Metody pracy z rodziną w perspektywie ekologicznej, ochronnej i partycypacyjnej

Współcześnie eksponowane podejścia i metody pracy z rodziną skierowane są na rodzinę i dzie-cko, które traktowane są jako aktywny podmiot procesu ochrony, pomocy i wsparcia. W literaturze 266 I. Krasiejko, Zawód asystenta rodziny w procesie profesjonalizacji. Wstęp do teorii i praktyki nowej profesji społecznej, Toruń 2012 s. 126-128

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

108

angielskojęzycznej te koncepcje nazywane są tzw. podejściami ekologicznymi (ecological approaches)267, które przyjmują, że jednostka funkcjonuje w środowisku w systemie różnych relacji indywidualnych, rodzinnych, lokalnych i globalnych. Diagnoza i interwencja w pracy so-cjalnej musi być więc ukierunkowana na poszukiwanie bilansu między elementami stresogen-nymi a wspierającymi, czy też między elementami ryzyka socjalnego a możliwościami ochrony i wsparcia268.

Podejścia te eksponują fakt, że każda jednostka (dziecko) powinno żyć i rozwijać się w środowi-sku najbardziej zbliżonym do naturalnego (rodzinnego), w którym żyje większość osób (dzieci) wywodzących się z danej kultury. Dotyczy to, np.: specyfiki środowiska (miejskie, wiejskie) cha-rakterystyki populacji, z którymi osoby wchodzą w relacje; lokalnych uwarunkowań aktywności edukacyjnej i społeczno-zawodowej; specyfiki szkoły i innych instytucji, z których dziecko (jed-nostka) korzysta, a także układu grup rówieśniczych, sąsiedzkich czy rodziny pochodzenia269. W związku z powyższym praca socjalna winna uwzględniać różne zasoby środowiska jako ważne determinanty procesu diagnozy i wsparcia.

Innym podejściem teoretycznym, które może odgrywać wiodącą rolę w kreowaniu nowych zasad funkcjonowania systemu wsparcia rodziny i opieki nad dzieckiem są podejścia

ochronne270 związane z gwarancją praw rodziny do gwarancji podstawowych praw do życia, rozwoju, autonomii i wsparcia, a także dziecka do specjalnej ochrony w sytuacji deprywacji, degradacji społecznej oraz niepomyślnego rozwoju psychofizycznego. Źródeł tego podejścia można poszukiwać w podstawowych dokumentach prawa międzynarodowego oraz Konwencji o Prawach Dziecka.

Koncepcje partycypacyjne w pracy socjalnej rozumiane jako idea zaangażowania Klientów

w proces pomocy są rozwijane na Zachodzie od lat sześćdziesiątych poprzedniego stulecia, stając się kluczem troski o rozwój społeczności jako centralnej kategorii społeczeństwa postmoderni-stycznego271. W polskiej tradycji pracy socjalno-wychowawczej sięgają one okresu międzywo-jennego i kojarzone mogą być z koncepcją „sił ludzkich” Heleny Radlińskiej. Partycypacja nabiera też szczególnego znaczenia w ostatnich dekadach, w związku z rozwojem demokratycznych struktur funkcjonowania społeczeństwa i zwiększeniem udziału oraz odpowiedzialności jedno-stek i grup za jakość życia.

Praca socjalna z rodzinami ryzyka opiera się na klasycznych metodach pracy socjalnej, a przede wszystkim metodzie indywidualnych przypadków i metodzie grupowej, niemniej jednak za-równo na poziomie diagnozy, jak i interwencji socjalnej odchodzi się od tradycyjnych praktyk, w których dominowało przekonanie o wyższej kompetencyjności profesjonalisty – na rzecz pod-noszenia rangi klienta, jako aktywnego podmiotu procesu wsparcia.

Przykładem nowych podejść w metodyce pracy socjalnej z rodziną, wykorzystujących koncepcje ekologiczno-partycypacyjne jest Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach – PSR (w ję-zyku angielskim Solution Focused Approach – SFA), które oferuje wiele praktycznych umiejętności,

267 G. Jack, Ecological approach to social work, w: The Blackwell Encyclopaedia of Social Work (red.) M. Davies, s.105

268 Tamże, s.105.

269 E. Kantowicz, Pedagogika (w) pracy socjalnej, Olsztyn 2013, s.103.

270 Tamże, s.103.

Praca socjalna z rodziną ryzyka

istotnych zarówno dla specjalistów pracujących z klientami, jak i samych klientów w procesie zmiany. Bliskie jest ono podejściu empowerment (uprawomocnienie, upodmiotowienie, wzmoc-nienie), a ukierunkowane jest na aktywizowanie rodziny i sprawienie, by jej członkowie, stali się bardziej świadomi własnych mocnych stron i dzięki temu poprawili swoje funkcjonowanie. Proces ten opiera się na wzajemnym szacunku i krytycznej refleksji i przebiega stopniowo – poczynając od poziomu, na którym znajduje się rodzina, w tempie dostosowanym do jej możliwości do re-alizacji celu, realistycznego i określonego wspólnie z rodziną272.

Sposób pracy pracownika socjalnego/terapeuty, stosującego podejście SFA ukierunkowany jest na rozwiązania i krótkoterminowy proces zmiany w kliencie/rodzinie oraz jej otoczeniu. Mocne strony Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach to:

1. efektywność podejmowanych działań; 2. nastawienie na rozwiązanie problemu; 3. nacisk na szukanie zasobów i mocnych stron; 4. rzetelne dopracowanie celów do realizacji;

5. krótkoterminowość działania profesjonalisty w celu usamodzielnienia rodziny w dokony-waniu pożądanych zmian273.

Doświadczenia innych krajów w stosowaniu SFA wskazują, że ma ono szerokie aplikacje zarówno w odniesieniu do różnych instytucji, jak i praktyce indywidualnej oraz grupowej, stanowiąc stały element poradnictwa i terapii w pracy socjalnej. Metoda oparta jest na przekonaniu, że właściwe relacje z klientem, oparte na szacunku do jego przekonań, odmienności i sposobów radzenia sobie z trudnymi życiowo sytuacjami, właściwa komunikacja z zastosowaniem technik aktywnego słu-chania – pozwala klientowi znajdować rozwiązania swoich problemów, często bez specjalistycznej interwencji socjalnej274.

Inną metodą pracy socjalnej z rodziną jest coraz częściej upowszechniana Konferencja Grupy

Rodzinnej – KGR. Konferencja Grupy Rodzinnej określa się, jako: działania podejmowane przez rodzinę, wspierane przez koordynatora KGR, mające doprowadzić do spotkania jak największej liczby członków rodziny w celu podjęcia próby rozwiązania problemu, jaki się w niej pojawił275.

Istotą metody KGR jest zaangażowanie rodziny w proces diagnostyczny oraz tworzenie planu wyjścia z sytuacji kryzysowej i realizację tego planu. KGR stawia rodzinę w centrum, ponieważ to przede wszystkim rodzina musi zmierzyć się z problemem, który jej dotyczy. Przy wdrożeniu KGR następuje przejście od modelu pracy, w którym rodzina stanowi podmiot oddziaływania, czyli wszystkie siły skupiają się na pomocy rodzinie (family centred approach), do sytuacji, w której rodzina podejmuje odpowiedzialność za prowadzenie procesu pomocy/zmiany (family driver

272 B. Dąbrowska, Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach(SFA) – nową jakością w pracy socjalnej. „Zeszyty Pracy Socjalnej” nr 14, UJ, Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, (red.) L. Miś, Kraków 2008, s.107.

273 B. Dąbrowska, Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach…, dz..cyt. s.108.

274 Tamże.

275 J. Przeperski, Konferencja Grupy Rodzinnej jako przykład pomocy dziecku i rodzinie w przezwyciężaniu trudności, w: Współczesne kierunki zmian w teorii i praktyce resocjalizacyjnej, (red.) M. Konopczyński, W. Ambrozik, Warszawa 2009

Praca socjalna z dziećmi, młodzieżą i rodziną

110

approach)276. W tym ujęciu koordynator jedynie wspiera rodzinę w zaplanowanych przez nią działaniach.

KGR wpisuje się w model partycypacyjny, promujący możliwość dzielenia się odpowiedzialnością za problem/kryzys i jego rozwiązanie ze wszystkimi członkami rodziny biorącymi udział w konfe-rencji (podkreśla się tu znaczenie zaangażowania rodziny rozszerzonej), profesjonalistami, a nawet przedstawicielami społeczności lokalnej (sąsiadami)277. Poszczególni członkowie grupy rodzinnej nie tylko są doradcami w rozwiązaniu problemu, ale podejmują konkretne zobowiązania, które mają umożliwić rodzinie wyjście z problemu. Warto zaznaczyć, że w KGR następuje przeniesienie koncentracji uwagi z problemu, patologii i deficytów na zasoby, zdolności oraz konieczność wydobycia mocnych stron w procesie wzmacniania rodziny.

Praca socjalna oparta na tej metodzie polega na przyjęciu postawy partnerskiej oraz przekonaniu, że każda osoba zaangażowana może wnieść istotny wkład w rozwiązanie problemu. Niemniej jednak rodzinie musi być zapewniona opieka po spotkaniu (kurator, pracownik socjalny, asystent rodziny), która pozwoli na wsparcie i kontrolę przy wypełnianiu planu. Profesjonalna pomoc może polegać na wdrażaniu schematów modelu KGR, szkoleniach (pracowników socjalnych, koordy-natorów KGR) i poradnictwie oraz w prowadzeniu dokumentacji. Dobrze jest, jeśli za realizację KGR odpowiedzialna jest jedna instytucja socjalna278.

Jeszcze jedną nową metodą w praktyce polskiej pracy socjalnej, którą chciałabym przybliżyć w niniejszym rozdziale jest Dialog Motywujący.

Według Williama Millera i Stephena Rollnicka, twórców tego podejścia, Dialog Motywujący jest skoncentrowaną na osobie, opartą na współpracy formą prowadzenia klienta w kierunku wy-dobywania i wzmacniania motywacji do zmiany przez analizę i rozwiązanie ambiwalencji279. DM polega na oddziaływaniach skupionych na podmiocie wsparcia z przyjęciem szerokiej per-spektywy uwarunkowań, w jakich osoba się znajduje. Zakłada się też, że niezbędnym warunkiem efektywnej interwencji jest umiejętność konstruktywnego, niekonfrontacyjnego, tj. nie rodzącego sprzeciwu i oporu oddziaływania na motywację klienta280.

DM może być pomocny, także w udzielaniu wsparcia rodzinie, niezbędne jest tu jednak syste-mowe jej rozumienie i oddziaływanie. DM może być szczególnie przydatny we wstępnym etapie pracy, kiedy istnieje duże ryzyko przerwania kontaktu. Poprzez Dialog Motywujący pracownik socjalny może nawiązać relację współpracy, wzbudzić nadzieję rodziny na rozwiązanie problemu i wzmocnić jej zaangażowanie w proces zmiany.

Krótki model interwencji motywującej (FRAMES), który może być przydatny w pracy socjalnej z rodzinami korzystającymi z pomocy, oparty został na następujących elementach:

Î (F) Informacja zwrotna – opisanie sytuacji klienta (rodziny) w odniesieniu do faktów;

Î (R) Odpowiedzialność – podkreślenie indywidualnego wyboru i możliwości zmiany;

276 L. Merkel-Holguin, Family group conferencing: An „extender family process to safeguard and strenthen family well-being, w: Walton E., Sandau-Beckler E., Mannes M., Balancing Family Centred Services and Child Well-Being, New York, Columbia University Press 2001, s.164; dz.cyt. za: J. Przeperski, Konferencja Grupy Rodzinnej…, dz.cyt.

277 Tamże, s. 155.

278 J. Przeperski, Efektywność konferencji Grupy Rodzinnej jako metody pomocy rodzinie. Maszynopis rozprawy doktorskiej, Toruń 2013, s.15-18.

279 W. Miller, S. Rollnick, Wywiad motywujący. Jak przygotować ludzi do zmiany? Kraków, 2010, s.31.; dz. cyt. za: Dialog motywujący w teorii i praktyce, (red.) J.M. Jaraczewska, I. Krasiejko, Toruń 2012, s.20.

Praca socjalna z rodziną ryzyka

Î (A) Rada – jasne sformułowanie widocznej potrzeby zmian;

Î (M) Kilka możliwości – wspólne znalezienie kilku opcji możliwych zmian;

Î (E) Empatia – okazywanie szacunku, zainteresowania, zrozumienia, bycie wspierającym;

Î (S) Poczucie sprawczości – budowanie nadziei i poczucia, że zmiany są realne i możliwe do realizacji281.

Specjaliści pracujący w oparciu o DM przyjmują następujący styl komunikacji:

1. Zadają pytania otwierające i pomagają wydobywać wypowiedzi samo-motywujące oraz rozwijające ambiwalencję;

2. Słuchają refleksyjnie, okazując, że pożądają za tokiem myślenia klienta oraz sprawdzając, na ile zrozumiałe jest to, co klient myśli i przeżywa;

3. Podsumowują kilkakrotnie podczas rozmowy to, co zostało wypowiedziane i porządkują treści wywiadu;

4. W trakcie rozmowy dowartościowują klienta poprzez odzwierciedlanie jego mocnych stron i tego, co już udało się zrobić;

5. Wydobywają wypowiedzi samo motywujące, ukierunkowane na to, by klient sam mówił o tym, co zamierza, jakie ma potrzeby i pragnienia, co go niepokoi282.

Przytoczone powyżej strategie prowadzenia DM są tylko uproszczonym schematem tej metody pracy socjalnej i wymagają szkoleń oraz doskonalenia w praktyce.