Organizacja i przekaz informacji o istniejących formach działania i wsparcia wybranych

Z całą pewnością należy bardzo wyraźnie zauważyć negatywne konsekwencje postępowania niektórych rodziców: tych, którzy uciekają przed obowiązkami rodzinnymi, rodzicielskimi; tych, którzy porzucają, oszukują, krzywdzą; tych, którzy nie wypełniają swoich rodzicielskich powin-ności podczas migracji małżonka; tych, których dzieci umieszczane są w rodzinach zastępczych, instytucjach opiekuńczo-wychowawczych. Należy rozpoznać owe zagrożenia w celu ich unik-nięcia, złagodzenia czy kompensacji. Należy także poszukiwać dróg rozwiązań nie tylko poprzez wskazywanie owych zagrożeń, ale przede wszystkim poprzez konstruktywne działania. Procesy migracyjne i czynny w nich udział wielu Polaków wymuszają poszukiwanie strategii pomo-cowych dotyczących konkretnych osób i rodzin potrzebujących wsparcia oraz pomocy. W Polsce trudno wskazać jednolity system wspierania rodzin i dzieci doświadczających negatywnych skutków zarobkowych wyjazdów za granicę. Owszem, prowadzone są badania dotyczące sytuacji życiowej dzieci, rzadziej rodzin, lecz mają one charakter najczęściej naukowy. Nie mają odniesienia w praktyce. Powstają raporty dotyczące tzw. eurosieroctwa, lecz oprócz próby określenia skali zjawiska, także nie

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

126

zauważam, tzw. dobrych praktyk. Jeśli już mają miejsce, to realizowane są w poszczególnych środo-wiskach lokalnych, niektórych szkołach, poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Tym bardziej więc niezbędne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania dotyczące potrzeb omawianych rodzin oraz realizacja działań wspierających, pomocowych. Być może po ukazaniu się raportu Rzecznika Praw Dziecka na ten temat, działania te nabiorą konkretnego charakteru.

W zakresie działań dotyczących rodzin z dziećmi należy poszukiwać odpowiedzi na pytania oraz wynikające z nich rozwiązania:

Î jaka jest skala migracji zagranicznych rodziców?

Î jakie działania należy podejmować w celu utrzymania wspólnoty rodzinnej podczas migracji?

Î jak zapobiegać negatywnym skutkom migracji, takim jak porzucenie rodzin, pozostawianie dzieci pod opieką rodzica dysfunkcyjnego?

Î jak wspierać rodziny w czasie rozłąki, jeśli występuje taka potrzeba?

W zakresie działań dotyczących rodzin wyjeżdżających niezbędne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania:

Î jaka jest skala wyjazdów rodzin za granicę?

Î czy i jakimi zasobami dysponuje rodzina, które umożliwią adaptację do nowych warunków?

Î w jaki sposób można zapobiegać zagrożeniom wynikającym z emigracji?

W zakresie działań dotyczących rodzin z dziećmi powracających z migracji znajomości wymagają odpowiedzi:

Î jaka jest skala powrotów rodzin z zagranicy?

Î jakiego rodzaju wsparcia potrzebują poszczególni członkowie rodziny a zwłaszcza dzieci w nowej dla nich rzeczywistości edukacyjnej?

W zakresie działań dotyczących problemów wynikających z pozostawania niektórych starzeją-cych się rodziców migrantów bez wsparcia najbliższych:

Î jaka jest skala występowania problemu w Polsce?

Î jakiego rodzaju wsparcia potrzebują rodzice migrantów?

W Polsce dostrzegamy te problemy, staramy się nadążać za nimi i w miarę możliwości radzić sobie z nimi. Jednak najczęściej są to działania już kompensacyjne. Ale one także nie zawsze pojawiają się w porę. Niezbędne są więc działania zapobiegawcze, monitorujące oraz kompensacyjne. Powinny zostać skierowane bezpośrednio do osób doświadczających migracji w ich rodzinach oraz do osób i instytucji, które w pośredni sposób mogą podnieść jakość życia omawianego typu rodzin. Są to pracownicy socjalni, kadra pedagogiczna szkół i wszystkich instytucji edukacyjnych, pracownicy organów interwencyjnych.

Zauważam trzy wzajemnie powiązane kierunki działań zmierzających do zapobiegania nega-tywnym skutkom mogącym wystąpić w życiu rodzin na skutek zarobkowych migracji zagranicz-nych. Diagnozowanie a przynajmniej monitorowanie to odrębne obszary działań, gdyż właściwe rozpoznanie indywidualnej sytuacji dzieci i rodzin daje możliwość adekwatnej do potrzeb pracy

Nowe wyzwania dla pracy socjalnej wynikające z migracji zagranicznych

wyrównawczej. Dopiero w sytuacji wystąpienia zaburzeń życia rodzinnego, braku opieki, np. nad dziećmi lub osobami starszymi, niezbędne są: działania profilaktyczne – działania monitorujące – działania kompensacyjne (wspierające i pomocowe). W ramach tych działań szczególnie mocno należy wyróżnić:

Î działania w zakresie zadań szkoły oraz instytucji edukacyjnych (edukacji, rozpoznania środowiska rodzinnego uczniów, współpracy; kompensacji zaniedbań bądź braków dydaktycznych);

Î działania w zakresie prawnej ochrony dziecka i rodziny (regulacje prawne dotyczące praw i obowiązków rodziców i dziecka; kompetencje osób i instytucji w zakresie pomocy i ochro-ny współmałżonka, rodziochro-ny, dziecka w rodzinie);

Î działania w zakresie zadań instytucji socjalnych w środowisku lokalnym;

Wszystkie te działania powinna charakteryzować współpraca międzyinstytucjonalna, która może sprzyjać szybkiej interwencji w sytuacjach nagłych bądź trudnych, skoordynowania działań zmie-rzających do poprawy sytuacji życiowej osób lub rodzin, zapobieganiu negatywnym skutkom. Konsekwencje migracji, a bardziej precyzyjnie ujmując – rozłąki rodzin – w polskiej literaturze przedmiotu najczęściej ujmowane są jako niekorzystne, zaburzające, destruktywne, patologiczne. Rzadko pojawiają się wnioski o skutkach zróżnicowanych, a niezwykle rzadko – o pozytywnych. Takie spojrzenie jest udziałem osób, które na podstawie jednostkowych przykładów uogólniają wnioski przypisując wszystkim rodzinom, wszystkim rodzicom i wszystkim dzieciom takie same doświadczenia i ich skutki.

Nie każda rodzina potrzebuje więc kompleksowej pomocy. Wiele rodzin doskonale sobie radzi z rozłąką i podczas rozłąki. Jednak w rodzinach tych wzrasta prawdopodobieństwo zachwiania dotychczasowej, dobrej wspólnoty296. Działania profilaktyczne powinny zmierzać w kierunku ochrony rodziny przed niekorzystnymi konsekwencjami rozłąki. Niezbędna jest wiedza rodzi-ców dotycząca zarówno negatywnych skutków migracji, rodzicielskiej powinności wobec dzieci. Wśród takich działań można wyróżnić:

Î upowszechnianie, tzw. dobrych praktyk, to jest sposobów utrzymywania wspólnoty rodzin-nej podczas migracji już wypracowanych;

Î budowania w szkołach atmosfery zrozumienia dla decyzji rodziców o migracji oraz tworze-nie możliwości do kontaktu opiekuna dziecka ze szkołą, w razie takiej potrzeby;

Î przekazanie bądź rozpowszechnianie materiałów informacyjnych dotyczących regulacji sytuacji życiowej dziecka, w tym, np. prawnej;

Î zapewnienie na terenie szkoły możliwości opieki i pomocy dziecku w czasie wolnym od zajęć;

Î organizowanie odpowiednich form wsparcia dla tych dzieci, które mają trudności w różnych sferach ich rozwoju;

Î instytucjonalne współdziałanie w zakresie wspierania rodzin potrzebujących wsparcia.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

128

Niezwykle ważne są działania informacyjno – edukacyjne oraz prawna ochrona dziecka. Pakiet informacji w tym zakresie powinien znajdować się w każdej instytucji edukacyjnej, opiekuńczej i innych.

Rola szkoły i instytucji edukacyjnych jest tu szczególnie ważna. To poprzez codzienny kontakt pedagogów z dziećmi w przedszkolach, szkołach można wesprzeć dzieci i ich rodziców. Jakie działania powinny więc znaleźć się w gestii instytucji edukacyjnych zmierzające do zapobiegania negatywnym skutkom rozłąki rodzinnej lub monitorowania i wsparcia w sytuacji ich wystąpienia:

Î gromadzenie informacji dotyczących struktury rodziny, w tym rodzin rozłączonych z po-wodu migracji zagranicznych;

Î edukację kadry w zakresie wczesnego rozpoznawania potrzeb dzieci;

Î edukację dyrekcji szkół oraz pedagogów szkolnych w zakresie powinności szkoły i rodzi-ców wynikających z przepisów obowiązującego prawa w zakresie postępowania opiekuń-czego i prawa rodzinnego, a dotyczących działań pomocowych dzieci z rodzin fizycznie rozłączonych;

Î tworzenie możliwości kontaktu z rodzicem – migrantem, np. poprzez wirtualne możliwości porozumiewania się (Skype, szkolne dzienniki elektroniczne);

Î działania edukacyjne skierowane do rodziców oraz innych opiekunów dzieci w celu pod-noszenia ich kompetencji.

Faktyczne działania i współdziałanie szkoły w sferze prawnej, opiekuńczej, wychowawczej, emo-cjonalnej, dydaktycznej (skierowane na wsparcie dzieci i ich rodziców w sytuacji migracji) poprzez wczesne rozpoznanie potrzeb oraz adekwatne do nich działania naprawcze lub wspomagające dają bardzo dużą możliwość uniknięcia trudności bądź ich ograniczenia.

Działania wspierające i pomocowe to kolejny obszar działań oraz ich realizatorów. Są one ściśle powiązane z już wymienionymi. Dzieci i ich rodzice/opiekunowie oraz pozostałe osoby doświad-czające negatywnych skutków rozłąki z najbliższymi (np. starzejący się rodzice migrantów) powin-ni zostać objęci szczególnymi działapowin-nia wspierającymi i pomocowymi w środowisku lokalnym. W sytuacji pojawienia się trudności w życiu rodzin migracyjnych ważnym elementem jej wsparcia mogą stać się lokalne instytucje, takie jak:

Î Ośrodki pomocy społecznej (MOPR, GOPS, MOPS, Ośrodek Pomocy Dziecku i Rodzinie; Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie);

Î Poradnie specjalistyczne i inne;

Î Centrum Pomocy Rodzinie.

Działania instytucji odpowiedzialnych za wspieranie rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji (bez względu na przyczynę i typ trudności) będą skuteczne tylko w sytuacji zintegrowania tych działań. Są to więc oprócz wymienionych, działających w danym środowisku lokalnym także sądy rodzin-ne, policja, organizacje pozarządowe. W przypadku rodzin migracyjnych niezbędne jest zatem rozpoznanie sytuacji rodziny i jej problemów oraz potrzeb (w celu uniknięcia stygmatyzowania rodzin funkcjonujących bez zaburzeń) oraz zorganizowane, zintegrowane działania pomocowe. Pomoc i wsparcie udzielane rodzinom migracyjnym musi mieć zatem charakter kompleksowy, oparty na wnikliwym rozpoznaniu indywidualnej sytuacji życiowej rodzin. Działania takie zależne

Nowe wyzwania dla pracy socjalnej wynikające z migracji zagranicznych

są od sytuacji w jakiej się znajdują oraz od zasobów rodzinnych – wewnętrznych i zewnętrznych. Trafna diagnoza oparta na rozpoznaniu potrzeb rodziny może przyczynić się do budowania właściwych form wsparcia i pomocy. Każda rodzina tworzy odrębny system. Każda posiada inne zasoby osobiste i środowiskowe. Ich rozpoznanie zwiększy skuteczność działań wspierających. Wsparcie społeczne zawsze adresowane jest do osób, które znajdują się w konkretnej sytuacji deficytu. W przypadku rodzin migracyjnych nie można mówić o konieczności wsparcia i pomocy wszystkim rodzinom, gdyż nie wszystkie doświadczają trudności. Nie można także zbudować jednego modelu wsparcia i pomocy, gdyż uzależniony jest on od typu rodziny oraz od jej potrzeb. Wsparcie społeczne definiowane jest jako oczekiwana pomoc dostępna jednostce lub grupie znajdującej się w trudnej sytuacji (stresującej, przełomowej), której nie są oni w stanie indywidu-alnie przezwyciężyć bez wsparcia innych. Najczęściej wyróżnia się kilka zakresów i form wsparcia społecznego297.

Wsparcie emocjonalne polega na przekazywaniu emocji, uczuć podtrzymujących osobę wspie-raną. Taka postawa sprzyja wzmocnieniu poczucia przynależności do sieci społecznej i podwyż-szeniu samooceny osoby wspieranej. Stwarza też możliwość uwolnienia się od własnych napięć i negatywnych uczuć oraz odbudowania poczucia nadziei. Jest ukierunkowane na łagodzenie emocji wynikających z trudnej sytuacji, a nawet na opiekę. Przejawia się w poszukiwaniu zaso-bów w środowisku lokalnym, w rodzinie, wśród osób bliskich rodzinie lub dziecku, tj. nauczycieli, opiekunów, pracowników instytucji, np. poradni psychologiczno-pedagogicznych, pracowników socjalnych.

Wsparcie poznawcze (informacyjne) przejawia się w wymianie informacji, które są pomocne w zrozumieniu własnej sytuacji, położenia życiowego osoby wspieranej, utrzymaniu poczucia kontroli sprawstwa nad własnym życiem lub daną sytuacją. Przekazywanie wiedzy niezbędnej do zrozumienia sensu krytycznych wydarzeń życiowych, ich przyczyn i mechanizmów działań zaradczych oraz ich skutecznego przezwyciężania, pokonywania to istotne cele wsparcia po-znawczego. Szczególną rolę można w tym obszarze przypisać:

Î szkołom i innym placówkom edukacyjnym;

Î organom władzy, np. samorządowej;

Î instytucjom pomocowym;

Î pracownikom socjalnym.

Wsparcie instrumentalne przybiera charakter różnych form doradztwa, poradnictwa, a nawet instruktażu (za pośrednictwem przekazywania informacji) dotyczącego konkretnych sposobów postępowania, modelowania skutecznych zachowań zaradczych.

W ramach wsparcia instrumentalnego wykorzystuje się zasoby środowiska danej osoby oraz wynikających z jej otoczenia. Istotną rolę mogą odegrać:

Î sieć społeczna danej osoby lub rodziny;

Î szkoły i inne instytucje edukacyjne;

Î instytucje pomocowe, w tym ośrodki pomocy społecznej;

Î organizacje pozarządowe.

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

130

Wsparcie rzeczowe przybiera postać różnych form świadczeń materialnych, rzeczowych i finan-sowych oraz bezpośrednich fizycznych działań na rzecz osób wspieranych, tj.: przekazywanie im środków do życia, dożywianie, udostępnianie schronienia, mieszkania, zaopatrzenie w lekar-stwa, ubrania, niezbędny sprzęt domowy, urządzenia, etc. W sytuacji omawianego typu rodzin zapewne ta forma wsparcia nie wystąpi często, jednak działania w tym zakresie mogą także być niezbędne. Ich realizacja dotyczy:

Î instytucji pomocowych, organizacji pozarządowych;

Î szkół oraz instytucji edukacyjno-opiekuńczych i innych.

Wsparcie duchowe odnosi się do sfery sensu życia i duchowości człowieka w sytuacji cierpienia, bólu i zmagania się z sytuacją cierpienia, bólu. Dość często występującą tutaj formą jest pomoc w duchowej strategii radzenia sobie.

Istnienie sieci społecznych, w których ludzie są zakorzenieni, w których żyją i działają, jest pod-stawą wsparcia społecznego. Dlatego też wsparcie społeczne może mieć charakter wsparcia naturalnego oraz instytucjonalnego (sformalizowanego). Wsparcie instytucjonalne ma charakter sformalizowany; opiera się więc na zasadach formalnych pracy instytucji pomocowych w danym środowisku lokalnym.