6. RODZINA ZASTĘPCZA JAKO PODMIOT DZIAŁAŃ SOCJALNYCH
6.1. Pojęcie, typologie i liczebność rodzin zastępczych
Celem opieki zastępczej jest tworzenie możliwości i warunków optymalnego rozwoju dziecka, wspieranie funkcjonowania rodziny oraz wyrównywanie dysfunkcji w zachowaniach osób bądź sytuacjach społecznych298. Obecnie w ramach działań opiekuńczo – wychowawczych mają-cych na celu zapobieganie i usuwanie skutków sieroctwa, tworzone są zastępcze formy opieki, których rolą jest wspomaganie funkcjonowania rodziny, bądź jej zastępowanie w wypełnianiu podstawowych zadań i funkcji, w przypadku, gdy nie potrafi ona samodzielnie podołać obo-wiązkom. W sytuacjach takich rodzina zastępcza wydaje się być jedną z najpopularniejszych i najbardziej optymalnych form opieki kompensacyjnej nad dzieckiem opuszczonym, osamot-nionym, zaniedbanym.
Dość często określenia „rodzina zastępcza” używa się w odniesieniu do naturalnego
środowiska rodzinnego, do którego zostaje przyjęte dziecko pozbawione opieki rodzicielskiej, bądź też jako jedną z rodzinnych form zapewniania dzieciom osieroconym warunków pozaza-kładowego wychowania299. M. Jamrożek rodzinę zastępczą określa, jako „formę całkowitej, okre-sowej opieki nad dzieckiem osieroconym lub z innych przyczyn pozbawionym właściwej opieki rodziców generacyjnych”300.
Z kolei rodzina zastępcza w świetle najnowszych regulacji prawnych (Ustawa o wspieraniu ro-dziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerwca 2011 r.) tworzona jest przez małżonków lub osobę niepozostającą w związku małżeńskim, u których umieszczono dziecko w celu sprawowania nad nim pieczy zastępczej301.
298 W. Hellinckx, Nowe tendencje w opiece nad dzieckiem w Europie, w: Z.W. Stelmaszuk (red.), Zmiany w systemie opieki nad dziećmi i młodzieżą. Perspektywa europejska, Katowice 2001, s. 118.
299 D. Wosik-Kawala, Zastępcze środowiska rodzinne, w: Środowiska opiekuńczo – wychowawcze, (red.) B. Wojciechowska – Charlak, Kielce 2002, s. 52.
300 M. Jamrożek, Rodzina zastępcza, w: Encyklopedia Pedagogiczna, (red.) W. Pomykało, Warszawa 1993, s.703.
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
134
Podstawową cechą opieki zastępczej jest fakt umieszczenia dziecka poza jego naturalnym oto-czeniem, co powinno mieć miejsce tylko w sytuacjach uzasadnionych dobrem dziecka oraz przekonaniem, że pozostawienie go w rodzinie biologicznej przyniesie mu szkodę. Umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej dokonuje się na skutek orzeczenia sądu opiekuńczego, będącego konsekwencją ingerencji tegoż sądu we władzę rodzicielską w postaci jej ograniczenia, zawie-szenia lub pozbawienia. W takiej sytuacji rodzic zastępczy sprawuje opiekę faktyczną nad dzie-ckiem (piecza bieżąca), wychowuje je, reprezentuje jego interesy, jak również przejmuje za nie odpowiedzialność cywilnoprawną. Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców naturalnych dziecka, w tym prawo do kontaktu z dzieckiem.
Dużo rzadsze przypadki pojawiające się, w razie nagłej, nieprzewidzianej konieczności zapew-nienia dziecku opieki, stanowią sytuacje, w których umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej dokonuje się na wniosek lub za zgodą jego rodziców biologicznych na podstawie umowy cy-wilnoprawnej, zawartej pomiędzy rodziną zastępczą a starostą właściwym ze względu na miej-sce zamieszkania tej rodziny. Następnie starosta ma obowiązek powiadomić sąd opiekuńczy, który z kolei orzeka o umieszczeniu dziecka w danej rodzinie, nie ingerując w sferę władzy rodzicielskiej. W takich przypadkach sprawowana jest tylko piecza bieżąca (czyli troska o co-dzienne funkcjonowanie i przebywanie z małoletnim we wspólnocie domowej)302. Przypadki tego typu mają miejsce, w sytuacji kiedy rodzice wyjeżdżają na dłuższy okres z kraju, podejmują długotrwałe leczenie, itp. Najczęściej opiekę nad dziećmi sprawują dziadkowie lub najbliższa rodzina.
Przepisy prawne określają również, iż rodziny zastępcze powinny sprawować opiekę tymczasowo, tylko na okres potrzebny rodzinie biologicznej by powrócić do stanu wydolności wychowaw-czej. W tym czasie rodzina zastępcza ma stanowić takie samo, bądź bardzo zbliżone środowisko opiekuńczo – wychowawcze dla dziecka jak rodzina naturalna. Utworzenie rodziny zastępczej, nie powoduje powstania więzi rodzinnych, czy prawnych pomiędzy rodzicami zastępczymi a dzieckiem, tak jak ma to miejsce w przypadku adopcji. Rodzina zastępcza jako forma opieki cały czas przechodzi liczne przeobrażenia strukturalne i funkcjonalne, spowodowane potrzebami dziecka sierocego.
Różnice widoczne pomiędzy poszczególnymi rodzinami zastępczymi spowodowały wyszczegól-nienie różnych typów rodzin. W literaturze naukowej znaleźć możemy, m.in.: podział M. Safjana303 uwzględniający specjalizację funkcji opiekuńczych wobec dziecka, który wyodrębnia:
a. rodziny terapeutyczne – podejmujące się opieki i wychowania dziecka wymagającego szczególnej troski ze względu na stan zdrowia (fizycznego bądź psychicznego);
b. rodziny resocjalizacyjne – pełniące opiekę nad dziećmi zagrożonymi demoralizacją, bądź przejawiającymi jej cechy;
c. rodziny preadopcyjne – zajmujące się dzieckiem, które docelowo mają zamiar adoptować.
302 M. Andrzejewski, Prawna ochrona rodziny, Warszawa 1999, s. 61.
Rodzina zastępcza jako podmiot działań socjalnych
E. Różańska, A. Tynelski za kryterium podziału rodzin zastępczych przyjęli strukturę rodziny i wyróżnili:
a. rodziny bezdzietne;
b. rodziny posiadające dorosłe dzieci; c. rodziny posiadające nieletnie dzieci;
d. rodziny stanowione przez samotne matki lub ojców304.
Natomiast S. Drzażdżewski , uwzględnił czas pobytu dziecka w rodzinie zastępczej i przyjął podział na:
a. rodziny krótkookresowe (pobyt nie dłuższy jak kilka tygodni); b. rodziny średniookresowe ( kilka do kilkunastu miesięcy); c. rodziny długookresowe (kilka lat i dłużej)305.
W świetle Ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku – rodziny zastępcze dzieliły się na: a. rodziny spokrewnione z dzieckiem;
b. rodziny niespokrewnione z dzieckiem;
c. rodziny zawodowe niespokrewnione z dzieckiem: o charakterze pogotowia rodzinnego, wielodzietne, specjalistyczne306.
Nowelizacja przepisów przyniosła zmiany we wcześniejszych klasyfikacjach rodzin zastępczych i przedstawia się obecnie następująco:
a. rodziny spokrewnione; b. rodziny niezawodowe;
c. rodziny zawodowe – specjalistyczne i o charakterze pogotowia rodzinnego oraz d. rodzinne domy dziecka307.
W stosunku do poprzednio obowiązujących regulacji (Ustawa o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r.) zmiany wprowadzone w Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z 9 czerw-ca 2011 roku są dosyć istotne, bowiem: pojawiają się rodziny niezawodowe w miejsce rodzin niespokrewnionych; doprecyzowana i znacznie zawężona zostaje kwestia rodzin spokrewnio-nych (które obecnie są tworzone tylko przez najbliższych krewspokrewnio-nych w osobach dziadków bądź rodzeństwa dziecka).
Ponadto likwidacji ulega jeden z typów rodzin zawodowych, a mianowicie rodziny wielodzietne, które obecnie funkcjonują już tylko w formie szczątkowej, a do 2015 roku ustawodawca przewi-dział ich całkowitą likwidację.
W związku z licznymi przeobrażeniami tej formy opieki istotna wydaje się analiza liczebności rodzin zastępczych, przedstawiona poniżej w tabeli 1, która obrazuje liczebność rodzin zastęp-czych za ostatnich kilka lat.
304 E. Różańska, A. Tynelski, Rodzina zastępcza jako forma opieki całkowitej nad dzieckiem, Kielce 1981, s. 23.
305 S. Drzażdżewski, Wprowadzenie do pojęć polityki prorodzinnej, Warszawa 1999, s.28.
306 Ustawa o pomocy społecznej z dn. 12 marca 2004 r. , Dz. U. 2004, Nr 64, poz. 593.
Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną
136
Tabela 1. Liczebność rodzin zastępczych z uwzględnieniem typów
Rodziny zastępcze 2006 2007 2008 Lata 2009 2010 2011
Spokrewnione z dzieckiem 30 969 31 106 30924 31037 30704 30622 Niespokrewnione z dzieckiem 6054 6267 5159 5239 5151 5030 Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem o charakterze pogotowia rodzinnego 466 483 490 514 527 534 Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne 296 495 614 720 813 927 Zawodowe niespokrewnione z dzieckiem specjalistyczne 53 86 109 153 200 231 Ogółem 36 955 37 349 37 296 37 663 37 395 37 344
Źródło: Tabl.24: Rodziny zastępcze, w: Roczniki Statystyczne RP 2008 – 2012, GUS, Warszawa.
Z analiz liczebności poszczególnych typów rodzin zastępczych, przedstawionych w powyższej tabeli wynika, że rodziny zawodowe wielodzietne na przestrzeni ostatnich kilku lat przeżywały znaczny rozkwit, dlatego też zapis o likwidacji tej formy opieki wydaje się bardzo kontrowersyjny. Na przestrzeni kilku lat (2006 – 2011) liczba tych rodzin wzrosła trzykrotnie, bowiem w 2006 roku było ich zaledwie 296, a w 2011 roku już 927. Ponadto zapis znoszący funkcjonowanie tego typu rodzin znacznie ogranicza możliwości tworzenia rodzin zawodowych i oddala tym samym rodzicielstwo zastępcze od próby jego profesjonalizacji.
W miejsce rodziny zawodowej wielodzietnej ustawodawca wprowadza zapis o rodzinnych do-mach dziecka, co niestety nie skutkuje pojawieniem się podobnej liczby tych placówek, bowiem w 2012 roku w miejsce zlikwidowanych 600 zawodowych rodzin wielodzietnych (zapewniających opiekę ponad 2800 podopiecznym) do życia powołuje się tylko 225 rodzinnych domów dziecka (dla 1402 dzieci), co obrazuje tabela 2.
Tabela 2. Liczebność rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka w 2012 roku
Forma opieki Liczba
placówek
Liczba podopiecznych
Rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem 25730 3351
Rodziny zastępcze niezawodowe 11977 16325
Rodziny zastępcze zawodowe niespokrewnione z dzieckiem
o charakterze pogotowia rodzinnego 532 1808
Rodziny zastępcze zawodowe niespokrewnione z dzieckiem wielodzietne 308 1382
Rodziny zastępcze zawodowe niespokrewnione z dzieckiem
specjalistyczne 268 606
Rodzinne domy dziecka 225 1402
Źródło: Rocznik Statystyczny RP 2013, GUS, Warszawa.
Dane zaprezentowane w tabeli 2 pokazują znaczny spadek liczebności rodzin spokrewnionych i wzrost liczby rodzin niezawodowych, co wynika z doprecyzowania w obecnie obowiązujących regulacjach prawnych kwestii pokrewieństwa w rodzinie zastępczej. Wszelkiego typu rodziny
Rodzina zastępcza jako podmiot działań socjalnych
tworzone dotychczas przez kuzynostwo nazywane rodzinami spokrewnionymi uległy samoist-nemu przekształceniu w rodziny niezawodowe.
Liczebność rodzin zawodowych o charakterze pogotowia rodzinnego utrzymuje się na po-dobnym poziomie od kilku lat, natomiast niewielki wzrost liczebności można zaobserwować w tworzonych rodzinach zawodowych specjalistycznych, cieszących się jednak niezbyt dużą popularnością, głównie ze względu na charakter sprawowanej tam opieki. Niewielki jest, bo-wiem procent opiekunów chętnych i co ważniejsze posiadających odpowiednie predyspozycje i kwalifikacje do opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym, niedostosowanym społecznie czy małoletnią matką z dzieckiem.
W związku z pojawieniem się w Ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej zapisu o asystencie rodziny mającym pracować w środowisku naturalnym z rodzinami patologicznymi, niewydolnymi wychowawczo, będącymi w kryzysie oraz partycypacją gminy w kosztach utrzy-mania dzieci w rodzinach zastępczych i rodzinnych domach dziecka można się spodziewać ograniczenia w tworzeniu nowych rodzin zastępczych, a co za tym idzie spadku ich liczebności w kolejnych latach.