P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TO W ARZYSTW A PR Z Y R O D N IK Ó W IM. K O P E R N IK A
STYCZEŃ 1956
Zalecono d o b ib lio te k n auczycielskich i licealnych pism em M in isterstw a O św iaty n r IV/Oc-2734/47
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 1 (1857)
K o l o s W., A lb e rt E i n s t e i n ... 1
T e m p k a T., „F azow y" ob raz k o m ó rk i r a k o w e j ... 5
Ł u k a s z e w i c z K., Ś w ia t z w ie rz ą t w a r ra s a c h w a w e l s k i c h ... 9
S z a f l a r s k i J., F a le w głęb n e w m orzach i o c e a n a c h ... 10
K o w a l s k i K., W ędrów ki n ie to p e rz y ... 14
D robiazgi p rzy ro d n icz e S ta la k ty ty „p rzem y sło w e11 — E. W ę g l o r z ... 16
S p ra w o z d an ia R o la P o lsk ie j A k ad e m ii N au k w życiu n au k o w y m P o lsk i — P ro f. d r J. D e m b o w s k i ... 17
N ow e o siąg n ięcią h em ato lo g ii i ich znaczenie p ra k ty c z n e i społeczne 19 X X V III Z jazd N au k o w y P olskiego T o w arzy stw a Geologicznego . . . 19
W sp ra w ie sp ra w o z d a n ia z k o n fe re n c ji g e r o n to lo g ic z n e j...20
R ecenzje M arco P olo „O pisanie ś w ia ta “ (K. M aślankiew icz) — K azim ierz O strow ski „W w alc e o p rz e d łu ż e n ie ży cia" (Wł. K oziorow ski) — S zkłow ski „R adio a s tro n o m ia " — B u ry i P szczołow ski „W św iecie ra d io te c h n ik i" — D. J a r z ą b e k „W p ro m ie n ia c h S łońca" — A. C inger „Z a jm u ją c a b o ta n ik a " — W. G ołem bow icz „W zw ie rcia d le chem ii" — S. S ękow ski „O d ogniska do św ie tló w k i" — K osm os, S e ria B. P rz y ro d a n ie o ż y w io n a ...23
Z życia P o lsk ieg o T o w arzy stw a P rz y ro d n ik ó w im . K o p e r n i k a ...24
S p i s p l a n s z
I—V III. A RR ASY W A W ELSK IE.
N a okładce: N IE T O P E R Z — ry s. F. S eifert.
O p raco w an ie graficzne: F. S eifert.
I
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
ORGAN POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA
R O K 1 9 5 6 Zeszyty 1857— 1868
S P I S T R E Ś C I
C yfra w y różniona k u rsy w ą oznacza n u m e r ze szy tu , cyfra zw y k ła — s t r o n i c ę A R T Y K U Ł Y
B i e l e c k a W., R ozprzestrzenienie o rg an i
zm ów na k u li ziem skiej i ic h znaczenie dla p a l e o n to l o g ii ...2, 37 B e r e ś B., T ajem n ic a piasków m o rsk ic h . . .10, 254 B ł a s z c z y k H., Egzotyczne ro ślin y w odne ho
dow ane w naszych a k w a r i a c h ...8, 198 B r a b 1 e c J., C laude B e rn a rd „p ro ro k “ X IX
w i e k u ...11—12, 303 C h o d k o w s k i J., P o l a r o g r a f i a ...4, 78 D a n e k A., C h ro m a to g rafia b ibułow a . . . . 7, 145 D ą m b s k i J., K rzyżow anie r a s lu d z k ic h w R a
ju ? ... 3, 65 D e m e 1 K , N ajgorętsze m orze św ia ta . . . . 3, 49
— R yby l a t a j ą c e ...10, 249 D r e c k a J., O chładzanie bioklim atyczne . . . 9, 216 F e j k i e 1 W., O n iedoborach pokarm ow ych
i g ło d z ie ... 8, 183 F e l i k s i a k S., P rof. D r W acław Roszkow
sk i (1886—1 9 4 4 ) ... 2, 39 F e r e n s B., P ro je k t budow y Z apory Dolinowej
pod C zorsztynem a o ch ro n a fa u n y P ie n iń skiego P a rk u N a ro d o w e g o ... 2, 31 F i 1 i p o w i c z B., K w as p an to ten o w y . . . . 3, 62 G a w e ł A., P onow ne odsłonięcie p o m n ik a Mi
ckiew icza 26. X I. 1955 ... . 3, 53 G i ż b e r t W., N iek tó re odciski roślin n e z ośrod
k a b ad a ń archeologicznych „IG O ŁO M IA 11 . . 5, 109 G r a b d a J., P rzy sto so w an ia do życia pasożyt
niczego u w idłonogów (C o p ep o d a )... 7, 162 G r o m a d s k a M., W ielożerność zw ierząt
a zm ienność ś r o d o w i s k a ... 8, 194 G r z e s i u k S., P rzew odzenie su b sta n c ji o rg a
n icznych w r o ś l i n i e ...6, 138 H a n i e k i J., O z e w n ątrzu stro jo w e j dializie
i u ltra filtra cjd k rw i za pom ocą sztucznej n e r k i ... 4, 88 H u r w i c J., O siągnięcia b a d a ń chem icznych
w P olsce L udow ej w dziesięcioleciu 1944—
1954 ... 4, 75 J a k u b o w s k i J . L., P o d ró ż lo tnicza P ek in —
K a n t o n ... 4, 75
— P rz e lo t P e k in —K a n t o n ... 6, 126 J a n u s z e w s k i J., B u rze g r a d o w e ... 10, 258 K a d ł u b o w s k i W., O składzie i działan iu
D D T ... 5, 107 K a p i t a ń c z y k K , K a rtk i z chem icznych
dziejów m o c z u ... 7, 149 K a r p i a k S., Czy o rganizm y zw ierzęce mogą
p rzy sw ajać d w u tle n ek w ę g l a ? ...8, 188 K e 1 u s A., Im m unologiczne asp ek ty zbliżenia
w e g e ta t y w n e g o ... 6, 141
— P ogląd W addingtona n a p rocesy dziedzicze
n ia i r o z w o iu ... 9, 221 K o ł o s W., A lb e rt E in ste in . . ...1, 1 K o w a l s k i K., W ędrów ki n ie to p erzy . . . . 1, 14 K r ó w c z y ń s k i L., K a r b o m y c y n a ... 10, 257 K r z a n o w s k i A., S z a r a ń c z a ... 9, 226 K u k l a M., A k lim a ty z ac ja je n o ta — N y ctere u -
te s P rocynoides G ray w eu ro p e jsk ie j czę
ści Z S R R ...11— 12, 290 L u b l i n e r - M i a n o w s k a K., O składzie
chem icznym p y ł k ó w ... 2, 28
Ł u k a s i a k J., C ykl rozw ojow y zarodźca zim - nic y w św ietle o sta tn ic h b a d a ń n au k o w y ch . 6, 136 Ł u k a s z e w i c z K , O ra n g u ta n y W rocław
skiego Z O O ...4, 84
— Ś w iat zw ierząt w a rra sa c h w aw elskich . . . 1, 9 M a r o ń K., Z h isto rii a k w a r y s t y k i ... 7, 165 M a z i a r s k i S., W spom nienia o N apoleonie
C ybulskim (1895—1 9 1 0 )... 7, 152 M a ś l a n k i e w i c z K . , D ia m e n ty ...10, 241
— P io tr C u r ie ...8, 177 M a ś l a n k i e w i c z Z., B u rsz ty n . . . 11— 12, 283 M e r g e n t a 1 e r J., G eoaktyw ność Słońca . . . 6,121 M i c h a l u k A., G arb n ik i ro ślin n e (I) . . . . 9 , 224 M i 1 e w s k i M. T., R eform a k alen d a rz a . . 11—12, 278 M ł y n a r s k i M., Żółw ie m iękkoskóre (T rio n y-
choidea) a zagad n ien ie w y m arc ia w ielkich gadów m ezo z o icz n y ch ... 5, 102 M o w s z o w i c z J., „B abie la to “ i p o w tó rn e
k w itn ie n ie n ie k tó ry c h r o ś l i n ...10, 264 N a r ę b s k i J., O sw oistych ciała ch czynnych
sporyszu i ich zastosow aniu . . . 7, 156 N i w e l i ń s k i J . , P oglądy W a ddingtona n a p ro
cesy dziedziczenia i r o z w o ju ... 9, 221 P a u t s c h F., P rzy sto so w an ie do b a rw y podłoża
u szarań czak ó w ...8, 191 P e r e n c A., F o rtu n a t C hełchow ski i L u d w ik
T im oftiew icz tw ó rcy początków lite r a tu ry w e te ry n a ry jn e j . ...JO, 266 P ę c z a l s k a A., N ow a ro ślin a u p ra w n a . . . 8, 192
— R ośliny g a r b n i k o d a j n e ...11— 12, 293 P i e n i ą ż e k S. A., O w oce egzotyczne . . . . 6, 123 R i a b i n i n S., O kreślenie czasu zjaw isk biolo
gicznych za pom ocą k a le n d a rz a p rz y ro d n i
czego ... 9, 223
— P a r k i n aro d o w e i r e z e r w a t y ...11—12, 297 R o g u s k i H., O n ajw cześniejszych sta d ia c h
rozw ojow ych zaro d k a c z ł o w i e k a ... 5, 104 R z e h a k K., Z h isto rii a k w a r y s t y k i ... 7, 165 R y b k a P., O b serw ato riu m A stronom iczne
w P u ł k o w i e ... 9, 209 S k o r k o w s k i E., M a ś ć ... 4, 90 S k r z a t ó w n a Z., W ykorzystanie zm iany sto
su n k u 0I8/0 '6 ja k o te rm o m e tru geologicznego . 7, 174 S ł a w i ń s k i W., Biologiczne u tle n ia n ie tłu
szczów ... 10, 262 S ł o m k a J., O chładzanie bioklim atyczne . . . 9, 216 S o k o ł o w s k i J., Ilościow e rozm ieszczenie
gniazd p ta sic h w różnych biotopach . . . . 4, 83 S t ę ś l i c k a - M y d l a r s k a W., N ajstarsz e
znalezisko szczątków ludzkich w Polsce . . 6, 130 S u p n i e w s k a H., C iała pochodzenia ro ślin
nego u cz u la jąc e skórę na ś w i a t ł o ...3, 58 S u p n i e w s k i J., F a rm a k o te ra p ia nadciśnień
k r w i ...11— 12, 273 S c h n a y d e r E., M iędzynarodow y Rok G eo
fizyczny 1957/1958 ... 3, 55 S c h r a m m J., W pływ d ro b n o u stro ió w n a p ro
cesy roszenia biologicznego ro ślin w łó k n i
sty ch ... 7, 168 S z a f l a r s k i J., F a le w g łęb n e w m o rzach
i o c e a n a c h ... 1, 10 Ś m i a ł o w s k i M., O siagnięcia b a d a ń chem icz
n y ch w P olsce L udow ej w dziesięcioleciu 1944—1954 ... 5, 97
IV W S Z E C H Ś W I A T
T e m p k a T., „F azow y" o b ra z k o m ó rk i ra k o w ej ... 1, 5 T o m a s s i W., B u d o w a ro ztw o ró w e le k tro litó w 8, 180 T o m e k W., Z biologii szczygła C arduelis car-
d u e l i s ...8, 196 T u r n a u - M o r a w s k a M., D zieje p ia sk o w
ców w św ie tle b a d a ń p e t r o g r a f a ...5, 111 W a l c z a k W., N ajw ię k sz a ja s k in ia S u d e tó w . 6, 133 W o j a k Z., D e g u stib u s n o n e s t d is p u ta n d u m
11— 12, 301 W o ł e z e k O., G enew a 1955 ... 2, 25 Z ł o t o r z y c k a J., W szoły i ic h biologia . . . 7, 172 Z m a c z y ń s k i A„ O siąg n ięcia b a d a ń chem icz
n y c h w P o lsce L udow ej w dziesięcioleciu 1944—1954 ... 5, 97 Z w o l i ń s k i J., Jeszcze o ta rp a n ie . . . 11— 12, 294
ZY CIE N A U K O W E W PO LSC E I ZA GRANICĄ S P R A W O Z D A N IA I N O TA T K I
B i e r n a t K., Z d ziałaln o ści n a u k o w e j p ale o n tologa a m e ry k a ń sk ie g o H. F. O sb o rn a . . . B i r k e n m a j e r K., X X V III Z jazd N auk o w y P olskiego T o w arzy stw a G eologicznego . . . J u r a n d A., Z p o d ró ży n a u k o w e j do Czecho
sło w a cji ... ...
K e 1 u s A., K o n fe re n c ja czechosłow ackich i p o l
sk ic h biologów w Z a k o p a n e m ...
K - r J . , Z z a g ad n ień sto s u n k u m iędzy s tr u k tu r ą a fu n k c ją m ó z g u ...
K u l c z y c k i J., Z d ziała ln o śc i n a u k o w e j p a leontologa a m e ry k a ń sk ie g o H. F. O sb o m a . N ietoperz w l o c i e ...
R ola P olsk iej A k a d e m ii N a u k w ż y c iu n a u k o w ym P o l s k i ...
Ś w i ą t k o w s k a K , Z d ziała ln o śc i Komisja E w olucjonizm u P A N ...
W i l k o ń - M i c h a l s k a J., O ddział T o ru ń sk i P T P z o k re su o d 25. I. 1955—20. III. 1956 . . W 50 rocznicę p ra c y n a u k o w e j w y b itn y c h pol
sk ich p rzy ro d n ik ó w : o prof. W ład y sław ie S za
ferze i prof. J u lia n ie T o k a rsk im . . . . 11—
Z. B., S p ra w o z d an ie P T P O ddziału w P o z n a n iu z k w ie tn ia i m a ja 1956 r o k u ... Z u r z y c k i J., W sp ra w ie sp ra w o z d a n ia z k o n fe re n c ji g e r e n t o l o g i c z n e j ... Z życia P olskiego T o w a rz y stw a P rz y ro d n ik ó w im . K o p ern ik a : O ddział G d a ń s k i ... 11—
K r a k o w s k i ... Ł ódzki . ... T o r u ń s k i ... W a r s z a w s k i ... W r o c ł a w s k i ... 6. 142 1, 19 9, 238 9, 237 2, 42 6, 142 3, 57 1, 17 2, 43 8, 207 12, 305 9, 240 1, 20 12, 311 2, 48 1, 24 3, 72 1, 24 1, 24 D R O B IA Z G I PR Z Y R O D N IC Z E I R O ZM A ITO ŚC I A. G., O sobliw y p o m o c n ik czło w iek a — m iodo- w ó d ...11—
B e d n a r s k i H., G u illa u m e R a n d e le t i jego r y b y - p o t w a r y ... E i c h 1 e r W., P se u d o k o lib ry S ta re g o Ś w ia ta . . — R estra tu la b e n g h a le n s is ... F u d a k o w s k i J., G a z e l a ... I. V., A u to ra d io g ra fia k o lo ro w a — n o w a m eto d a b a d a ń biologicznych . ... — C hro n ią — n o w a je d n o s tk a c z a s u ... — E u ro p e jsk a o rg a n iz a c ja d la k o o rd y n a c ji b a d a ń n a d flu o re m i zap o b ie g an ie m p ró ch n ic y z ę b o w e j ... — K a n a ł S ueski. ja k o f u r tk a d la geograficznego ro z p rz e strz e n ia n ia się r y b . . . . — M echanizm w y d a w a n ia głosu p rze z r y b y . . — N ow a m e to d a iz o low ania żyw ych leu k o cy tó w ... 11—
— N ow e o sią g n ię cia h em ato lo g ii i ic h znacze n ie p ra k ty c z n e i s p o łe c z n e ... — R opa n a fto w a z d n a m o r z a ... — S ta ty s ty k a śm ie rte ln y c h w y p a d k ó w po u k ą szeniu p rzez p s a ... 10, 272 12, 307 4, 91 3, 65 4, 95 8, 204 9, 230 8, 203 10, 268 8, 203 10, 265 12, 310 1, 19 5, 114 I. V., T ru cizn a znacznie silniejsza od k w asu p r u skiego ... 10
J u r a n d A., „O dpow ietrzanie" p a ra fin y . . . 9
K. S. C„ P a rten o g e n ez a u l u d z i ...11— 12 K a d ł u b o w s k a J . Z., O krzem ki a m a te m a ty k a ... ... K ę s i k A., O gród b o taniczny w B a tu m i . . 11— 12 K o z ł o w s k i S., U proszczony m odel a p a ra tu r y s u n k o w e g o ... 10
K r e i n e r J., D elfiny słyszą u ltra d ź w ię k i . . 5
- L e ń k o w a A., Czy je rz y k i n o c u ją w p o w ietrzu 7 — R yby z „ ra d a re m " . ... Ł a d o g ó r s k i Z., S u la L eucogaster . . . . 5
M a ś l a n k i e w i c z K., Z dziejów odkrycia i w y stęp o w an ia n ie k tó ry c h p ie rw ia stk ó w . . 2
M i c z y ń s k i K. A. — M eth y stic o d en d ro n am e- sia n u m S chultes — now a ro ślin a lecznicza . 10 —• R ośliny w sk aź n ik a m i złóż u ran o w y ch . . . 9
N i e m y s k i K., U w agi o w iro w a n iu . . . . 9
N ow e o d k ry c ia w ęgla k a m ie n n e g o ...5
O dk ry cia ru d u r a n o w y c h ...5
P o m a r n a c k i L., Z im ow iska szpaków z K ie lecczyzny ...3
P o ż a r y s k a K , In w a zja lodow cow a . . . . 5
— N ow e re k o rd y g łę b o k o ś c i...5
R a z o w s k i J., R zadki g a tu n e k zm roczeika z okolic K r a k o w a ... 10
R egulow anie św ia tła w hodow li zw ie rząt f u te r k ow ych ...3
S c h n a y d e r E., B a d an ia c h m u r r a d a re m . . 9
— B a d an ia e k sp e ry m e n ta ln e n a d p rą d a m i o ce a n icznym i i a tm o s fe ry c z n y m i...9
:— B a d an ia n a d p rą d a m i m o r s k i m i ...5
-— Deszcze a m e t e o r y t y ...9
— F ro n ty n a o c e a n i e ... 9
— H u ra g a n y ...9
— K a ta stro fa w M entonie i jej przy czy n y . . . 5
— Ł a tw e oznaczenie c ię ż a ru w łaściw ego ciał sta ły c h ... 5
:— M iędzynarodow a w y sta w a atom ow a . . . . 5
— N ajm łodsza i n ajm n iejsza' posiadłość korony b r y t y j s k i e j ...9
— N ow e e le k tro w n ie a t o m o w e ...5
— O chrona p r z e c i w t o m a d o w a ... 11— 12 — P odn iesien ie w yd ajn o ści b e n z y n y ...5
— P o łu d n .-a fry k a ń sk ie k o p aln ie złota i u ra n u . 5 — P ró b y syntezy g r a n i t u ...5
—. P o szu k iw a n ie w ęg la k am ien n eg o n a d n ie o c e a n ó w ...5
— R egulow anie p rze lo tu n a d b iegunem północ n y m ... 5
— R opa n afto w a a w spółczesne osady m o rsk ie . 9 — T rzęsienie ziem i i h u r a g a n y ...9
— U ra n z w ę g l a ... 9
— W a lk a w p u s t y n i a c h ...5
— W ia tra k i zm ien iają k l i m a t ...11— 12 S ł o m k a J., W sp ra w ie w p ły w u słońca n a r e a k c ję T a k a t y ... S z a r s k i H., N ozdrza w e w n ę trz n e u ry b y k o s tn o s z k ie le to w e j...3
S z y m c z a k o w s k i M., Z astosow anie ig ielitu d o z a tru w a czok en to m o lo g ic z n y c h ...8
U zupełnienie do a r ty k u łu K. S e m b ra ta pt. W pierw szy ch pow ojennych la ta c h W rocła w ia . . ... 1
W ę g l o r z E., S ta la k ty ty „przem ysłow e" . . . 1
V e t u 1 a n i I., K łopoty film ow ców z p a ją k ie m . 2 — P olo w an ie n a o k a p i ... Z astrz eż en ie w obec chem icznej m etody m aso w ego zw alczania o w a d ó w ...3 Ż u k o w s k i R „ N otatka o p io ru n a c h k u listy ch 5
272 232 310 203 308 270 112 175 202 114 41 268 230 231 103 103 68 114 113 267 69 235 235 117 234 234 233 118 118 117 233 117 310 118 117 117 117 118 235 234 234 116 311 206 69
202
19 16 40 201 70 113
OM ÓW IONE K S IĄ Ż K I I CZASOPISM A K o z i o r o w s k i W., W w alce o p rzed łu żen ie
życia — K azim ierz O strow ski „W iedza P o w szechna" ...1, 22
R O K 1 9 5 6 V
M a ś l a n k i e w i c z K , O pisanie św ia ta — M arco Polo, „P aństw ow y I n s ty tu t W ydaw ni
czy" ...1, 21
— O sta tn i m ilion la t n a ziem iach polsk ich — P ra c a z b i o r o w a ... 5, 120
— O Z iem iorodztw ie K a rp a to w i in n y c h gor i ró w n in P o lsk i — S tan isław S taszic, „W y
daw nictw o G e o lo g i c z n e " ... 2, 44 M e r g e n t a l e r J., W szechśw iat, Życie, Czło
w iek — P ra c a zbiorow a, „K siążka i W iedza",
1954 3, 70
R e c e n z j e :
K O S M O S , S eria B — P rz y ro d a nieoży
w iona, 1955, P W N ... 1, 23 P R I R O D A , n r 7, 1954, F o r m o z o w: Z na
lezienie n a K ry m ie szczątków k opalnych c z ł o w i e k a ...2, 48
W I E D Z A P O W S Z E C H N A :
B u r y i P s z c z o ł o w s k i , W św iecie r a dio tech n ik i ...1, 23 C i n g i e r A., Z ajm u jąc a b o ta n ik a . . . . 3, 23 G o ł e m b o w i c z W., W ziwierciadle ch e
m ii ...1, 23 J a r z ą b e k J., W pro m ien iach S łońca . . . 1, 23 S ę k o w s k i S., Od ogniska do św ietlów ki . 1, 23 S z k ł o w s k i , R a d i o a s t r o n o m i a ... 1, 23 S t r o ń s k i I., J a k b ad a n o m a te rię — F. B ub iej-
nikow , „W iedza P o w s z e c h n a " ... 5, 118
— J ą d ro atom ow e — M. K o r s u ń s k i ... 5, 118 Z u r z y c k i J., R a stie n ije i sw ie t — A. F. K le-
s z n i n ... 4, 96
PO R A D N IK PRZYRODN ICZY C z y ż e w s k i W., R ozjaśnianie ro ślin n y c h p re
p a ra tó w a n a to m ic z n y c h ...
M i c h a l s k i L., P ro sty „lektor" do film ów m i- k r o d o k u m e n t a c y j n y c h ...4, Z u r z y c k i J., A p a ra t ry su n k o w y A bbego . . 4,
— P ro sta m ik r o w a g a ... . 4,
N E K R O L O G I
W a n k e A., Prof. D r J a n M ydlarski (1892—
1 9 5 6 ) ... 8, 205
LISTY DO R ED A K C JI
F i s z e r H., W sp ra w ie n o ta tk i K. P o żary sk iej 7, 165 G e r t i g H„ W sp raw ie d e k la ra c ji n a sio n zgło
szonych do w y m ia n y ... 3, 71 H e 11 e r J., W sp ra w ie P rof. P a m a s a ... 5, 106 K o ł d e r W., W sp ra w ie p ro je k tu bud o w y za
po ry dolinow ej pod C z o r s z ty n e m ... 9, 236 S u m i ń s k i S., W spraw ie ż b i k a ... 8, 205 W a j d o w i c z Z., W sp ra w ie p ro je k tu budow y
zapory dolinow ej pod C zorsztynem . . . . 9, 236
K O M U N I K A T Y Do czytelników :
W sp ra w ie kulczy k o w an ia n ie to p erzy . . .10, 272 W sp ra w ie m a te ria łó w z d ziałalności prof.
d r K. B ia ła s z e w ic z a ... 11—12, 312 O p o w sta n iu O środka film ów n aukow ych p rzy W ytw órni F ilm ów O św iatow ych . 11—12, 312 W sp ra w ie C e n trali K o lportażu P ra s y i W y
d aw n ictw „ R U C H " ... 11—12, 312
W YKAZ ILU S T R A C JI
A n a n a sy — p la n ta c ja w K a n t o n i e ... 6, 127 A ra b ra s y k u h a ila n i sak.la.wi . . . 4, 90
A w ocado o d m ian a M e x i c o l a ... 6, 124 B am busow e ź d ź b ł a ... 6, 128 B a n an k w itn ą cy w sz k larn i w M oskw ie . . . 6 , 125 Bloczek z p a ra fin y nieodpow ietrzonej . . . . 9, 232 o d p o w ie tr z o n e j...9, 233 B ran d — alch em ik — o d k ry w c a fosforu . . . . 7, 151 B urszty n y :
Pszczoła w b u r s z t y n i e ... 11— 12, o k ła d k a B agrow anie p rzy użyciu m a szy n y p aro w ej
11— 12, 289 K ru szen ie sk a ły z a w ierając ej b u rszty n , za pom ocą silnych stru m ie n i w ody . . . 11—12, 289 N asz y jn ik z b u rszty n ó w b ałty ck ich . . 11—12, 289 P ołów n a B a ł t y k u ...11—12, 289 R ośliny, ow ady o ra z in n e zw ierzęta z a w a rte w b u r s z ity n ie ... 11— 12, 284—289 C hełchow ski F o r t u n a t ... 10, 266 Chiny:
A ctia s selene — J. S t a n e k ...4, D ojście do ś w i ą t y n i ...4, 4, 4, 4, 4,
75 77 77 75 78 77 74 4, 76 185 -60
4, 95 95 93 93
H ibiscus schizopelatus — J. L. Ja k u b o w sk i M otyl z C zungkingu — J. Z urzycki . . . . P osąg M arco Polo w św ią ty n i w K an to n ie . S to żk i w ap ie n n e w prow . K u an g si — T. C.
L a u ...
T araso w e u p ra w y ry żu w okolicy C zunkingu Z astrzelm y (Podocarpus m acrophyU um ) — J. Z a r z y c k i...
C horoby głodowe, postać obrzękow a i k a c h e k - t y c z n a ...8, C hory n a vitiligo (głowa, r ę c e ) ...3, 59 C urie P io tr 1903 r ... 8, 178 Czaszka z J a n i s ł a w i c ...6, 131 D iam enty:
C u llin an i o trzy m y w a n e z niego b ry la n ty . .10, 243 E k s p l o a t a c j a ...10, 245 K om in diam en to n o śn y — w y ek sp lo ato w an y . 10, 247 K ru szen ie i p rzesiew an ie sk a ł d ia m en to n o ś- n y c h ...10, 245 N a tu ra ln e i s z lif o w a n e ...10, 242 O ddzielanie d iam en tó w od p i a s k u ...10, 246 P oszu k iw an ie diam en tó w (połudn. A fryka) . 10, 245 P rzesiew an ie n a sitac h cy lindrycznych . . .10, 245 P rz e p łu k iw a n ie żw iru diam entow ego . . . .10, 244 S e g re g o w a n ie ...10, 246 S ztuczne d ia m e n t y ...10, 248 W rostek ośm iościennego k ry sz ta łu . . . .10, 243 W rostek k ry szta łk ó w c y rk o n u w d ia m en c ie . 10, 243 E instein A l b e r t ...1, 3 E rg o tam in a w y k ry stalizo w an a z w odnego ro z
tw o ru a c e t o n u ...7, 158 G niazda sz c z y g łó w ...8, 197 G ra d z in y ... 10, 260
— w skom plikow anej s t r u k t u r z e ...10, 261 H e rb a ta — zbiór n a p la n ta c ji w H angczou . . 6, 129 J a b łk a — W. S t r o j n y ...8, o k ła d k a K a le n d arz-ze g ar z 1588 r. n a w ieży k a te d ry
w C r e m o n i e ... 11—12, K a rta ty tu ło w a m a p y geologicznej S taszica . . 2, K łosy ż y t a ...7, L apończyk — g ł o w a ...6, L eczenie u w ł o s i e n i a ...3, L ek to r do film ów m ik ro d o k u m e n tac y jn y c h . . 4, L en — z a r o d n ik i...7,
— u p r a w a ...7, M apka m iejscow ości, w k tó ry c h p o ja w iły się
j e n o t y ...U —12, M apka M orza C z e rw o n e g o ...3, M arco Polo w podróży do C hin — wyc. A tla su
K a ta lo ń s k ie g o ... i, 22 M elon (Carica Papaya) drzew o ow ocujące . . . 6, 127 M ethysticodendron, a m esia n u m — k w itn ą c e
d r z e w o ...10, 269 M uchom ory — J. K ru s z e w s k i... 9, o k ła d k a M y dlarski J a n prof. d r (1892—1 9 5 6 )... 8, 205 N erka sztuczna k o n stru k c ji A lw alla w d zia ła n iu 4, 88 N iep y lak apollo (P am assius apollo) z P ie n in . . 2, 35
— m nem ozyna (Parnassius m n em o syn e) z P ie n in 2, 36 278 46 156 132 60 95 170 170 291 50
VI W S Z E C H Ś W I A T
N ieto p erz w l o c i e ... 3, 64 O b se rw a to riu m A stro n o m iczn e w P u łk o w ie:
C elesta te le sk o p u słonecznego . . . 9, 215 D aw n y g m a c h ...9, 210 K a m e ra zw ie rcia d lan o -so c zew k o w a S lu sa- r i e w a ... ... 9, 214 K oło w e rty k a ln e E r t e l a ...9, 212 T eleskop M a k s u to w a ...9, 213 W ielki r e f ra k to r p u ł k o w s k i ... 9, 211 O gier „ T re fl“ w s ta d iu m zim ow ego zb iele n ia —
d r W. P ło sk i . . ... 11— 12, 296
„S asan k a b ia ło w iesk a" — d r J. S taśk iew icz 11— 12, 296 O gierki m ł o d e ... 11— 12, 296 O gród b o tan iczn y w B a tu m i:
A leja w o g r o d z i e ... 11— 12, 309 K łębow isko l i a n ... 11—12, 309 L ase k b a m b u s o w y ... 11— 12, 308 P a l m y ... 11— 12, 308 O krzem ki ułożone w e w z ó r ... 8, 203 O ra n g u ta n ... 4, 85 O rzeł i c a p ...2, 47 P ia s e k m o rsk i:
F ra k c ja o b fitu ją c a w c y r k o n y ...10, 256 M in e ra ły p ia sk ó w m o r s k i c h ...10, 256 P ie n in y — Z bó jeck i skok — H. P o d d ęb sk i . 2, o k ła d k a P rz e ró b k a ln u w s ta ro ż y tn y m E gipcie — p ła
skorzeźba ... 7, 169 P seu d o k o lib ry sta re g o ś w i a t a ...3, 65 R aj — obraz tzw . S ta re j A p te k i w C alw . . . 3, 66 R a fy k oralow e w p orcie S u d a n — P. C iszew ski . 3, 52 R a k (Calanus p a v o ) ... 7, o k ła d k a R ak o w a k o m ó r k a ...1, 1,8 R e a k to r k a n a d y jsk i — m o d e l ... 2, 27 R e a k to r w y ła d u n e k izotopów p ro m ie n io tw ó r
czych ... 2, 27 R estra tu la b e n g h a l e n s i s ... 4, 95 R o n d elet G.:
R e p r o d u k c j a ...4, 92 K a rta ty tu ło w a L ib ri de p isc ib u s m a rin is . . 4, 92 D a g o n ...4, 92 T ry to n i S y r e n a ...4, 92 R oszkow ski W acław p ro f. d r (rys. p astelo w y
W itk ie w i c z a ) ...2, 39 R yby l a t a j ą c e ... 10, 249
Szybow cow y lot strw o lo te k D a ctylo p teru s vo lita n g (wg B r e h m a ) ...10, 253
5, o k ła d k a R zekotka zielona (H yla arborea) — J . S iu d o w sk i S osna zw y c za jn a (P rim u s silve stris) — H. B ła
szczyk ... 5, 115 S p ilśn ia n ie t k a n i n ... 7, 150 S porysz p o k ry ty w y ra s ta ją c y m i ow ocam i (wg
A. S t o l l a ) ... 7, 156 S zafe r W ład y sław prof. d r ...11— 12, 305 T ec h n ik a m ik ro sk o p o w a — r o z ja ś n ia n ie p re p a
ra tó w an ato m icz n y ch ... 4, 95 T im oftiew icz L ...10, 267 T o k arsk i J u lia n prof. d r ... 11— 12, 306 V orticella sim ilis S to k e s ...5, 116 Z aro d ek lu d z k i w s t a d i a c h ...5, 104, 105 Z aro d ek c h o m ik a sy ry jsk ie g o w sta d ia c h . 5, 105, 106
R Y S U N K I
A n an a s — F r. S e i f e r t ... 6, o k ła d k a A m y d a fe r r o x (Schn.) A m e ry k a P ó łn o cn a . . . 5, 102 Bez k o ralo w y — dziki (S a m b u c u s racem osa) . . 10, 265 C hiny — tr a s a p o dróży po lsk iej d eleg a cji
w 1954 r ...4, 73 C h m u ra b u rzo w a — sta d ia r o z w o j u ...10, 259 C h ro m a to g ra fia :
d w u m i a r o w a ...' 7, 148 k o lu m n a c h r o m a t o g r a f i c z n a ...7, 146 m e to d a w stę p u ją c a i z s t ę p u j ą c a ...7, 147 n a o k rąg ły m s ą c z k u ... - 7 , 147 sc h e m a t rozd ziału b a rw n ik ó w n a k o lu m n ie C w i e t a ...7, 146 sc h e m a t p o m ia ru w a rto śc i R ... 7, 148
Cykl K r e b s a ...8, 189 D iam enty:
s t r u k t u r a ... 10, 244 fo rm y b r y l a n t ó w ... 10, 248 F irle tk a p o sz arp an a — L ych n is flos cuculi . . .10, 265 G n a th o n em u s cu rviro stris B ig...8, 202 M apka M orza C zerw onego — F r. S e ife rt . 3, o k ład k a M apka M orza C zerw onego z zaznaczeniem izobat 3, 50 M apka z podziałem k lim ató w św ia ta w edług
o c h ł a d z a n i a ...9, 219 N ietoperz — F r. S e i f e r t ...1, o k ład k a z o b r ą c z k ą ...1, 15 k u lc zy k z w y ry ty m n u m erem i n ap isem . . 10, 272 m a p k a p rze lo tu borow ców (N ycta lu s noctula) 1, 16 P asożyty:
B asanistes h u c h o n i s ...7, 164 C aligus la c u s tr is ...7, 163 C aligus rapax, sta d iu m chalim us (wg W ilsona) 7, 164
C hondra canthus m erlu ccii (wg Scotta) . . . 7, 165 Ergasilus sieboldi (wg M arkiew icza) . . . . 7, 163 H aem ocera danae ( M o n s t r illi d a e ) ...7, 163 h ern a ea e s o c in a ...7, 164 P olycirrus a renivorus z dw om a osobnikam i X enocoelom a b r u m p t i ...7, 165 X enocoelom a b ru m p ti — p rze k ró j przez ciało pasożyta ...7, 165 P e łn ik e u ro p e jsk i — T rollius europeus . . . .10, 265 P o m u rn ik (Tichodrom a m u r a r i a ) ...- 2 , 36 P ta k c h w y ta ją cy m r ó w k ę ... 7, 173 R ośliny w odne a k w a r i o w e ... 8, 199 R yby la ta ją c e :
ja je c z k a pacyficznej r y b y ... 10, 252 m a p k a rozsiedlenia ry b w A tla n ty k u . . .10, 249 m łodociana r y b k a ... 10, 252 poszczególne fazy „ lo tu “ ... 10, 250 ro zm a ite ro d zaje r y b ... 10, 251 sta d ia rozw ojow e belony (wg Sew iercow a) . 10, 252 sta d k o ry b w p arab o liczn y m l o c i e ... 10, 250 sc h em a t S z u l e j k i n a ... 10, 251 S ch em aty :
a p a r a tu A b b e g o ...4, budow y pan c erza u kolonialnej okrzem ki Me- losira varians A g...
d ia g ra m p rzy rzą d u do dializy i u ltra filtra c ji w g A lw a ll a ... 4, d ziała n ia p rzeciw adranalinow ego w ielkoczą
steczkow ych alkaloidów s p o r y s z u ... 7, 160 gilzy i p robów ki do w ir o w a n ia ...9, J a s k in ia w R a d o c h o w ie ...6, w p r z e k r o j u ...6, le k to r p ro sty do film ó w m ik ro d o k u m e n tac y j- n y c h ... 4, m a re o g ra f głębinow y (K iille n b e rg )...1,
94 8, 203 88
232 134 134
94 13 m ie jsc e zadziałania leków h ip o te zy jn y ch 11—12, 277 m ik r o w a g a ... 4, 93 ogon żbika i k o ta d o m o w e g o ... 8, 206 p rą d y w C ieśninie B a b -e l M a n d e b ... 3, 51 p rz y rz ą d służący do oddzielan ia m in e rałó w c i ę ż k i c h ...10, 255 rozdzielacz H a r a d y ... 10, 255 sztu czn a n e rk a k o n stru k c ji A lw alla w d zia
ła n iu ...4, 88 uproszczony a p a r a t ty p u A b b e g o ... 10, 271 u rzą d zen ia do w y k o n an ia elektrolizy p o la ro graficzn ej ...4, 79 w y stę p o w a n ia szarańczy Schistocerca grega- ria F o rsk w A z j i ... 9, 228 zasięgu ro d z a ju S c h is to c e r c a ... 9, 227 S zara ń cza Schistocerca gregaria F o rsk n a p a p i
ru sie i fo rm a to w a r z y s k a ... 9, 227 T ygrys — F r. S e i f e r t ...4, ok ład k a W szoły żyjące n a p t a k a c h ... . . 7, 172 W ykres:
fa l w głęb n y ch n a O ceanie A tla n ty c k im . . . 1, 11 n a M orzu B a r e n t s a ...1, 12 w C ieśninie G i b r a l t a r s k i e j ...1, 12 w Z atoce P a lm a ( M a j o r k a ) ...3, 12
R O K 1 9 5 6 VI I
w ah a n ia słoności w K atteg a cie w g O. P e tte r - s o n a ... i, 11 w ah a n ia słoności w K a t t e g a c i e ...1, 14 krzyw ej p o l a r o g r a f i c z n e j... 4, 80 m asow ych rozm nażań s z a r a ń c z y ... 9, 229 N om ogram zależności m iędzy te m p e ra tu rą skóry człow ieka, a te m p e ra tu rą pow ietrza i prędkości w ia tru w g ró w n a n ia H. V incenta 9, 217 N om ogram o p arty n a ró w n a n iu H. L eh m an a i H i l l a ... 9, 218 w y n ik u b a d a ń porów naw czych m iędzy te m p e ra tu rą sk ó ry i kuli fryg o ry g raficzn ej . . . 9, 216 zależności pom iędzy te m p e ra tu rą sk ó ry (ts) a ochładzaniem (H) n a p odstaw ie w zoru V in- c e n ta i L e h m a n a ... 9, 217
P L A N S Z E
A kselotle — la rw y sa la m a n d ry m ek sy k ań sk iej (A m b y sto m a m ex ica n u m ) — A. M iraty ń sk i . 6, 128 A m m onit — E. N o w a c k i... 7, 156 A rra sy w aw elskie I—V I I I ... 1, 8 A stro g ra f n o r m a l n y ... 9, 217 B ak terio fag E scherichia Coli (zdjęcie spod m i
kroskopu) ... 9, 233 B ekas kszyk — m łody (Capella glinago) — T.
G aliński . ... 5, 112 B ło tn ia k i staw ow e d o ra sta ją c e (Cireus aerugino-
sus) — T. G a li ń s k i... 5, 112 B uk zw yczajny (Fagus silvatica L.) — J . S iu
dow ski ... 3, 57
— płaczący J. K r u s z e w s k i... 6, 129 B u rsz ty n y — in k lu z je (Endeavour) . . . . 11—12, 288 D olina W isły w okolicy K u lin a pod W łocław
kiem — J. S iu d o w s k i... 8, 192 D olom ity dew ońskie (Góry Św iętokrzyskie) —
J. S i u d o w s k i ... 4, 88 E ro zja w odna w a rstw geologicznych — T. P rz y p
kow ski ...6, 137
— pow ietrzna w a rstw łupkow ych — T. P rz y p kow ski ...6, 137 G łow a p sa — M. K l e i b e r ... 10, 262
Głuszec w czasie to k o w an ia — J. M arch lew sk i 8, K orzenie ja rz ę b in y o p la tając e p ie ń jodły (R ezer
w a t n a Łysej Górze) — J. S iudow ski . . . . K ry szta ły gipsu z iłów plioceńskich pod D obrzy-
nem nad W isłą — J . S iu d o w s k i...
K u ro p a tw a (P erdix p erd ix) w y sia d u jąc a ja ja — T. G a liń s k i...
— p isk lę ta (P erdix p erd ix) — T. G aliński . . . L im ba — k w itn ą ce gałązki — Z. Z w olińska . . M akolągw a przy gnieździe z p isk lęta m i — T. G a
liń sk i . . . . \ ... ...
M ioceńskie w a rstw y z p o k ła d am i w ęgla b r u n a t
nego pod D o b rz y n e m — J. S iu d o w s k i. . 11—
N ereeznica sam cza D ry o p te ń s filix m a s (L.) S chott. — J. S iu d o w s k i...
O bryw y brzegow e w g linie zw ałow ej — J. S iu dow ski ...
O b serw atorium A stronom iczne w P u łk o w ie — dzisiejszy g m a c h ...
— in s tru m e n t przejściow y służby czasu . . . .
— k am ero do p atro lo w a n ia n i e b a ...
— n o rm aln y a s t r o g r a f ...
O ra n g u ta n y W rocław skiego Zoo II—IV — S. P o - r a d o w s k i ...
P ien in y — Trzy K orony — T. R a p f ...
— P rzełom D u n ajca — St. M u c h a ...
P ierw io sn k a łyszczek (P rim ula airicula) — Z.
Z w olińska ...
P ły w a k żółtobrzeżek (D ytiscus m arginalis) w ak w a riu m — A. M i r a t y ń s k i ...
P u ch acz (Bubo bubo) z P ien in — St. M ucha . . Ryś ( L y n x ly n x ) — W. P ie lic h o w s k i...
S k a la ry (P tero p h y llu m s c a la r e ) ...
Szczotka kalcy to w a z w a rstw a m i iłu h e m a ty to - w ego ze szczeliny w w a rstw a c h dew onu — J. S i u d o w s k i ...
W idok n a a n ty k lin ę ch ę ciń sk ą — J. S iudow ski 11—
W inniczki (H elix pom atia) — N ow acki . . . . W ydm a piaszczysta w Łebie — W. Pielichow ski Z ajączki m ałe (Lepus tim id u s) — T. G aliński . Ż bik (Felis silvestris) — St. M u c h a ...
III, IV 3, 56 8, 193 5, 104 5, 105 5, 113 3, 64 12, 297
4, 89 4, 80 9, 216 9, 216 9, 217 9, 217 10, 260
2, 34 2, 35 5, 113 7, 165 2, 39 9, 232 7, 164
4, 81 12, 296
7, 157 6, 136 3, 65 2, 38
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W I M. K O P E R N I K A
STYCZEŃ 1956 ZESZYT 1 (1857)
W ŁODZIM IERZ KOLO S
ALBERT EINSTEIN
N ie będę pisał wyczerpującego studium 0 E i n s t e i n i e . Cel taki przekraczałby moje możliwości. Zakreślone ramy artykułu także nie pozwalają na przedstawienie w pełni ogro
mu dzieła i zasług człowieka, którego prace w ytknęły drogi rozwoju fizyki X X wieku, sta
wiając go w rzędzie największych twórców na
uki; człowieka, który odważył się zrewidować 1 odrzucić — jakby się zdawało — nie podlega
jące wątpliw ości pojęcia, którego teoria w yw o
łała tak zacięte dyskusje wśród filozofów i — fakt bez precedensu — ta skomplikowana ma
tem atycznie i pojęciowo, teoria fizyczna spo
wodowała burzę w um ysłach m ilionów laików, stała się przedmiotem tysięcy artykułów w pra
sie codziennej; człowieka, tchnącego zarazem niezw ykłą prostotą, bez cienia najmniejszej zarozumiałości, gotowego zawsze służyć radą każdemu, kto tylko jej potrzebował, przejętego jak najdalej idącym humanitaryzmem, pełnego optymizmu i ufności, walczącego bezustannie o pokojową współpracę narodów, o w ykorzysta
nie osiągnięć nauki dla dobra ludzkości, a prze
de wszystkim — o wolność sumienia i poszano
wanie indywidualności ludzkiej.
*
Rok 1905. Albert Einstein, młody pracownik urzędu patentowego w Bernie, publikuje w „Annalen der P hysik” trzy prace. Każda obejmowała niew iele tylko stron druku, każda dotyczyła innej dziedziny fizyki, a każda oka
zała się przełomową.
W jednej z tych prac Einstein opracował te
orię ruchów B r o w n a . Kinetyczna teoria gazów, dzięki pracom J u l e’a, M a x w e l l a , B o l t z m a n n a , była szeroko rozwinięta w drugiej połowie X IX wieku. Um ożliwiła ona obliczenie względnych ciężarów atomowych, współczynników dyfuzji, lepkości gazów, od
nosiła liczne sukcesy. Niemniej jednak nieciągła struktura materii wciąż jeszcze była tylko hi
potezą i była ostro zwalczana przez szkołę tzw.
„energetyków ”, z O s t w a l d e m i H o l m- s e m na czele. Einstein i równocześnie, nieza
leżnie od niego, nasz w ielki fizyk Marian S m o- l u c h o w s k i , różnymi metodami wykazali, że w yniki kinetycznej teorii powinny także stoso
wać się do w iększych cząstek, np. widzialnych pod mikroskopem. A wobec tego w łaśnie ruchy Browna, które um ożliwiają bezpośrednią obser
wację cząstek widzialnych pod mikroskopem, powinny dać cenne informacje o cząstkach nie
dostrzegalnych z powodu m ałych rozmiarów.
Teoria ruchów Browna, potwierdzona w na
stępnych latach wykonanym^ przez P e r r i n a pomiarami ruchów cząstek em ulsji w cieczy oraz pomiarami ruchów drobnych kropelek oli
w y zawieszonych w gazie, wykonanym i przez M i l l i k a n a i F l e c h e r a , dostarczyła bez
pośredniego dowodu atomistycznej struktury materii. Szkoła „energetyków ” upadła i Ost
wald przyznał to publicznie, pisząc w 1913 r.
w e w stępie do nowego wydania swego znanego podręcznika: „Jestem teraz przekonany, że ostatnio otrzym aliśm y doświadczalny dowód
t
2 W S Z E C H S W I A T
nieciągłej, ziarnistej struktury m a te r ii. . . Z jednej strony możność w yodrębnienia i po
liczenia gazow ych jo n ó w . . . z drugiej — zgod
ność ruchów Erowna z w ym aganiam i kinetycz
nej hipotezy . . . upoważniają najostrożniejszego naukowca do m ów ienia o doświadczalnym udo
wodnieniu atom istycznej teorii m aterii”.
Einstein pozostaw ał ze Sm oluchowskim w ży
w ym kontakcie listow ym . Łącząca ich przyjaźń, oparta na głębokim szacunku, znalazła w yraz w s idecznym w spom nieniu pióra Einsteina, które po przedwczesnej śm ierci polskiego fizy
ka ukazało się w piśm ie „ D ie . N aturw issen- schaften”.
Druga praca Einsteina, dotycząca własności światła, była jeszcze bardziej rewolucyjna.
W 1900 r. P l a n c k , dla w yjaśnienia rozkładu natężenia energii w w idm ie prom ieniowania ciała czarnego, założył, że energia może być w y - prom ieniowyw ana lub absorbowana przez oscy
latory atom owe jedynie pew n ym i nieciągłym i porcjami. Hipoteza Plancka dotyczyła jednak tylko m echanizm u procesu prom ieniowania czy absorpcji, nie jnówiąc nic o tym , jakie jest św iatło w czasie przebywania drogi łączącej źródło z punktem pochłaniania. Problem ten zobrazował kiedyś Einstein następującym po
równaniem: „Piw o z beczki sprzedaje się za
w sze na kufle, stąd jednak nie w ynika, że piwo istnieje tylko w niepodzielnych porcjach odpo
wiadających k u flow i”. I otóż potrafił on w y kazać, że rozwijając ideę Plancka m usim y przy
jąć, że św iatło składa się z niepodzielnych por
cji, których „w ielk ość” jest proporcjonalna do częstości drgań światła.
Einstein nie ograniczył się jednak do sfor
m ułow ania tego wniosku, lecz w skazał także jego doświadczalne uzasadnienie w efekcie fo - toelektrycznym . N iem iecki fizyk L e n a r d stw ierdził w 1902 r., że energia elektronów w y rzucanych działaniem św iatła z m etalu nie za
leży od natężenia nadającego św iatło, lecz tylko od jego częstości. Wynik Einsteina prowadzi do niezm iernie prostego w yjaśnienia tego faktu, potwierdzonego później w całej p ełn i precyzyj
nym i pomiarami Millikana.
Tak więc, po w szechw ładnym panowaniu w fizyce X IX w ieku falow ej teorii światła, ge
nialna praca Einsteina, wprowadzając pojęcie kw antów św iatła — fotonów, zrehabilitow ała korpuskularną teorię N e w t o n a . Pow stał jed
nak dylemat: fale czy cząstki? D ylem at ten nie doczekał się w ów czas rozwiązania, ale w 20 lat później przyczynił się on bezpośrednio do po
w stania m echaniki falow ej.
Zwrócim y uw agę na dziw ny zbieg okoliczno
ści. Einsteina kw antow a teoria św iatła opierała się na badaniach dwóch fizyków niemieckich, którzy tak różne role odegrali w jego życiu.
Planck był jednym z pierw szych, którzy w ła ściw ą miarą ocenili w ielkość Einsteina. Dzięki jego staraniom, za jego nam ową Einstein prze
niósł się do Berlina, z jego inicjatyw y został
wybrany członkiem Pruskiej Akademii Nauk.
Lenard — zaślepiony fanatyk ideologii narodo
wego socjalizm u — był w Niem czech hitlerow
skich przywódcą obozu zwalczającego Ein
steina z przyczyn filozoficznych, politycznych i rasowych.
Prace związane z kwantową teorią światła kontynuował Einstein także w latach później
szych. Od 1910 r. dużo w ysiłku w łożył on w po
szukiwania źródeł prawa Plancka, analizując fluktuacje w promieniowaniu ciała czarnego.
Później, na początku 1925 r. poznawszy pracę hinduskiego fizyka B o s e g o wykazał, że dla wyprowadzenia prawa Plancka należy zmody
fikować m etody statystyki klasycznej wprowa
dzając założenie nierozróżnialności cząstek, w tym przypadku fotonów. W ten sposób po
w stała pierwsza statystyka kw antow a — sta
tystyka Bosego-Einsteina.
Liczne są dalsze zasługi Einsteina w rozwoju teorii kwantów; w ym ieńm y tylko dla przy
kładu jego teorię ciepła właściw ego, prace na tem at spontanicznej i indukowanej em isji św ia
tła, efekt Einsteina-de Haasa. W um yśle każ
dego człowieka jednak nazwisko Einsteina w ią
że się z innym i osiągnięciami, zapoczątkowany
mi trzecią pracą ogłoszoną w pam iętnym ro
ku 1905.
Już jako m łody student, Einstein zastanawiał się nad zagadnieniem: co będzie, gdy ktoś zechce dogonić promień światła? Z odpowiedzi na to pytanie w yrosła szczególna teoria względności.
M echanistyczna teoria rozchodzenia się św ia
tła utknęła w ślepym zaułku. M i c h e l s o n wykazał, że prędkość światła w ysyłanego przez źródło umieszczone na ziem i jest taka sama za
równo w kierunku zgodnym z ruchem obroto
w ym ziem i dokoła słońca, jak i w kierunku do niego prostopadłym. Wniosek w ynikający stąd jest prosty: rozchodzenie się światła nie może być rozpatrywane jako mechaniczne zjawisko zachodzące w eterze. Odrzućmy w ięc hipotezę eteru — mówi Einstein — i opierając się na ugruntowanych faktach doświadczalnych zasta
nów m y się, czy rozchodzenie się św iatła ma ja
kieś inne cechy wspólne z ruchem ciał. W m e
chanice obowiązuje zasada względności G a l i l e u s z a , którą można tak sformułować: ruch ciał obserwowany w laboratorium nie zależy od tego, czy laboratorium to jest w spoczynku, czy też porusza się ruchem jednostajnym; lub inaczej: w szy stk a układy poruszające się ru
chem jednostajnym są równouprawnione — w każdym z nich będą obow iązywały te same prawa mechaniki. A le gdy odrzucimy hipotezę eteru, wów czas w yniki doświadczeń Michelsona m ówią to samo o rozchodzeniu się światła. Stąd Einstein form ułuje pierw szy postulat: zasada względności obowiązuje także w odniesieniu do zjawisk elektrom agnetycznych. A więc nie sprowadza on optyki do mechaniki, jak to robili jego poprzednicy, lecz postuluje ogólne prawo słuszne w stosunku do obu tych nauk. Drugi
