży wymaga dobrze zorganizowanej pracy opiekuńczo – wychowawczej w środowisku ich życia, która zaspokajałaby potrzeby dzieci i młodzieży warunkujących ich pra-widłowy i wszechstronny rozwój72. Bardzo często nie z własnej winy, skazane są one na życiową degradację i życiowy minimalizm. Pedagodzy oraz pracownicy socjalni z racji wykonywanej pracy powinni posiadać wiedzę i wykazywać orientację dotyczącą uwarunkowań oraz przyczyn ludzkich nieszczęść, w które uwikłane jest często młode pokolenie.
Poprzez pracę opiekuńczo – wychowawczą, zatem rozumiem troskę o podnoszenie jakości ży-cia dzieci i młodzieży w szerokim tego słowa znaczeniu, podejmowanie integracyjnych działań zmierzających do zaspokojenia potrzeb rozwojowych i stworzenia korzystnych warunków pra-widłowego rozwoju i wychowania z udziałem przedstawicieli różnych profesji zajmujących się pomocą i opieką dzieci i młodzieży w ich środowisku życia73. Specyfiką tych działań jest odpo-wiedzialność za to czy i jak opiekun – wychowawca włącza się w proces zaspokajania potrzeb podopiecznego – wychowanka, a przede wszystkim w osiąganą przez niego samodzielność życiową74, socjalizację75. Wymienione powyżej wszystkie działania wchodzą w zakres metodyki
71 Zob. Z. Tyszka, Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2002.
72 Zob. J. Półturzycki, Metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej, w: Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, (red.) T. Pilch, t. III, Warszawa 2004, s.253 – 254.
73 Szerzej: J. Izdebska, Sytuacja dziecka u progu nowego wieku. Konieczność integracji różnych kierunków i form działania w środowisku, w: B. Matyjas (red.), Formy pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, T.I, Kielce 2002, s.161.
74 Rozumienie sytuacji życiowej, jej istotę i podstawowe właściwości oraz o znaczeniu samodzielności życiowej jednostki przedstawia szeroko w swojej książce Mikołaj Winiarski Rodzina – szkoła – środowisko lokalne. Problemy edukacji środowiskowej, Warszawa 2000, s.189 – 196.
Praca opiekuńczo-wychowawcza z dziećmi i młodzieżą. Wybrane obszary i kierunki jej usprawniania
pracy opiekuńczo-wychowawczej, która zawiera w sobie zasadnicze zasady, metody realizacji celów wychowania opiekuńczego76.
Uzupełnianie rodziny w wypełnianiu jej funkcji opiekuńczo-wychowawczych dokonuje się po-przez funkcjonowanie w środowisku lokalnym profesjonalnych instytucji, których główne zało-żenia dotyczące ochrony dzieci i młodzieży przed zagrozało-żeniami wskazują na kierunek myślenia i zasadne działania. Na pierwszym planie powinny znaleźć się przedsięwzięcia socjalne i peda-gogiczne o walorze profilaktycznym i kompensującym.
Mimo różnorodności stosowania form wspomagania bądź uzupełniania rodziny w wykonywaniu jej funkcji, nie sposób nie zauważyć, że w niezadowalającym zakresie jest spełniona dzisiaj potrzeba wsparcia pedagogicznego i psycho-społecznego. Brakiem powodzenia wykazują się prowadzo-ne systematyczprowadzo-ne działania o charakterze profilaktycznym i kompensacyjnym, ukierunkowaprowadzo-ne na egzystencję i procesy wychowawcze w środowiskach problemowych77. Oczywistym jest fakt, iż w czasach obecnych jest nieoceniona działalność opiekuńczo-wychowawcza i socjalna wobec dziecka i jego rodziny w środowisku społecznym, którą wypełniają ośrodki pomocy społecznej i instytucje usługowe ukierunkowane na rozmaite sfery zagrożeń.
Priorytetowym celem w zakresie pomocy dzieciom i młodzieży jest jednoczesne uruchomie-nie form wsparcia rodziny w sferze materialno – bytowej oraz społeczno – wychowawczej, tak by efektem była jej samodzielność ekonomiczna i niezależność w zakresie funkcjonowania psy-chospołecznego78. Temu przedsięwzięciu mają służyć dwie zasady: pomocniczości (czyli państwo nie wyręcza rodziny z tych zadań, które sama jest w stanie wypełnić, ogranicza się tylko do jej wspomagania) oraz zasada interwencji (która nakazuje wkroczenie pomocy społecznej w sytua-cjach, w których rodzina sobie już nie radzi)79.
Na mechanizmach wsparcia (tj.: instrumentalnego, emocjonalnego, wartościującego i ducho-wego) dużego znaczenia nabiera dopiero poradnictwo pedagogiczno-psychologiczne, które wspólnie z działalnością instytucji i placówek opiekuńczo-wychowawczych stanowi kolejną płaszczyznę zadań pracy socjalnej. Na ratownictwo i kompensację nastawione są świetlice so-cjoterapeutyczne. Działalnością terapeutyczną w środowisku zajmują się ośrodki terapii nerwic, ukierunkowane na pracę z dzieckiem oraz pracę z całymi rodzinami80. Do innego oddziaływania socjalnego możemy zaliczyć koncentrację na rodzinnej opiece zastępczej i pracy instytucji in-terwencji kryzysowych. Dominującą formą organizacyjną stały się Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, które po reformie administracyjnej w 1999 roku przejęły znaczą część zadań likwi-dowanych zespołów pomocy społecznej81 oraz przejęły nowe zadania. Nieocenionym wspar-ciem dla współczesnej rodziny są organizacje i stowarzyszenia, w tym także stowarzyszenia 76 G. Lubiński, Metodyka pracy opiekuńczo-wychowawczej, w: Encyklopedia Pedagogiczna (red.), W. Pomykało, Wyd. I, Warszawa 1993, s.367.
77 Zob. B. Maj, Współczesna rodzina jako podmiot pracy socjalnej, w: Współczesne wyzwania pracy socjalnej, (red.), J. Kędzior, A. Ładyżyński, Toruń 2006, s. 82.
78 Zob. K. Piątka (red.), Polityka społeczna na drodze do Unii Europejskiej, Włocławek 1997, s.186 i n. oraz można K. Frysztacki, K. Piątek, Wielowymiarowość pracy socjalnej, Toruń 2002, s.183 i n.
79 Podaję za B. Maj: L. Dyczewski, Rodzina – społeczeństwo – państwo, w: Rodzina w okresie transformacji systemowej (red.), A. Kurzynowski, Warszawa1995, s.32 i n.
80 B. Maj, Współczesna rodzina jako podmiot pracy socjalnej…,dz. cyt., s. 83-84.
81 Warto wspomnieć w tym miejscu, iż w 2000 roku wyłączono opiekę nad dziećmi z systemu oświaty podległemu MEN i przekazanie jej pod resort Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, co spowodowało, iż opieka nad dzieckiem i rodziną została elementem składowym systemu pomocy społecznej. Podaję za B. Maj zob.: M. Rymsza, Praca socjalna i pracownicy socjalni po reformie samorządowej z 1999 roku, w: K. Frysztacki, K. Piątek, Wielowymiarowość pracy socjalnej, Toruń 2002.
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
54
charytatywne oraz kluby środowiskowe działające w miejscu zamieszkania rodzin. Szerokiego wsparcia na rzecz dzieci i rodzin potrzebujących pomocy udzielają także Kościoły różnych wyznań82.
Każda z tych instytucji, placówek ma całkowicie lub częściowo odmienne kompetencje i charak-ter działań związanych z pomocą i wsparciem. Należy je promować w środowisku, by w sytuacji zagrożenia nie tracić czasu, jak słusznie stwierdza M. Andrzejewski, na poszukiwanie „właściwych drzwi”83. Ważny jest w środowisku dziecka zintegrowany system informatyczny, który pomógłby instytucjom działać szybko i skutecznie84.
Najważniejszym zadaniem i potrzebą czasów obecnych jest to, co dawno już podkreślała H. Radlińska: „odnajdywanie sił, które można uruchomić, czynników, którymi można się posłużyć w celu przeciwważenia braków, zadośćuczynienia niezaspokojonym potrzebom, zapobieżenia grożącym niebezpieczeństwom”85. Pojawia się ponownie, potrzeba odkrywania sił działających w określonym środowisku86, działań naprawczych, kompensacyjnych w ramach polityki społecz-nej, w tym zwłaszcza pracy socjalnej oraz kulturalno – oświatowej w stosunku do wielu środowisk życia, by uczynić młodemu pokoleniu godne i bezpieczne życie. Muszą to być działania oddolne o charakterze podmiotowym i systemowym, czyli – jak to precyzują W. Theiss i J. Izdebska – dzia-łalność ta musi być oparta na współpracy wszystkich sił społecznych, profesjonalnych, a także amatorskich, których terenem pracy jest głównie „mikro – oraz mezosystem traktowany, jako „mała ojczyzna”87.
W ten sposób ujęta zarówno pomoc jak i opieka muszą posiadać walory wychowawcze, co ozna-cza, że optymalizują one rozwój jednostki zarówno na etapie metodyki pracy socjalnej jak i me-todyki opiekuńczo – wychowawczej wraz z ich efektami końcowymi.
Pomoc i opieka środowiskowa jest jednym z najistotniejszych elementów punktu widzenia pedagogiki społecznej na wychowanie, które rozumie ona, jako „dostrzeganie i wzmacnianie pozytywnych warunków życia ludzi lub tworzenie środowiskowej intencjonalności wychowaw-czej, m.in. poprzez uruchamianie wspólnej aktywności nakierowanej na przeobrażanie własnego środowiska”88. Proces wychowawczy ma zdaniem S. Kawuli nie tyle charakter autonomiczny, lecz przede wszystkim rzeczowy, polegający na określonym zaspokajaniu przez ludzi ich codziennych potrzeb, aspiracji, celów w toku lub przy okazji realizacji codziennych funkcji oraz zadań wynika-jących z pełnienia określonych ról społecznych89. Wskazuje to jednocześnie na potrzebę pomna-żania i spożytkowania zasobów środowiska potrzebnych w każdej pracy społecznej, zwłaszcza pracy opiekuńczo – wychowawczej90.
82 B. Maj, Współczesna rodzina jako podmiot pracy socjalnej…, dz. cyt.
83 Szerzej: M. Andrzejewski, Prawna ochrona rodziny, Warszawa 1999, s.175.
84 O dezintegracji i braku zintegrowanego systemu informatycznego w Polsce pisze E. Winnicka w artykule, Pomoc na przemoc, w: Polityka nr 22 (2656), 31 maja 2008.
85 Zob. H. Radlińska, Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej, Warszawa 1935.
86 B. Smolińska-Theiss, Źródła pracy socjalnej – od chrześcijańskiego miłosierdzia do liberalnej demokracji, „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze” nr 6, 1994.
87 Zob. J. Izdebska, Sytuacja dziecka u progu nowego wieku. Konieczność integracji różnych kierunków…, dz. cyt., s.162. Szerzej: W. Theiss (red.), Mała ojczyzna. Kultura. Edukacja. Rozwój lokalny, Warszawa 2001.
88 Zob. A. Olubiński, O pedagogicznych aspektach pracy socjalnej, w: Wielowymiarowość pracy socjalnej (red.), K. Frysztackiego, K. Piątka, Toruń 2002, s.32.
89 S. Kawula (red.), Pedagogika społeczna. Dokonania, aktualność, perspektywy, Toruń 2001, s.25 – 45.
Praca opiekuńczo-wychowawcza z dziećmi i młodzieżą. Wybrane obszary i kierunki jej usprawniania
Przedstawiony powyżej obszar zainteresowań dotyczący pracy opiekuńczo – wychowawczej oraz socjalnej przedkłada się w ujęciu schematycznym na wizję pomocy dziecku i rodzinie z udziałem wszystkich instytucji i działań naprawczych w środowisku lokalnym. Ilustruje to poniższy model.
Źródło: opracowanie własne91.
System opieki nad dzieckiem zdaniem J. Staręgi – Piasek, przedstawiciel w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej powinien opierać się na następujących zasadach:
Î Podejmowanie działań profilaktycznych zmierzających do wspierania i pomocy rodzinie naturalnej. W przypadku nieskuteczności podejmowanych działań w rodzinie naturalnej, natychmiastowe umieszczenie dziecka w zastępczym środowisku rodzinnym, dlatego też programy pomocy dziecku powinny być poprzedzone kompleksowymi działaniami na rzecz całej rodziny;
Î Przygotowanie i wspieranie rodzin zastępczych spokrewnionych i niespokrewnionych dla dzieci, które nie mogą wychowywać się w rodzinie naturalnej;
Î Tworzenie nowoczesnych, otwartych, wielofunkcyjnych placówek opiekuńczo – wychowawczych;
Î Udzielanie wsparcia w usamodzielnianiu wychowanków opuszczających placówki opie-kuńczo – wychowawcze i rodziny zastępcze;
91 Zob. K. Segiet, Dziecko i jego dzieciństwo w perspektywie naukowego poznania i doświadczania rzeczywistości. Studium pedagogiczno – spo-łeczne, Poznań 2011, s.115 – 160.
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
56
Zdaniem wspomnianej przeze mnie autorki prawidłowo działający system opieki nad dzieckiem i rodziną to:
Î Przeciwdziałanie i zapobieganie problemom rodziny, tworzenie środowiskowych pro-gramów profilaktycznych, tworzenie środowisk wychowawczych przyjaznych zwłaszcza dziecku;
Î Organizacja poradnictwa rodzinnego, doskonalenie form pracy socjalnej i terapii rodzinnej;
Î Rozwijanie środowiskowych form wspierania rodziny w jej funkcjach opiekuńczo – wycho-wawczych (konsultacje, interwencje środowiskowe, kryzysowe, grupy wsparcia, samopo-mocy, spotkaniowe, terapia rodzinna, małżeńska czy grupowa);
Î Ograniczenie liczby dzieci kierowanych do placówek opiekuńczo – wychowawczych;
Î Tworzenie systemu dotyczącego lepszych diagnoz doboru rodzin zastępczych;
Î Poprawa jakości opieki w placówkach opiekuńczo – wychowawczych i przekształcanie tych placówek w ośrodki otwarte na środowisko lokalne, podtrzymujące więzi z rodziną naturalną dziecka;
Î Modernizacja placówek resocjalizacyjnych;
Î Realizacja i wdrażanie indywidualnych oraz rodzinnych planów usamodzielniania;
Î Przygotowywanie ciągłe profesjonalistów do pracy opiekuńczo – wychowawczej oraz ak-tywnego ich uczestnictwa w procesie modernizacji systemu opieki nad rodziną i dzieckiem92. Niestety opieka, jako obszar życia społecznego jest traktowana marginalnie w ogólnej poli-tyce państwa. Działalności opiekuńczej nad dzieckiem nie da się wyłączyć z ogólnej polityki państwa, o czym pisał już w swoich publikacjach Albin Kelm93. System opieki nad dzieckiem korzysta z dwóch źródeł sił i środków: państwowych (administracja rządowa i samorządowa) oraz społecznych (organizacje społeczne i dobroczynność indywidualna). Z przykrością trzeba stwierdzić, że w obrębie jednych i drugich widoczne jest nadal silne rozproszenie sił i środków, co niekorzystnie wpływa na opiekę nad dzieckiem w środowisku społecznym. W sytuacji, kie-dy są widoczne niedobory finansowe ważnego znaczenia nabiera dziś koorkie-dynacja (integra-cja) działań opiekuńczych państwa i organizacji społecznych oraz sponsorów indywidualnych. W kontekście powyższych wytycznych jawi się, zatem potrzeba dogłębnej analizy, prowadzącej do rozpatrywania pracy opiekuńczo – wychowawczej, jako procesu współdziałania wielu ludzi (m.in. rodziców, pedagogów, psychologów, pracowników socjalnych, prawników, kuratorów społecznych, nauczycieli), którzy w równym stopniu ponoszą odpowiedzialność za istniejącą rzeczywistość, ponieważ wspólnie opanowują tę samą przestrzeń społeczną. Natomiast zaan-gażowanie państwa w organizację opieki w środowisku lokalnym wiązałoby się z ustalaniem ogólnych ram organizacyjno – prawnych, wspieraniem materialnym i kadrowym działalności opiekuńczo – wychowawczej, wypracowaniem i uruchamianiem mechanizmów chroniących podopiecznych przed tzw. „krótką kołdrą” finansów gmin i powiatów94.
92 Szerzej: J. Staręga – Piasek, Opieka nad dzieckiem w systemie pomocy społecznej, w: Zmiany w systemie opieki nad dziećmi i młodzieżą . Perspektywa europejska (red.) Z. W. Stelmaszuk, Katowice 2001, s. 46 – 51.
93 Zob. A. Kelm, Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000, s.130.
94 Zob. W. Segiet, Kształtowanie się nowej mapy problemów opiekuńczo – wychowawczych (państwo – społeczeństwo – jednostka, w: Pedagogika opiekuńcza. Przeszłość – teraźniejszość – przyszłość (red.), E. Jundził i R. Pawłowska, Gdańsk 2008, s. 314 – 314.
Praca opiekuńczo-wychowawcza z dziećmi i młodzieżą. Wybrane obszary i kierunki jej usprawniania
Podsumowując, obecnie mamy do czynienia z demonopolizacją, czyli oznacza to włączanie się aktywne społeczeństwa, działalność samorządu lokalnego, która powinna się opierać na aktyw-nym kreowaniu polityki społecznej wspólnie z organami porządku publicznego, bezpieczeństwa i wymiarem sprawiedliwości.