Methinks, I see... Where?
– In my mind’s eyes.
Shakespeare
Zdaje mi się, że widzę... gdzie?
Przed oczyma duszy mojej1. Słuchaj, dzieweczko!
– Ona nie słucha –
To dzień biały! to miasteczko!
Przy tobie nie ma żywego ducha.
[5] Co tam wkoło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?
– Ona nie słucha. – To jak martwa opoka2 Nie zwróci w stronę3 oka, [10] To strzela wkoło oczyma,
To się łzami zaleje;
Coś niby chwyta, coś niby trzyma;
Rozpłacze się i zaśmieje.
„Tyżeś to w nocy? – To ty, Jasieńku!
[15] Ach! i po śmierci kocha!
Tutaj, tutaj, pomaleńku, Czasem usłyszy macocha4!
Niech sobie słyszy, już nie ma ciebie!
Już po twoim pogrzebie!
[20] Ty już umarłeś? Ach! ja się boję!
Czego się boję mego Jasieńka?
Ach, to on! lica twoje, oczki twoje!
Twoja biała sukienka5! I sam ty biały jak chusta, [25] Zimny, jakie zimne dłonie!
Tutaj połóż, tu na łonie, Przyciśnij mnie, do ust usta!
Ach, jak tam zimno musi być w grobie!
Umarłeś! tak, dwa lata!
[30] Weź mię, ja umrę przy tobie, Nie lubię świata.
1 Fragment Hamleta Williama Szekspira (akt I, scena II) w tłumaczeniu Adama Mickiewicza.
2 Opoka – kamień, skała.
3 W stronę – na bok.
4 Sens wersu 17.: aby nie usłyszała macocha.
5 Sukienka – tu: całun pogrzebowy, ubranie, w które przyoblekano nieboszczyka.
gatunek
BALLAdA to odmiana pieśni o synkretycznym charakterze rodzajowym, tzn. łącząca elementy liryki, epiki, a nawet dramatu. Powstała w średnio
wieczu w kręgu ludowej kultury celtyckiej. Wykonywano ją wówczas przy wtórze muzyki.
Nazwa gatunku pochodzi od łacińskiego czasownika ballare – tańczyć. Ballada nawiązuje do twórczości ludowej, stąd paralelizm składniowy, stałe epitety, powtórzenia, refreny.
charakterystyczne są dla niej:
subiektywna narracja, akcja zawierająca niezwykłe wydarzenia, a także nastrój tajemniczości i fantastyczne elementy przedstawienia.
Narrator zajmuje w balladach pozycję zewnętrzną, choć życzliwą wobec opisywanych wydarzeń – stara się je zrozumieć i wyjaśnić, nierzadko je komentuje. Bohaterowie w tym gatunku są zwykle stypizowani, pozbawieni indywidualnych rysów.
melodyjne walory brzmieniowe ballady romantycznej przypominają także o jej melicznym, czyli pieśniowym, charakterze i średniowiecznych korzeniach. Wybitnymi twórcami ballad romantycznych byli Anglicy – John Keats (czytaj: kits; 1795–1821) oraz
„poeci jezior”: William Wordsworth (czytaj: łerdzłerf;
1770–1850), Samuel coleridge (czytaj: semil kołlrydż;
1772–1834), a także poeci niemieccy: Friedrich Schiller i Johann Wolfgang Goethe.
W literaturze polskiej ballada stała się sztandarowym gatunkiem wczesnego romantyzmu.
Źle mnie w złych ludzi tłumie, Płaczę, a oni szydzą;
Mówię, nikt nie rozumie;
[35] Widzę, oni nie widzą!
śród dnia przyjdź kiedy... To może we śnie?
Nie, nie... trzymam ciebie w ręku.
Gdzie znikasz, gdzie, mój Jasieńku?
Jeszcze wcześnie, jeszcze wcześnie!
[40] Mój Boże! kur się odzywa, Zorza błyska w okienku.
Gdzie znikłeś? Ach! stój, Jasieńku!
Ja nieszczęśliwa”.
Tak się dziewczyna z kochankiem pieści, [45] Bieży za nim, krzyczy, pada;
Na ten upadek, na głos boleści Skupia się ludzi gromada.
„Mówcie pacierze! – krzyczy prostota1 – Tu jego dusza być musi.
[50] Jasio być musi przy swej Karusi, On ją kochał za żywota!”
I ja to słyszę, i ja tak wierzę, Płaczę i mówię pacierze.
„Słuchaj, dzieweczko!” – krzyknie śród zgiełku [55] Starzec i na lud zawoła –
„Ufajcie memu oku i szkiełku, Nic tu nie widzę dokoła.
Duchy karczemnej tworem gawiedzi, W głupstwa wywarzone kuźni2. [60] Dziewczyna duby smalone3 bredzi, A gmin4 rozumowi bluźni”.
„Dziewczyna czuje – odpowiadam skromnie – A gawiedź wierzy głęboko;
Czucie i wiara silniej mówi do mnie [65] Niż mędrca szkiełko i oko.
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!”
1 Prostota – ludzie prości, niewykształceni.
2 Sens wersów 58.–59.: duchy są tworem prymitywnego ludu, stworzonym w kuźni głupstwa.
3 duby smalone – bzdury.
4 Gmin – lud.
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Wyjaśnij, w jaki sposób motto utworu wiąże się z jego treścią.
2. Kto według Ciebie zwraca się do bohaterki w pierwszej strofie ballady? Znajdź kontynuację tej wypowiedzi.
3. Wydziel w wierszu wypowiedzi narratora sformułowane w trzeciej osobie i powiedz, czego dotyczą.
4. Odszukaj wypowiedzi bohaterki ballady i ustal:
a) do kogo się zwraca, b) jakie uczucia przeżywa,
c) w jaki sposób wyraża emocje (na czym polega emocjonalizm tych wypowiedzi).
5. Znajdź wypowiedź narratora w pierwszej osobie liczby pojedynczej i określ:
a) jak interpretuje zachowania dziewczyny, b) jakie poznanie świata uznaje za wartościowe.
6. Wyjaśnij sens ostatniego zdania wypowiedzi narratora.
7. Przedstaw argumenty narratora przeciw „szkiełku i oku” – w obronie „czucia i wiary”.
Wyjaśnij różnicę pomiędzy tymi dwoma sposobami postrzegania świata.
8. Prawdy martwe – prawdy żywe. Zinterpretuj tę opozycję.
9. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy. Opiszcie, a następnie porównajcie stosunek narratora i starca do podanych narzędzi poznania oraz elementów świata przedstawionego w utworze. Wnioski zapiszcie w formie mapy myśli.
rozum ● poznanie zmysłowe ● emocje ● uczucia wiara religijna ● duchy i zjawy ● odczucia ludu
10. Wskaż przejawy synkretyzmu rodzajowego w wierszu. Wymień wyznaczniki liryczności i epickości. W czym ballada jest podobna do scenki dramatycznej?
P r a c a d o m o w a
Jak są przedstawiane w literaturze duchy i zjawy osób zmarłych? Odpowiedz, analizując Romantyczność Adama Mickiewicza i odwołując się do wybranych tekstów literackich.
R
» P O J ę C I A K l U C Z O W E
iRRaCjonalizm – pogląd głoszący, że poznanie
racjonalne jest niewystarczające i że istnieją bardziej
wartościowe od rozumu narzędzia dotarcia do prawdy o świecie: uczucie, wyobraźnia, wiara religijna, intuicja.
spiRytualizm –
przekonanie o istnieniu świata nadnaturalnego, dostrzeganie w rzeczywistości przejawów istnienia i działania bytów duchowych. Spirytualizm uznaje wyższość sfery duchowej nad materialną.
synKRetyzm
Rodzajowy – łączenie w utworze cech i elementów różnych rodzajów literackich – liryki, epiki i dramatu.