zrozumieć człowieka

Akademia SzkolnictwaAS-ZSZ, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 696212, sklep.wsip.pl

2

Język polski

PODRĘCZNIK LICEUM I TECHNIKUM

zakres podstawowy i rozszerzony

zrozumieć człowieka

Akademia SzkolnictwaAS-ZSZ, Laubitza 9, 88-100 Inowroclaw, 696212, sklep.wsip.pl

do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców:

dr hab. Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej.

Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony Etap edukacyjny: IV

Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne Rok dopuszczenia: 2014

Numer ewidencyjny w wykazie (dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika): 703/3/2014

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.

Warszawa 2014

Wydanie pierwsze (2014) ISBN 978-83-02-14703-6

Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Magdalena Kopeć-Kubit (redaktor koordynator), Małgorzata Magenta-Siemiaszko

Współpraca redakcyjna: Anna Rogowska Redakcja językowa: Rozalia Słodczyk Redakcja techniczna: Iwona Białkowska Projekt okładki: Joanna Plakiewicz

Projekt graficzny i opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska Fotoedycja: Natalia Marszałek

Skład i łamanie: Recontra Studio Graficzne Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe

Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).

Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl

Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96

Tel.: 22 576 25 00 Infolinia: 801 220 555 www.wsip.pl

Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują.

Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie.

Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.

Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki

R O M A N T Y Z M

tablica chronologicZna – romantyzm i pozytywizm ... 10

1 Romantyzm, czyli inna nowoczesność ... 16

2 Skały kredowe na Rugii. Nastrój w malarstwie romantycznym SS ... 21

3 W dziedzinie Ducha. Filozofia epoki romantyzmu ... 24

• Georg Wilhelm Friedrich Hegel Wykłady z filozofii dziejów 4 Wszyscy ludzie będą braćmi… Hymn zjednoczonej Europy ... 28

• Friedrich Schiller Do Radości 5 Jednością silni, rozumni szałem... Pierwiastki klasyczne i romantyczne w Odzie do młodości R ... 32

• Adam Mickiewicz Oda do młodości 6 Miej serce i patrzaj w serce… Miłość i śmierć w balladach Mickiewicza i Tuwima ... 38

• Adam Mickiewicz Romantyczność • Julian Tuwim Śmierć 7 Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą… Romantyczny subiektywizm i przeżycie historii R ... 43

• Adam Mickiewicz Świteź 8 Bywam albo w niebiosach, albo w piekła mękach... Obraz miłości romantycznej w utworach Mickiewicza ... 50

• Adam Mickiewicz Dziady, część IV • Adam Mickiewicz Niepewność • Adam Mickiewicz Dobranoc 9 Będę pamiętał ten wieczór przez całe życie... Tradycja romantyczna w prozie Konwickiego R ... 57

• Tadeusz Konwicki Kronika wypadków miłosnych 10 Jedźmy, nikt nie woła… Nastrojowość i refleksyjność Sonetów krymskich R ... 61

•Adam Mickiewicz Stepy akermańskie • Adam Mickiewicz Burza 11. Gdzież jesteś, o miłości, potęgo i chwało? Refleksje historiozoficzne w Sonetach krymskich ... 65

• Adam Mickiewicz Bakczysaraj • Adam Mickiewicz Bakczysaraj w nocy 12 Trzeba być lisem i lwem... O walce moralnej i niemoralnej ... 69

• Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod infografika: Bohaterowie romantyczni i ich twórcy ... 74

13 Taka pieśń jest nieśmiertelność! Wizja poety i poezji w Wielkiej Improwizacji ... 76

• Adam Mickiewicz Dziady, część III • Andrzej Bursa Poeta 14. Dzień, noc śpiewamy... Dziady jako dramat romantyczny R ... 83 • Adam Mickiewicz Dziady, część III

15. Obowiązek cierpieć za was, przyjaciele... Zbiorowy wymiar cierpienia

w Dziadach drezdeńskich ... 90 • Adam Mickiewicz Dziady, część III

16. A imię jego czterdzieści i cztery... Myśl mesjanistyczna Adama Mickiewicza ... 95 • Adam Mickiewicz Dziady, część III

17. Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi… Lawa Tadeusza Konwickiego SS ... 102 18. Co się stało z mitologią słowiańską? Romantyzm polski wobec wierzeń

dawnych Słowian ... 105 • Maria Janion Co się stało z mitologią słowiańską?

19. Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych… Idea małej ojczyzny

w Panu Tadeuszu ... 108 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz (Inwokacja)

20. Stary Dąbrowskiego posłyszeć mazurek… Historia i współczesność

w poemacie Mickiewicza ... 113 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

21. Jestem szlachcic…; jestem Polak… Droga od rodów do narodu w Panu Tadeuszu ... 118

• Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

22. U nas dość głowę podnieść: ileż to widoków! Obraz przyrody Północy

w Panu Tadeuszu i powieści Miłosza R ... 125 • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

• Czesław Miłosz Dolina Issy

23. Zamknij drzwi… Sąd nad Jackiem Soplicą ... 133 24. Ojczyzna myśli mojej… Pejzaż wewnętrzny w lirykach lozańskich ... 136 • Adam Mickiewicz [Nad wodą wielką i czystą…]

• Adam Mickiewicz [Gdy tu mój trup…]

25. Jezioro z niebem dzielić… Romantyczny kreacjonizm Słowackiego R ... 140 • Juliusz Słowacki Rozłączenie

26. Boże! zdejm z mego serca jaskółczy niepokój… Dylematy egzystencjalne Kordiana R ... 144

• Juliusz Słowacki Kordian

27. Obym się sam ocenił, skoro świat ocenię… Kordian w poszukiwaniu wartości R ... 150 • Juliusz Słowacki Kordian

28. Polska Winkelriedem narodów! Kordian jako polemika z III częścią Dziadów R ... 154 • Juliusz Słowacki Kordian

infografika: Koncepcje narodowowyzwoleńcze romantyzmu ... 158 29. Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic… Dramat o przyczynach upadku

powstania listopadowego R ... 160 • Juliusz Słowacki Kordian

• Ernest Bryll Lekcja polskiego – Słowacki

30. Płynąc po świecie… Modlitwa poetycka w poezji romantycznej i współczesnej ... 165 • Juliusz Słowacki Hymn

• Anna Kamieńska Prośba

31. Sięgnę do wnętrza twych trzew… Słowackiego bolesny rozrachunek z narodem ... 170 • Juliusz Słowacki Grób Agamemnona

32. Wieszcza najjaśniejsza chwała… Jak poeci żegnają się ze światem ... 176

• Juliusz Słowacki [Bo to jest wieszcza najjaśniejsza chwała…] • Jarosław Iwaszkiewicz Do prawnuczki 33. Żegnaj mi, ogródku i domku... Dramat rodzinny w Nie-Boskiej komedii R ... 179

• Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 34. Sztuka dyskusji JJ ... 184

35. Gdybym był tobą, wiem, co bym uczynił… Dialektyka racji cząstkowych w Nie-Boskiej komedii R ... 187

• Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 36. Słowo pociechy i mordu… Obraz rewolucji w dramacie Krasińskiego R ... 191

• Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia 37. Bym z rozpaczy nie oszalał... Obraz miłości romantycznej w listach Zygmunta Krasińskiego R ... 197

• Zygmunt Krasiński List do Delfiny Potockiej z 18 lipca 1843 r. • Zygmunt Krasiński Listy do Jerzego Lubomirskiego 38. Jak gdyby głazom tylko wierzyć można… Wartość inności w wierszach Norwida ... 204

• Cyprian Norwid Adam Krafft • Cyprian Norwid W Weronie 39. Czemu, Cieniu, odjeżdżasz… Jednostka w dziejach ... 209

• Cyprian Norwid Bema pamięci żałobny-rapsod 40. I była w tem Polska… Cypriana Norwida myśl o sztuce R ... 214

• Cyprian Norwid Fortepian Szopena 41. Już my im pokażemy! O romantycznej roli pisarza – z dystansem R ... 218

• Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk 42. Nie lepsza Synczyzna? Refleksja kulturowa w Trans-Atlantyku R ... 224

• Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk 43. Miłość jest cygańskim dzieckiem… O sytuacjach egzystencjalnych w języku opery SS R ... 228

• Georges Bizet Carmen 44. Wędrówka przez sprzeczności i paradoksy literatury romantyzmu ... 233

umiem WiĘceJ. ZaDania testoWe i WYPoWieDZi Pisemne ... 238

umiem WiĘceJ. WYPoWieDZi Pisemne – PoZiom roZsZerZonY ... 254

umiem WiĘceJ. WYPoWieDŹ ustna ... 258

romantYZm. Polecenia na koniec DZiału ... 264

P O Z Y T Y W I Z M

46 Józef Chełmoński – przedstawiciel realizmu w malarstwie polskim XIX w. SS ... 272

47. Duch fizyki społecznej… Filozofia pozytywizmu ... 276

• Auguste Comte Wykład filozofii pozytywnej infografika: Miejsca pozytywistów ... 280

48. Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi… Wiersz programowy Adama Asnyka ... 282 • Adam Asnyk Do młodych

49. U zbiegu dwu dróg… Nadniemeńska epopeja ... 285 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem

50. Tu jest moje i twoje miejsce… Epopeja Orzeszkowej na dużym ekranie SS ... 290 • Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński

51. Idź na mogiłę ojca… Dyskusja o patriotyzmie w Nad Niemnem ... 293 • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem

52. W korczyńskim dworze… Obraz dworu u Orzeszkowej i Mickiewicza ... 298

• Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem • Adam Mickiewicz Pan Tadeusz

53. Jak być powinno… Program pozytywizmu polskiego w powieści Orzeszkowej ... 304

• Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem

54. Nie ma domu… Obraz domów dzieciństwa w poezji współczesnej ... 308 • Czesław Miłosz Dwór

• Adam Zagajewski Dom

55. Za co oni mają wszystkich Żydów bić? Przeciw antysemityzmowi ... 312 • Maria Konopnicka Mendel Gdański

56. Obowiązki względem ludzkości i cywilizacji. Hasła pozytywizmu w felietonie ... 317 • Bolesław Prus Jubileusz i współczesność (Kroniki)

57. Powieściowe traktaty moralne. Poetyka realizmu ... 323 • Michał Głowiński Powieść i autorytety

58. Cały ten świat lalek… Poetyka polskiej powieści realistycznej ... 327 • Bolesław Prus Lalka

• Jan Kochanowski O żywocie ludzkim R

59 I Bóg wie, co by dla kraju mógł zrobić taki jak on człowiek... Wokulski jako bohater

nowych czasów ... 331 • Bolesław Prus Lalka

60. Zmarnowaliście życie moje... Zatruliście dwa pokolenia! Miłość w czasach

nieromantycznych ... 335 • Bolesław Prus Lalka

61. Z komórki przy sklepie do buduaru hrabiny, co za skok! Obraz społeczeństwa w Lalce ... 340 • Bolesław Prus Lalka

infografika: Bohaterowie pozytywizmu ... 344 62. Przypnę ludzkości skrzydła... Utopia naukowa w Lalce ... 346 • Bolesław Prus Lalka

63. Stylowe zróżnicowanie języka polskiego JJ ... 351 • Bolesław Prus Lalka

• Agata Tuszyńska Rosjanie w Warszawie

64. Wszyscy chorujemy na nerwy... Pozytywistyczne rewizje Jana Tomkowskiego ... 356

• Jan Tomkowski Neurotyczni bohaterowie Prusa

65. Wzorzec damy i rycerza. Emancypacja w oczach feministki ... 360 • Sławomira Walczewska Damy, rycerze i feministki

SS

66. Pani Bovary to ja... Nowoczesny portret kobiety R ... 364

• Gustave Flaubert Pani Bovary 67. Wszystko zdawało się pogrążone w głębokim śnie… Obraz prowincji w Pani Bovary R ... 369

• Gustave Flaubert Pani Bovary 68. Chciałbym napisać książkę o niczym… Nowatorska konstrukcja powieści Flauberta R ... 373

• Gustave Flaubert Pani Bovary 69. Kolor tak i kolor nie. Poetycka rozprawa o realizmie i – z realizmem R ... 377

• Zbigniew Herbert Trzy studia na temat realizmu 70. Prawdziwy koniec XIX wieku. Wędrówka po motywach i tematach pozytywizmu ... 381

umiem WiĘceJ. WYPoWieDZi Pisemne ... 385

umiem WiĘceJ. WYPoWieDZi Pisemne – PoZiom roZsZerZonY ... 389

umiem WiĘceJ. WYPoWieDŹ ustna ... 397

PoZYtYWiZm. Polecenia na koniec DZiału ... 402

Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury ... 403

Indeks pojęć ... 405

Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku ... 407

Źródła ilustracji ... 408

JJ

Treści zakresu rozszerzonego

Zagadnienia z nauki o języku

R

1815 – kongres wiedeński ustanawia w Europie porządek polityczny, który przetrwa do 1914 roku (święte Przymierze);

– restauracja Burbonów we Francji, Ludwik XViii królem 1822 – proklamowanie niepod­

ległości Grecji

1825 – powstanie dekabrystów w Rosji

1830 – rewolucja lipcowa we Francji; abdykacja Karola X

1815 – utworzenie Królestwa Polskiego z ziem Księstwa War­

szawskiego; unia personalna między Rosją a Polską;

– utworzenie Wolnego miasta Krakowa oraz Wielkiego Księstwa Poznańskiego (w obrębie Prus)

1823–1824 – proces Towarzy­

stwa Filomatów i Filaretów w Wilnie

1829 – koronacja w Warszawie cara mikołaja i na króla Polski 1830–1831 – powstanie listo­

padowe (25.02.1831 – bitwa pod Olszynką Grochowską;

odwrót Rosjan spod Warszawy;

26.05.1831 – klęska pod Ostro­

łęką; 8.09.1831 – kapitulacja Warszawy)

1807 – Fenomenologia ducha Georga Wilhelma Friedricha (czytaj: giorga wilhelma fridrisia) Hegla

1808 – Faust cz. 1 Johanna Wolf­

ganga Goethego (czytaj: getego);

– Krzyż w górach caspara davida Friedricha (czytaj:

kaspara dawida fridrisia) 1813 – Giaur George’a Byrona (czytaj: dżordża bajrona) 1814 – Rozstrzelanie powstańców madryckich Francisca (czytaj: fransiska) Goi

1818 – Tratwa meduzy Théodore’a Géricault (czytaj:

teodora żeriko)

1824 – Ludwig van Beethoven (czytaj: ludwich fan betofen) kończy iX Symfonię

1829 – Wilhelm Tell Gioacchina (czytaj: dzioakina) Rossiniego 1830 – czerwone i czarne Stendhala [czytaj: stądala;

właściwie: Henri Beyle (czytaj:

ąri bel)]

1830 – Wolność prowadząca lud na barykady Eugène’a delacroix (czytaj: eżena delakrua) 1830–1842 – Kurs filozofii pozytywnej Auguste’a comte’a (czytaj: ogiusta kąta) 1833 – Eugeniusz Oniegin Aleksandra Puszkina

1816 – utworzenie Uniwersyte­

tu Warszawskiego (zamknięty w 1831 r.)

1817 – powstanie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie: biblioteki, muzeum, placówki naukowej i wydawniczej 1822 – Ballady i romanse Adama mickiewicza w pierwszym tomie Poezji 1823 – dziady cz. ii i iV mickie­

wicza w drugim tomie Poezji 1825 – maria Antoniego malczewskiego 1828 – Konrad Wallenrod mickiewicza 1830 – Koncert e­moll Fryderyka chopina 1832 – dziady cz. iii mickiewicza 1834 – Pan Tadeusz mickiewicza;

– Kordian Juliusza Słowackiego;

– Zemsta Aleksandra Fredry

historyczne i polityczne z dziejów kultury

E

Z

E

Z

 Michał Elwiro Andriolli, ilustracja do Pana Tadeusza

 Wojciech Kossak, Noc listopadowa, XX w., Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa

Jean Godefroy (czytaj: żą godfrła), Kongres wiedeński, miedzioryt, 1819, Ermitaż, Petersburg

historyczne i polityczne z dziejów kultury

E

Z

E

Z

1835 – Ojciec Goriot Honoré de Balzaca (czytaj:

onore de balzaka)

1836 – Rewizor mikołaja Gogola 1837 – Klub Pickwicka charlesa dickensa (czytaj:

pikłika czarlsa dikensa)

1839 – wynalezienie dageroty­

pii, prototypu fotografii 1842 – Parowiec w burzy śnieżnej Williama Turnera (czytaj: łiliema ternera) 1847 – Wichrowe wzgórza Emily Brontë (czytaj: emili bronty) 1848 – manifest komunistycz­

ny Karola marksa i Fryderyka Engelsa

1848 – dama kameliowa Alexandre’a dumasa (czytaj:

aleksądra dimasa) syna 1849 – dziewczęce lata Panny marii dantego Gabriela Rosset­

tiego; malarstwo prerafaelitów 1851 – moby dick Hermana melville’a (czytaj: melwila);

– pierwsza wystawa świa­

towa (Londyn) prezentująca dorobek kulturalny, naukowy i techniczny krajów świata 1853 – Traviata Giuseppe Verdie­

go (czytaj: dżjuzepe werdiego) 1856 – ślepa dziewczynka Johna Everetta millaisa (czytaj:

milesa)

1857 – Pani Bovary Gustave’a Flauberta (czytaj:

bowari giustawa floberta);

– Kwiaty zła charles’a Baudelaire’a (czytaj: szarla bodlera)

1862 – Nędznicy Victora Hugo (czytaj: igo)

1837 – wstąpienie na tron bry­

tyjski królowej Wiktorii; począ­

tek tzw. epoki wiktoriańskiej;

Wielka Brytania mocarstwem kolonialnym

1848 – Wiosna Ludów w Eu­

ropie (głównie w Niemczech, na Węgrzech i we Włoszech);

– Algieria posiadłością francuską

1852 – koronacja Napoleona iii na cesarza Francji

1853–1856 – wojna krymska, przegrana Rosji z Anglią i Francją

1859 – stłumienie powstania sipajów, indie pod panowa­

niem angielskim

1860 – Francja i Anglia podpo­

rządkowują sobie chiny 1859–1870 – proces zjed­

noczenia Włoch pod wodzą Garibaldiego

1833–1855 – stan wojenny w Królestwie Polskim

1838 – założenie przez Karola marcinkowskiego spółki „Ba­

zar” w Poznaniu; aktywizacja ekonomiczna i narodowa Polaków

1846 – rabacja galicyjska pod wodzą Jakuba Szeli; powstanie krakowskie; wcielenie Wolnego miasta Krakowa do Austrii 1848 – powstanie wielkopol­

skie, zlikwidowanie przez Prusy autonomii Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1849)

1835 – Nie­Boska komedia Zygmunta Krasińskiego (portret poniżej)

1837 – Bitwa pod Somosierrą Piotra michałowskiego 1838 – założenie Biblioteki Polskiej w Paryżu

1842 – Ulana Józefa ignacego Kraszewskiego

1848 – utworzenie przez mickiewicza legionu polskiego we Włoszech, Skład zasad (patrz: Wiedzieć więcej..., lekcja 19.)

1851 – Promethidion (czytaj:

prometidion) cypriana Norwida (portret powyżej)

1862–1869 – działalność Szkoły Głównej w Warszawie (ilustracja powyżej)

George Hayter (czytaj:

dżordż hajter), Królowa Wiktoria, 1840, Royal Collection (czytaj: rojal kolekszyn), Londyn

Cosette (czytaj: kozet), ilustracja do Nędzników Victora Hugo

1861–1865 – wojna secesyjna w Stanach Zjednoczonych Ameryki

1864 – utworzenie między­

narodowego Stowarzyszenia Robotników (i międzynaro­

dówka)

1866 – wojna prusko­austriac­

ka, zwycięstwo Prus 1867 – reforma ustrojowa cesar­

stwa austriackiego; powstanie monarchii austro­węgierskiej 1868 – rozpoczęcie procesu modernizacji Japonii 1870–1871 – wojna francusko­

­pruska; upadek Napoleona iii i cesarstwa

1871 – proklamowanie cesarstwa Niemieckiego, zjednoczenie Niemiec; Otto von Bismarck (czytaj: oto fon bismark) kanclerzem;

– Komuna Paryska (zryw rewolucyjny ludności Paryża)

1863–1864 – powstanie stycz­

niowe w Królestwie Polskim i na ziemiach Litwy 1864 – reforma uwłaszczenio­

wa w Królestwie Polskim – stracenie Romualda Traugutta, ostatniego dyktatora powstania

1867 – ogłoszenie autonomii Galicji

1871 – początek antypolskiej akcji w zaborze pruskim w ramach Kulturkampfu

1863 – Salon Odrzuconych w Paryżu – wystawa malarstwa;

– śniadanie na trawie Édouarda maneta;

– Żywot Jezusa Ernesta Renana;

– Utylitaryzm Johna Stuarta (czytaj: dżona stjuarta) milla

1865 – Tristan i izolda Richarda Wagnera – Alicja w krainie czarów Lewisa carrolla (czytaj: luisa kerola)

1866 – Zbrodnia i kara Fiodora dostojewskiego

1869 – Wojna i pokój Lwa Tołstoja;

– ukończenie budowy Kanału Sueskiego; z tej okazji Giuseppe Verdi komponuje operę Aida (wystawioną w Kairze w 1871)

1872 – impresja. Wschód słońca claude’a (czytaj: kloda) moneta

1863 – cykl kartonów Polonia Artura Grottgera

1865 – Straszny dwór Stanisława moniuszki (zdjęcie powyżej)

1866 – cykl Vademecum w to­

mie Poezji cypriana Norwida (pierwsze wyd. 1947)

1869 – Teka Stańczyka w „Prze­

glądzie Polskim” w Krakowie;

1870 – powstanie muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu (Szwajcaria)

– polonizacja uniwersytetu w Krakowie (Uniwersytet Jagielloński);

– Koncert skrzypcowy d­moll Henryka Wieniawskiego 1871 – my i wy Aleksandra świętochowskiego – manifest programowy pozytywistów;

– polonizacja uniwersytetu we Lwowie (Uniwersytet Jana Kazimierza) 1873 – Patrol powstańczy. Pikieta maksymiliana Gierymskiego;

– marta Elizy Orzeszkowej

historyczne i polityczne z dziejów kultury

E

Z

E

Z

 Antoni Piotrowski, Patrol powstańczy w 1863, przed 1924, Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa

 Eliza Orzeszkowa

1878 – w wyniku zwycięskiej wojny z Turcją Rosja wyzwala narody bałkańskie (m.in.

Bułgarię, Serbię)

1881–1882 – wielkie pogromy Żydów w Rosji

1882 – powstanie Trójprzymierza:

Niemiec, Austro­Węgier i Włoch – zajęcie Egiptu przez Anglię 1883 – wybuch wulkanu Krakatau w indonezji (jedna z największych katastrof wulka­

nicznych świata; fala tsunami miała 36 m wysokości, zginęło ok. 40 tys. osób)

1884–1885 – Niemcy pań­

stwem kolonialnym (zajęcie m.in. Tanzanii, Namibii) 1886 – poddanie się wodza Apaczów Geronimo (czytaj:

dżeronimo); ostatnia wojna wojsk amerykańskich z indianami

1890 – uzgodnienie brytyjsko­

­niemieckiej strefy wpływów w Afryce, Anglia podporządko­

wuje sobie Południową Afrykę

1882 – założenie partii socja­

listycznej „Proletariat” przez Ludwika Waryńskiego

1887 – utworzenie Ligi Polskiej (przekształcona w 1893 w Ligę Narodową)

1874 – ukończenie budowy gmachu opery w Paryżu [charles Garnier (czytaj: szarl garnie) i inni]

1875 – carmen Georges’a Bizeta (czytaj: karmen żorża bizeta) – Klinika doktora Grossa Thomasa Eakinsa (czytaj:

tomasa ikensa), realizm w malarstwie amerykańskim 1877 – Anna Karenina Lwa Tołstoja;

– Jezioro łabędzie Piotra czajkowskiego

– pierwsze z 26 tournée Heleny modrzejewskiej po Ameryce Północnej 1880 – Bracia Karamazow Fiodora dostojewskiego 1881 – śniadanie wioślarzy Auguste’a Rénoira (czytaj:

ogiusta renuara) 1884 – dzika kaczka Henrika ibsena

1885 – Germinal (czytaj:

żerminal) Emila Zoli;

– budowa pierwszego wieżowca (10 pięter) w chicago (czytaj: szikago)

1886 – Pocałunek Auguste’a Rodina (czytaj: ogiusta rodena) 1888 – Słoneczniki Vincenta van Gogha (czytaj: winsenta fan chocha) – różne wersje 1889 – zakończenie budowy wieży w Paryżu [Gustave Eiffel (czytaj: giustaw efel)]

1875 – Babie lato Józefa chełmońskiego 1876 – Stara baśń Józefa ignacego Kraszewskiego;

– przekształcenie Akademii Technicznej we Lwowie w Szkołę Politechniczną

1879 – utworzenie muzeum Narodowego w Krakowie

1882 – Hołd pruski Jana matejki 1884 – Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza

1886 – Potop Henryka Sienkiewicza

1888 – wydanie książkowe Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej

1890 – Lalka Bolesława Prusa (portret powyżej);

– złożenie prochów Adama mickiewicza na Wawelu

historyczne i polityczne z dziejów kultury

E

Z

E

Z

 Henryk Sienkiewicz

 Opera paryska, ok. 1900 r.

 Wódz Apaczów Geronimo

Romantyzm

EUGÈNE dELAcROiX (czytaj:

eżen delakrua), PORTRET FRydERyKA cHOPiNA, ok. 1838, musée du Louvre (czytaj: mjuze di luwr), Paryż

Czas tRwania

W  Europie Zachodniej romantyzm trwał od lat 90. XVIII w. do końca lat 40. XIX w.

W Polsce za symboliczny początek nowej epo- ki przyjmuje się rok 1822 (datę wydania Ballad i romansów Adama Mickiewicza), a za jej ko- niec – rok 1864 (moment upadku powstania styczniowego).

sfeRa polityCzna

Romantyzm europejski był skutkiem dwu do- świadczeń zbiorowych: rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich. Rewolucja, inspirowa- na hasłami oświeceniowych filozofów, wszczę- ta w imię realizacji sprawiedliwej „umowy społecznej” i budowy nowego porządku repu- blikańskiego, przyniosła zamęt i terror. Boha- terem zbiorowej wyobraźni został wówczas Napoleon Bonaparte, który w niedługim czasie zmienił mapę Europy i stał się wzorem jed- nostki genialnej, zdolnej rzucić wyzwanie całemu światu. Jego kodeks zyskał rangę wzor- ca nowoczesnego porządku prawnego. Polskie

społeczeństwo doświadczyło ponadto rozbio- rów Rzeczypospolitej, postrzeganych jako bezprecedensowa i niewytłumaczalna zbrod- nia polityczna.

Reakcją na wydarzenia polityczne z przełomu XVIII i XIX w. były romantyczne hasła: brater- stwa ludów, społecznej sprawiedliwości, walki o „wolność waszą i naszą”, powrotu do ideałów republikańskich. Najpełniejszą realizacją ro- mantycznej walki o postęp była Wiosna Ludów z 1848 r., mająca także swoich polskich boha- terów (Józef Bem). Romantyzm to również czas narodzin nowoczesnej świadomości na- rodów zamieszkujących Europę, które zaczęły aspirować do niepodległości. W Polsce, pozba- wionej niepodległego bytu, był to okres prze- granych powstań, które uformowały wyobraź- nię i martyrologiczną mitologię narodową.

sfeRa ideowa

Romantyzm był reakcją na oświeceniową wi- zję świata. Negował racjonalizm (rozum) i empiryzm (zmysłowe doświadczenie) jako

1 ^Romantyzm, czyli inna nowoczesność

na przełomie XViii i XiX w. nastąpił kryzys oświecenia. Wskutek rewolucji, wznieconej w imię oświeceniowych haseł wolności, równości i braterstwa, zaczęto inaczej postrzegać świat.

nowa epoka została nazwana romantyzmem. termin ten narodził się w anglii (romantic znaczy malowniczy, nastrojowy, pobudzający do marzeń).

Polska

1822 r. 1864 r.

Europa Zachodnia

XXi ROmANTyZm

XV XVi XVii XViii XiX XX

PiOTR micHAłOWSKi, BiTWA POd SOmOSiERRą, 1837, muzeum Narodowe w Krakowie

Obraz przedstawia słynną szarżę (natarcie) szwoleżerów – żołnierzy lekkiej jazdy polskiej w służbie

Napoleona. Bitwa pod Somosierrą (1808) otworzyła Napoleonowi drogę do Madrytu. Zwróć uwagę na środki artystyczne dynamizujące obraz. Jak sądzisz, które z cech romantyzmu znalazły swój wyraz na płótnie?

jedyne i uniwersalne kategorie poznawcze.

Wybierał poznawczą ścieżkę irracjonalizmu, czyli uwypuklał wagę uczucia, wyobraźni i in- tuicji. Uznawał, że poznanie zawsze jest in- dywidualne, podmiotowe i  subiektywne.

Odrzucał też oświeceniowe postawy wobec religii – deizm (idea Boga Stwórcy, który nie ingeruje w stworzony świat) i ateizm (zaprze- czenie istnieniu Boga). Wyrażał za to potrzebę metafizyki (rozważania o tym, co niepozna- walne, tajemnicze, niedostępne zmysłom i doświadczeniu¹), a także aprobował indywi- dualnie przeżywane chrześcijaństwo poza ramami instytucjonalnego Kościoła – posta- wy mistyczne. Romantyzm to również powrót

do religii przedchrześcijańskich (w tym okre- sie nastąpiła rekonstrukcja mitologii celtyc- kiej, germańskiej i słowiańskiej).

sfeRa sztuKi

W sferze sztuki romantyzm odszedł od klasy- cyzmu i jego koncepcji twórczości podporząd- kowanej regułom, respektującej ścisły podział na rodzaje i gatunki literackie, realizującej po- nadczasowy i uniwersalny ideał piękna. Niewy- starczający wydawał mu się także oświeceniowy sentymentalizm, który jedynie uzupełniał głos rozumu głosem serca. W okresie romanty zmu twórcy upomnieli się o  wolność sztuki.

Romantyczny artysta zyskiwał wyjątkową

 JOHN cONSTABLE (czytaj: dżon konstebl), STONEHENGE (czytaj: stołnhendż), 1835, Victoria and Albert museum (czytaj: wiktoria end albert mjuzijem), Londyn

Kamienny krąg z 2–3 tysiąclecia p.n.e. był rodzajem kalendarza astronomicznego. Wskaż na obrazie charakterystyczne elementy romantycznego pejzażu.

1 Definicja za: Słownik języka polskiego PWN, hasło metafizyka.

oŚWiecenie romantYZm sfera polityczna

rewolucja francuska braterstwo ludów

Napoleon Bonaparte nowoczesna świadomość narodowa

rozbiory Rzeczypospolitej powstania narodowe sfera ideowa

racjonalizm, empiryzm irracjonalizm, poznanie indywidualne

deizm, ateizm metafizyka, indywidualne postawy

religijne, tradycje pogańskie sfera sztuki

klasycyzm, sentymentalizm odrzucenie reguł, wolność twórcy artysta wychowawca, moralista artysta profeta, wieszcz, przywódca

narodu

sztuka uniwersalna sztuka narodowa

estetyka Południa estetyka Północy

pozycję: nie był już oświeceniowym wycho- wawcą, moralistą. Stawał się geniuszem pro- fetą¹, wieszczem, a także przywódcą narodu, który ma prawo przekraczać wszelkie zasady tworzenia. Dlatego w epoce romantyzmu po- wstawały gatunki mieszane: ballada, powieść poetycka, dramat romantyczny. Sięgano do rodzimych, ludowych źródeł literatury i języka, które miały gwarantować narodowy charakter sztuki. Przyczyniło się to do narodzin nowo- czesnej folklorystyki, której najwybitniejszym przedstawicielem w Polsce był Oskar Kolberg.

Romantycy odkrywali nieklasyczne piękno natury Północy – dzikiej, tajemniczej, uducho- wionej. Przeciwstawiali ją oświeceniowemu słonecznemu i harmonijnemu Południu. Wy- zyskiwali w swej twórczości estetyczne walory średniowiecza i egzotycznych kręgów kulturo- wych, zwłaszcza Wschodu.

osiągnięCia Romantyzmu

• Romantycy stworzyli nowoczesną normę patriotyzmu. Określili ideę narodu, którego

członkami są wszyscy ludzie mówiący tym samym językiem, przyznający się do tej samej tradycji i wyznający podobną hierarchię war- tości. Naczelne miejsce zajmuje tu ojczyzna – duchowa wspólnota, której istnienie nie za- leży od bytu państwowego.

• Romantyzm w wielu literaturach europej- skich wypracował obowiązującą do dziś nor- mę języka narodowego. W Polsce wzorem poprawności językowej do dziś pozostaje język utworów Adama Mickiewicza.

• Doba romantyzmu przyniosła istotną de- mokratyzację sztuki, zmieniła zwłaszcza teatr i muzykę. Teatry otworzyły się na nowy re- pertuar i szerszą publiczność. Muzyka wkro- czyła do publicznych sal koncertowych, a wir- tuozi, tacy jak pianista Ferenc Liszt (czytaj: list) czy skrzypek Niccolò (czytaj: nikolo) Paganini, stali się gwiazdami w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Romantyzm znacznie wzbogacił muzykę instrumentalną [Fryderyk Chopin, Robert Schumann (czytaj: szuman)] i  wokalną (opera włoska, pieśń niemiecka). Jednak

1 Profeta – człowiek obdarzony zdolnością przewidywania przyszłości.

romantyczne malarstwo nie przyniosło przeło- mu artystycznego, podobnie jak architektura.

• Romantycy określili nowoczesną normę kul- turowo-obyczajową, którą zakwestionował dopiero bunt młodzieży z końca lat 60. XX w.

W epoce romantyzmu za wartość centralną uznano duchową miłość, podkreślono też wa- gę wierności. Powszechnie czytelną etykietą stało się określenie miłość romantyczna (tzn.

duchowa, dążąca do ideału, przeżywana jako uczucie, które trafia się człowiekowi raz w ży- ciu). Warto również pamiętać, że romantyzm

stworzył kanon nowoczesnej mody, opartej na funkcjonalności. Zrezygnowano wówczas z peruk i krępujących ruchy strojów. Wpro- wadzono do kobiecej mody uproszczone i wy- godne suknie, do męskiej zaś nowy krój spodni – zamiast rajtuzów noszonych dotych- czas na zachodzie Europy (do końca XVIII w.

to mężczyźni, ubierający się w rajtuzy, mu- sieli dbać o wygląd swoich nóg). Od czasu romantyzmu stopniowo zmieniał się także stosunek do higieny, uznanej za warunek zdrowia fizycznego.

MINIPRZEWODNIK.

TENDENCJE ARTYSTYCZNE ROMANTYZMU

osjanizm – konwencja literacka wyrażająca się w nastroju tajemniczości i grozy, kreowanym przez naturalne rekwizyty, takie jak mgła, noc, poświata księżyca, wiatr, a także obecność znaków świata nadprzyrodzonego. Nazwa pochodzi od Pieśni Osjana – apokryfu szkockiego pisarza Jamesa Macphersona (czytaj: dżejmsa mekfersona; 1736–1796) z 1765 r.

gotyCyzm – zainicjowany w prozie angielskiej [Horace Walpole (czytaj: hores łolpol), Matthew Gregory Lewis (czytaj: mafju gregori luis)] literacki powrót do średniowiecza jako epoki zdolnej budować nastrój tajemnicy, grozy, przeczucia śmierci. W realizacjach tego nurtu często przywoływano przestrzeń gotyckiego zamku, ruin i opuszczonych cmentarzy. Gotycki klimat dobrze obrazuje malarstwo Caspara Davida Friedricha (patrz: Autor w lekcji 2.).

weRteRyzm („choroba wieku”) – model zachowań ukształtowany w powieści Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera. Charakteryzuje się niezgodą na zastaną rzeczywistość społeczną i postrzeganiem świata przez pryzmat indywidualnych pragnień i przekonań; werteryzm określa przede wszystkim postawę romantycznego nieszczęśliwego kochanka (patrz też: lekcja 8.).

egzotyzm – wyzyskanie w celu stworzenia odpowiedniego nastroju stereotypowo ujętych elementów pejzażu i kulturowych realiów świata pozaeuropejskiego. W przypadku romantyków był to Orient – Turcja i kraje arabskie (m.in. Egipt, Algieria).

ludowość – zwrot w stronę folkloru i ludowej obyczajowości jako źródeł literatury, idealizowanie społeczności wiejskiej, której życie blisko natury miało zapewniać moralną czystość i przyrodzone poczucie metafizyki.

HistoRyzm – zainteresowanie historią, jej prawami (historiozofia) oraz kolorytem historycznym epok dawnych; twórcą nowoczesnego historyzmu w literaturze był angielski pisarz Walter Scott (czytaj: łolter skot; 1771–1832).

W I E D Z I E ć W I ę C E J . . .

rugia, największa niemiecka wyspa, położona na Morzu Bałtyckim między Świnoujściem a Rostockiem, słynie z malowniczych, wysokich urwisk i ma bardzo urozmaiconą linię brzegową.

Romantyków fascynowała nie tylko dzika przyroda Rugii, ale także jej średniowiecz- na przeszłość. Tutaj właśnie, w grodzie Arkona, znajdował się do XII w. ważny ośrodek kultu słowiańskiego boga Świętowita (informacje o zainteresowaniu romantyków dawną Słowiańszczyzną znajdziesz w lekcji 18.).

niemiecki malarz caspar David friedrich był jednym z najwybitniejszych twórców okresu romanty- zmu. Pozycję tę osiągnął dzięki umiejętności uchwycenia nastroju i dążeniu do nadnaturalnego przedstawienia pejzażu (artysta nadawał przyrodzie cechy metafizyczne). W analizowanym na lekcji obrazie Skały kredowe na Rugii dostrzeżemy cechy charakterystyczne dla sztuki i literatury romanty- zmu: indywidualizm, operowanie symbolem i przeświadczenie o istnieniu świata nadnaturalnego.

Skały kredowe na Rugii

Nastrój w malarstwie romantycznym

2

wpRowadzenie do analizy

W Dwunastu naukach dla artysty Friedrich po- uczał adeptów malarstwa: „Zamknij oczy ciała, abyś mógł zobaczyć obraz oczyma duszy [...] Za- daniem malarza nie jest tylko malowanie tego, co widzi przed sobą, ale również tego, co widzi w so- bie samym”¹. Powyższe paradoksy odzwierciedla- ją ważne cechy sztuki romantyzmu: indywi- dualizm i spirytualizm (patrz: lekcja 6.). Jakości te dostrzeżemy w obrazie Skały kredowe na Rugii, na którym zostały przedstawione dwa charakte- rystyczne dla malarza motywy: ogrom morza i piękno gór. Komentarzem do tego dzieła niech będą słowa samego artysty: „Aby móc patrzeć na naturę i zrozumieć ją, muszę się zatracić w tym, co mnie otacza, zespolić z chmurami, skałami, dzięki czemu mogę być tym, kim jestem. Do mych rozmów z naturą potrzebuję samotności”.

SS

1 Cytat za: J. Buszyński, A. Osęka, 100 najsłynniejszych obrazów, Warszawa 1990, s. 118.

autor

cASPAR dAVid FRiEdRicH (czytaj: kaspar dawid fridriś; 1774–1840) urodził się w Greifswaldzie, mieście nad Bałtykiem, nieopodal wyspy Rugia. Studiował malarstwo w Kopenhadze, większość życia spędził w dreźnie, w 1824 r. został profesorem w drezdeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jego niespokojną, skłonną do melancholii osobowość ukształtowały wydarzenia z dzieciństwa: gdy miał siedem lat, osierociła go matka, a sześć lat później stracił brata, który zginął, ratując caspara przed utonięciem. Głęboką religijność malarz zawdzięczał ojcu.

Friedrich nigdy nie odbył tradycyjnej, artystycznej podróży do Włoch, za to świadomie wprowadzał do malarstwa przyrodę Europy Północnej: wybrzeża Bałtyku, góry Hartz (czytaj: harc), Sudety. Na jego płótnach często spotykamy motyw gotyckich ruin, cmentarzy, nocy. Pozornie statyczne malarstwo Friedricha pełne jest ukrytych emocji i symboli odnoszą­

cych się do śmierci, przeznaczenia czy natury, która – zdaniem malarza – pośredniczy między człowiekiem a Bogiem.

 cASPAR dAVid FRiEdRicH, SKAły KREdOWE NA RUGii, 1818, Oskar Reinhard collection, Winterthur (czytaj: rajnhart kolekszyn, wintertur), Szwajcaria

P o l e c e n i a d o a n a l i z y

1. Opisz pierwsze wrażenie, jakie wywarł na Tobie obraz Friedricha. W jaki nastrój wprowadza Cię artysta?

2. Powiedz, w jaki sposób malarz skomponował obraz (zwróć uwagę na usytuowanie drzew, skał, ludzi).

3. Opisz kolory wody. Co potrafisz odczytać z takiego przedstawienia morza?

4.Co, Twoim zdaniem, symbolizują żaglowce? Uzasadnij swoje zdanie.

5. Zinterpretuj gesty postaci ukazanych na obrazie.

6. Przypomnij symbolikę morza. Powiąż ją z ideą panteizmu (patrz: pojęcia kluczowe).

Uwzględnij swoje ustalenia dotyczące symboliki żaglowców.

7. Wyjaśnij symbolikę skał (weź pod uwagę znaczenie ich koloru) i odnieś ją do swoich wcześniejszych spostrzeżeń.

8. Określ, w jaki sposób malarz zbudował nastrój wzniosłości (patrz: pojęcia kluczowe).

9. Zinterpretuj obraz, biorąc pod uwagę jego kluczowe elementy. Załóż, że nosi on kolejno każdy z wymienionych niżej tytułów.

a)Życie jest drogą ku nieskończoności.

b)On jeden umie czytać Księgę Natury napisaną przez Boga.

c) Zatrzymaj się i wejrzyj w samego / samą siebie.

T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u

Czy obraz Friedricha niesie treści sakralne, czy świeckie? Rozważ problem, odwołując się do własnych przemyśleń, definicji symbolu i kategorii wzniosłości. Przywołaj inne teksty kultury o podobnej tematyce.

» P O J ę C I A K l U C Z O W E

wzniosłość – kategoria estetyczna służąca do opisywania uczuć i sytuacji niezwykłych, wielkich, zadziwiających, przekraczających ludzką miarę. Wzniosłość w sztuce to pęd do nieskończoności, zarówno w sensie materialnym, jak i duchowym. W malarstwie pejzażowym romantycy ujmowali wzniosłość w triadzie Bóg–Natura–Człowiek, gdyż łączyła ona budzącą podziw naturę – pojmowaną jako dzieło Boga – z pięknem sztuki tworzonej przez człowieka. Romantycy upatrywali prekursorów wzniosłości w twórcach arcydzieł gotyku, wyrażających monumentalizm i uduchowienie.

symbol – przedmiot materialny obdarzony w tekście kultury ukrytymi znaczeniami, które wskazują na niematerialne, zwykle trudne do wyrażenia sensy. Struktura symbolu jest dwupoziomowa:

przedstawiona rzecz nie traci swoich cech realnych i jednocześnie odnosi do sensów głębszych, wykraczających poza rzeczywistość. Symbol ma wiele znaczeń, zależą one od kontekstu, w jakim jest umieszczony; charakteryzuje go zamierzona zagadkowość. Na przykład róża jest jednocześnie symbolem miłości, cierpienia (kolce) i doskonałego piękna, a w chrześcijaństwie także czystości (biała róża) i męczeństwa (czerwona róża).

panteizm – pogląd filozoficzny utożsamiający Boga z naturą. W myśl twierdzeń panteizmu Bóg istnieje w świecie immanentnie (wewnętrznie), tzn. jedynie w postaci praw i wytworów przyrody.

Doskonałość i potęga natury są więc, według panteizmu, doskonałością i potęgą Boga.

W dziedzinie Ducha

Filozofia epoki romantyzmu

romantyzm był epoką świadomie skierowaną przeciw racjonalistycznemu, oświeceniowemu modelowi myślenia, co nie znaczy, że nie uprawiano w tym czasie filozofii. odwoływała się ona jednak do dawnych pojęć metafizyki i występowała przeciw przyrodniczemu materializmowi.

na lekcji poznamy fragment tekstu najwybitniejszego filozofa epoki romantyzmu, który centralną kategorią swojego systemu myślowego uczynił pojęcie ducha.

3

epoKa niefilozofiCzna

Epoka romantyzmu nie przyniosła wybitnych osiągnięć w dziedzinie filozofii, poza dziełem wielkiego myśliciela niemieckiego – Georga Wilhelma Friedricha Hegla (czytaj: giorga wilhelma fridrisia hegla; 1770–1831). Romantycy byli bo- wiem przekonani o nikłej roli ludzkiego rozu- mu i  doświadczenia w  poznaniu. Uważali ponadto, że prawdziwa rzeczywistość to świat ukryty, duchowy – co także nie sprzyjało rozwojowi filozofii, która od czasów antycz- nych pojmowana była jako dziedzina intelektu i racjonalnej refleksji nad światem. Romanty- cy sądzili, że najwyższe poznanie dokonuje się w twórczości artystycznej, a nie intelektualnej, uprawiali więc filozofię w  głównej mierze w  sztuce – np. Adam Mickiewicz zawarł w swoich balladach romantyczną naukę o po- znaniu (epistemologię) oraz bycie (ontologię).

Wraz ze śmiercią Hegla można mówić o zamknięciu metafizycznej tradycji filozofii w Europie. Nowa filozofia była zasadniczo niechętna zagadnieniom metafizycznym, uprawiana w  sposób niesystemowy, tzn.

bez tworzenia powiązanego ze sobą funkcjo- nalnie systemu twierdzeń i pojęć, i oddziela- ła się już wyraźnie od nowocześnie rozumia- nej nauki.

myśli filozofiCzne Romantyzmu Romantyzm trudno wyodrębnić jako epokę filozoficzną. Do najważniejszych przejawów myśli tego okresu należą – obok systemu filo- zoficznego Hegla – dzieła dwu niemieckich filozofów: Johanna Gottlieba Fichtego (czytaj:

johana gotliba fiśtego; 1762–1814) i  Friedricha Wilhelma Josepha Schellinga (czytaj: fridrisia wil- helma jozefa szelinga; 1775–1854).

Fichte akcentował w swojej filozofii zagadnie- nie świadomości jednostki (jaźni ludzkiej), w czym wyrażał romantyczny indywidualizm.

Natomiast Schelling – najbardziej charaktery- styczny przedstawiciel romantycznego sposo- bu myślenia – doszukiwał się w przyrodzie działania sił absolutnych i podkreślał wartość poznania irracjonalnego.

filozofia Hegla

Hegel był twórcą ostatniego wielkiego syste- mu filozoficznego w Europie. Uznał, że ist- nieje jeden byt i nazwał go Duchem. Wszelka materia (przyroda) to wytwór Ducha. Duch jest absolutny, a więc boski, ogólny (rzeczy jednostkowe są tylko jego przejawami), ale zmienny w czasie – rozwija się. Cechuje go także rozumność, cała rzeczywistość jest więc z natury logiczna. Z tego wypływa też myśl

historiozoficzna Hegla: Duch ujawnia się w dziejach świata przez postęp społeczno- -polityczny, tj. stale powiększający się obszar ludzkiej wolności. Duch przejawia się rów- nież w trzech dziedzinach ludzkiej aktywno- ści: sztuce, religii i filozofii. Najniżej z nich stoi sztuka, a najwyżej – filozofia.

Oryginalnym wkładem Hegla w myśl euro- pejską była jego estetyka, rozumiana przede wszystkim jako teoria sztuki. Filozof

wyodrębniał trzy okresy rozwoju sztuki w dziejach. Twórczość starożytnych cywiliza- cji Wschodu była, jego zdaniem, symboliczna i wyrażała idee w obrazach; artyści antyku greckiego i rzymskiego w równy sposób trak- towali idee i formę artystyczną; z kolei sztuka chrześcijańska, którą Hegel określił mianem romantycznej, uczyniła idee ważniejszymi od środków artystycznego wyrazu (patrz też:

lekcja 35.).

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Wykłady z filozofii dziejów

(fragmenty)

[1] Ogólnie biorąc, filozofia dziejów nic innego nie oznacza jak myślące ich rozważanie. [...]

[2] Przede wszystkim powinniśmy mieć na uwadze, że przedmiot nasz, tj. dzieje powszechne, leży w dziedzinie Ducha. [...]

[3] Zgodnie z tym abstrakcyjnym określeniem powiedzieć można o dziejach powszechnych, że są one przedstawieniem Ducha w jego sposobie wypracowania w sobie świadomości tego, czym jest sam w sobie. I jak kiełek kryje w sobie całą naturę drzewa, kształt i smak jego owoców, tak już pierwsze ślady Ducha zawierają w sobie virtualiter¹ całość dziejów.

[4] Ludy Wschodu nie wiedzą tego jeszcze, że Duch, czyli człowiek jako taki, jest sam w sobie wolny; ponieważ tego nie wiedzą – nie są wolne; wiedzą one, że tylko jeden człowiek jest wolny, ale właśnie dlatego wolność taka jest tylko samowolą, dzikością, tępotą namiętności albo też jej łagodnością i łaskawością [...]. Dlatego taka jednostka jest tylko despotą, a nie wolnym człowiekiem.

[5] Dopiero u Greków pojawiła się świadomość wolności i dlatego byli oni wolni. Ale oni, podob- nie jak Rzymianie, wiedzieli tylko to, że niektórzy ludzie są wolni, a nie człowiek jako taki. O tym, że człowiek jest wolny jako taki, nie wiedział nawet Platon i Arystoteles. Dlatego Grecy nie tylko mieli niewolników, z czym związane było ich życie, istnienie ich pięknej wolności, ale nawet sama ich wolność była po części tylko przypadkowym, przemijającym i ograniczonym kwiatem, po części zaś twardym ujarzmieniem pierwiastka ludzkiego, humanistycznego.

[6] Dopiero narody germańskie osiągnęły w chrześcijaństwie świadomość, że człowiek jest wolny jako człowiek i że wolność Ducha stanowi jego najwłaściwszą istotę. świadomość ta zaświtała zrazu w religii, tej najbardziej wewnętrznej dziedzinie Ducha: ale wcielenie tej zasa- dy w życie świeckie było zadaniem dalszym, którego rozwiązanie i wypełnienie wymagało żmudnej pracy kultury. Przykładowo, wraz z przyjęciem religii chrześcijańskiej nie ustało jeszcze od razu niewolnictwo, a tym bardziej nie zapanowała przez to od razu w państwach wolność; rządy i ustroje nie zostały w rozumny sposób zorganizowane czy nawet oparte na zasadach wolności. Zastosowanie owej zasady do życia świeckiego, przepojenie przez nią

1 Virtualiter (łac.) – wirtualnie; tu: potencjalnie.

i przekształcenie stosunków świeckich, to proces długi, stanowiący właśnie treść dziejów. [...]

[7] Dzieje powszechne to postęp w uświadomieniu wolności – postęp, który mamy poznać w jego konieczności. [...]

[8] Kiedy patrzymy na dzieje jako na pobojowisko, na którym składano w ofierze szczęście ludów, mądrość państw i dzielność jednostek, myśli naszej nasuwa się nieodparte pytanie: komu, w imię jakiego celu ostatecznego składane były tak potworne ofiary? [...]

[9] Ten niezmierzony ogrom aktów woli, interesów i działań – to narzędzia i środki Ducha świata, służące do osiągnięcia jego celu [...].

 JEAN ALAUX (czytaj: żą alo), NAGROBEK NAPOLEONA NA WySPiE śWięTEJ HELENy, 1837, musée Nationale du château (czytaj: mjuze nasjonal di szato), Wersal

Prosty grób cesarza otaczają rosnące wówczas na wyspie wierzby. Ciało Napoleona zostało w 1840 r.

uroczyście przeniesione do Paryża. Opisz, w jaki sposób malarz przedstawił związek przyrody z historią.

[10] Ludzie wielcy w historii to właśnie tacy ludzie, których cele partykularne¹ zawierają treść [...]

wyrażającą wolę Ducha świata. Zasługują na nazwę bohaterów, ponieważ cel swój i powołanie czerpali nie tylko ze spokojnego, uporządkowanego, istniejącym układem stosunków uświęco- nego biegu rzeczy, lecz ze źródła, którego treść była ukryta i jeszcze nie dojrzała do współcze- snego istnienia – z wewnętrznego, podziemnego jeszcze Ducha, który uderza w skorupę ze- wnętrznego świata i rozsadza ją, ponieważ jest jądrem różnym od jądra tej skorupy. [...]

[11] Jeśli rzucimy okiem na los tych wielkich postaci historycznych, które powołane były na wyko- nawców woli Ducha świata, to zobaczymy, że los ten nie był szczęśliwy. Nie osiągnęli spokoju i zadowolenia, całe ich życie było pracą i mozołem, cała ich istota jedną namiętnością. [...] Umie- rają młodo, jak Aleksander, giną zamordowani, jak Cezar, zsyłani są na św. Helenę, jak Napoleon².

(tłum. Janusz Grabowski i Adam Landman)

P o l e c e n i a d o t e k s t u

1. Zdefiniuj historiozofię na podstawie pierwszych akapitów tekstu Hegla.

2. Wyjaśnij symboliczny sens kiełka drzewa (3. akapit) w kontekście opisanej przez filozofa wolności człowieka w pierwszych cywilizacjach Wschodu.

3. Powiedz, kim jest Duch według Hegla.

4. Wymień i scharakteryzuj przedstawione w tekście etapy postępu wolności w dziejach.

Opisz poziom wolności ludzi w każdej z epok.

5. Określ kierunek i cel rozwoju dziejów według filozofa.

6. Wyjaśnij rolę wybitnych jednostek w wizji historiozoficznej Hegla.

7. Opisz los wielkich ludzi historii. Dlaczego nie jest on szczęśliwy?

P r a c a d o m o w a

1. Wskaż związek myśli historiozoficznej Hegla z wielkimi ideami oświecenia.

2. Przypomnij historiozofię świętego Augustyna, o której założeniach pisaliśmy w pierwszej części podręcznika dla klasy pierwszej (lekcja 53.). Wymień najważniejsze różnice pomiędzy myślami obu filozofów: Augustyna i Hegla.

3. Przypomnij średniowieczny spór o uniwersalia (lekcja 53. w pierwszej części podręczni- ka dla klasy pierwszej). Do jakiej kategorii filozoficznej występującej w tym sporze zali- czysz Heglowskiego Ducha? Uzasadnij swoje zdanie.

T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u

Czy utrata niepodległości Polski po okresie demokracji szlacheckiej potwierdzałaby, czy negowała Heglowską koncepcję rozwoju dziejów (patrz: s. 24)? Uzasadnij, odwołując się do znanych Ci wydarzeń historycznych i tekstów kultury ich dotyczących.

1 Partykularne – szczegółowe; tu: jednostkowe.

2 Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) – król Macedonii; Juliusz cezar (100–44 p.n.e.) został zamordowany wskutek spisku senatorów, którym przewodził m.in. Marek Brutus; Napoleon Bonaparte (1769–1821) po przegranej bitwie pod Waterloo został zesłany na Wyspę Świętej Heleny (południowy Atlantyk).

R

Friedrich Schiller

Do Radości

O Radości, iskro bogów, kwiecie elizejskich pól¹, święta, na twym świętym progu staje nasz natchniony chór.

[5] Jasność twoja wszystko zaćmi, złączy, co rozdzielił los.

Wszyscy ludzie będą braćmi tam, gdzie twój przemówi głos.

Kto przyjaciel, ten niech zaraz [10] stanie tutaj pośród nas,

i kto wielką miłość znalazł, ten niech z nami dzieli czas.

Z nami ten, kto choćby jedną duszę rozpłomienić mógł.

[15] Ale kto miłości nie zna, niech nie wchodzi tu na próg.

Patrz, patrz: wielkie słońce światem biegnie, sypiąc złote skry,

jak zwycięzca i bohater – [20] biegnij, bracie, tak i ty.

1 Elizejskie pola – w mitologii greckiej i rzymskiej Elizjum było krainą wiecznej wiosny, w której szczęśliwie bytowały dusze zmarłych herosów.

Wszyscy ludzie będą braćmi...

Hymn zjednoczonej Europy

friedrich schiller już za życia był popularnym twórcą, jednak wyjątkową sławę przyniosła mu oda Do Radości (1786). Wyrażona w tym wierszu idea braterstwa – jedno z trzech haseł Wielkiej rewolucji francuskiej – została uznana za najważniejszą wartość zjednoczonej europy. oda schillera z muzyką ludwiga van beethovena stała się hymnem unii europejskiej.

4

autor

FRiEdRicH ScHiLLER (czytaj:

fridriś sziler; 1759–1805) to obok Johanna Wolfganga Goethego najsławniejszy przedstawiciel pokolenia „burzy i naporu”. Jego życie i twórczość były wyrazem dążenia do wolności oraz walki z despotyzmem w życiu jedno­

stki i społeczeństwa. W swoich dramatach (Zbójcy, don Karlos, Wilhelm Tell) ukazywał bunt młodych indywidualistów wobec niesprawiedliwych stosunków społecznych i obłudy świata dorosłych. Problem walki o wolność rozważał w esejach historiozoficznych (przeciwsta­

wiał się w nich idei rewolucji, która starą tyranię zastępuje nową). Jako poeta zasłynął balladami (np. Rękawiczka).

gatunek

OdA – patrz: lekcja 5.

1786 r.

dO RAdOści

XViii XiX XX XXi