Bez serc, bez ducha, to szkieletów ludy;
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem W rajską dziedzinę ułudy:
[5] Kędy1 zapał tworzy cudy, Nowości potrząsa kwiatem, I obleka w nadziei złote malowidła.
Niechaj, kogo wiek zamroczy, Chyląc ku ziemi poradlone2 czoło, [10] Takie widzi świata koło,
Jakie tępymi zakreśla oczy.
1 Kędy – gdzie.
2 Poradlone – pobrużdżone (zmarszczkami); w znaczeniu: stare.
1827 r.
1820 r.
OdA dO młOdOści
XViii XiX XX XXi
Młodości! ty nad poziomy Wylatuj, a okiem słońca, Ludzkości całe ogromy [15] Przeniknij z końca do końca.
Patrz na dół – kędy wieczna mgła zaciemia Obszar gnuśności zalany odmętem1:
To ziemia!
Patrz, jak nad jej wody trupie [20] Wzbił się jakiś płaz w skorupie2.
Sam sobie sterem, żeglarzem, okrętem;
Goniąc za żywiołkami drobniejszego płazu3, To się wzbija, to w głąb wali:
Nie lgnie do niego fala ani on do fali, [25] A wtem jak bańka prysnął o szmat głazu:
Nikt nie znał jego życia, nie zna jego zguby:
To samoluby!
Młodości! tobie nektar żywota Natenczas słodki, gdy z innymi dzielę:
[30] Serca niebieskie4 poi wesele, Kiedy je razem nić wiąże złota.
Razem, młodzi przyjaciele!...
W szczęściu wszystkiego5 są wszystkich cele;
Jednością silni, rozumni szałem6, [35] Razem, młodzi przyjaciele!...
I ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu7, Jeżeli poległym ciałem
Dał innym szczebel do sławy grodu.
Razem, młodzi przyjaciele!...
[40] Choć droga stroma i śliska, Gwałt i słabość bronią wchodu8: Gwałt niech się gwałtem odciska,
A ze słabością łamać uczmy się za młodu!
Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze, [45] Ten młody zdusi Centaury,
1 Sens wersu 17.: obszar zalany odmętem lenistwa.
2 Mowa o łodziku; dzięki osobliwej budowie ten mięczak morski może pływać, unosząc się na powierzchni wody w swojej skorupie. Topos wyzyskiwany już przez poetów antycznych.
3 Sens wersu 22.: goniąc za maleńkimi, lichymi żyjątkami.
4 Niebieskie – niebiańskie.
5 W szczęściu wszystkiego – w szczęściu wszystkich.
6 Szałem – tu: silnym uczuciem, zapałem.
7 Zawodu – walki, zmagań.
8 Wchodu – wejścia.
gatunek
OdA – gatunek wywodzący się z antyku greckiego, uprawiany m.in. przez Pindara, autora ód na cześć zwycięzców igrzysk olimpijskich; pierwotnie ody wykonywano przy wtórze muzy
ki. Zadaniem ody jest opiewa
nie wybitnej postaci rzeczywi
stej lub mitycznej, ważnych wydarzeń czy wzniosłej idei.
Oda charakteryzuje się wyso
kim stylem, podniosłą tonacją emocjonalną, nawiązaniami do mitologii, licznymi hiperbolami (np. ludzkości całe ogromy;
patrz też: pojęcia kluczowe).
Wypowiedź osoby mówiącej ma zazwyczaj formę zwrotu do adresata, którym może być zarówno realnie istniejący bo
hater, jak i personifikowane pojęcie – np. Wolność, Radość.
Odę cechuje silny emocjona
lizm wypowiedzi, stąd pozorny bezład wersyfikacyjny i kompo
zycyjny, zmienność obrazów poetyckich, pełne energii zwro
ty do odbiorcy. Gatunek ten, uprawiany we wszystkich, poza średniowieczem, okresach lite
rackich, był charakterystyczny dla oświeceniowego klasycy
zmu; ody tworzyli wówczas m.in. Wolter (np. Oda na wojnę 1771) czy Kajetan Koźmian (np. Oda na zawarty pokój 1809).
ANTONiO cANOVA (czytaj: kanowa), HEBE, 1816, Ermitaż, Petersburg Wybitny przedstawiciel klasycyzmu w sztuce przełomu XVIII i XIX w.
ukazał Hebe – boginię młodości – usługującą ucztującym na Olimpie bogom. Określ, jakimi cechami rzeźbiarz obdarzył boginię.
Piekłu ofiarę wydrze, Do nieba pójdzie po laury1. Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga;
Łam, czego rozum nie złamie:
[50] Młodości! orla twych lotów potęga, Jako piorun twoje ramię.
Hej! ramię do ramienia! spólnymi łańcuchy Opaszmy ziemskie kolisko!
Zestrzelmy myśli w jedno ognisko [55] I w jedno ognisko duchy!...
Dalej, bryło, z posad świata!2 Nowymi cię pchniemy tory, Aż opleśniałej zbywszy się kory, Zielone przypomnisz lata3.
[60] A jako w krajach zamętu i nocy4, Skłóconych żywiołów waśnią, Jednym „stań się” z Bożej mocy5 świat rzeczy stanął na zrębie6: Szumią wichry, cieką głębie, [65] A gwiazdy błękit rozjaśnią –
W krajach ludzkości jeszcze noc głucha:
Żywioły chęci7 jeszcze są w wojnie;
Oto miłość ogniem zionie, Wyjdzie z zamętu świat ducha:
[70] Młodość go pocznie na swoim łonie8, A przyjaźń w wieczne skojarzy spojnie9.
Pryskają nieczułe lody I przesądy światło ćmiące;
Witaj, jutrzenko10 swobody, [75] Zbawienia za tobą słońce!
1 Wersy 44.–47. – mowa o mitycznym herosie Heraklesie. Jako niemowlę udusił on w kolebce dwa węże, jako młodzieniec zabił Hydrę – wielogłowego potwora; zgładził też centaura – monstrum o kształcie człowieka i konia. Za swoje prace na rzecz ludzkości został po śmierci uniesiony do nieba, gdzie za żonę pojął Hebe – boginię młodości.
2 Według starożytnych Ziemia była nieruchomym centrum kosmosu.
3 Sens wersów 58.–59.: aż pozbywszy się spleśniałej kory, przypomnisz sobie młode lata – złoty wiek, mityczną epokę pierwotnej doskonałości.
4 Wers 60. – poeta łączy starożytne wyobrażenia o początku świata (zamęt – chaos) z wyobrażeniami biblijnymi (patrz: niżej).
5 Nawiązanie do Ewangelii według św. Jana: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo. Ono było na początku u Boga” (J 1,1–2).
6 Na zrębie – na fundamentach.
7 Żywioły chęci – ludzkie pragnienia, dążenia.
8 Wers 70. – mowa o młodości, której personifikacją jest Hebe.
9 Spojnie – klamry, więzy.
10 Jutrzenka – Gwiazda Poranna; poetycki zwiastun dnia.
pRzestRzeń KosmiCzna (perspektywa kosmiczna) – patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 4.
stosowność (łac. decorum) – stworzona jeszcze w antyku najważniejsza zasada poetyki klasycystycznej, nakazująca odpowiedniość (harmonię) poszczególnych elementów utworu literackiego. W szczególności ważna była reguła, by styl języka danego utworu odpowiadał normom gatunkowym, w którym napisano dzieło (np. styl wysoki w gatunku uznanym za wysoki,
takim jak oda, hymn, epos). Ponadto styl języka powinien być zgodny z przedstawianymi treściami (np. o rzeczach wzniosłych należało pisać stylem wysokim) i z pozycją społeczną osoby
wypowiadającej się w utworze (np. pasterz powinien używać potocznego słownictwa).
oKsymoRon – zestawienie dwu wyrazów (wyrażeń) o sprzecznych znaczeniach, np. huk ciszy, rozpalony lód, spiesz się powoli, żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie, walczyć o pokój. Oksymoron wzmacnia siłę obrazowania poetyckiego.
HipeRbola (gr. hyperbolḗ – przesada, przerzucenie) – literacki zabieg stylistyczny, przedstawienie opisywanego zjawiska, przedmiotu czy osoby w sposób przesadnie wyolbrzymiający jego cechy (np. tony papierów). Inaczej: przesadnia.
paRalelizm sKładniowy – powtórzenie lub podobieństwo konstrukcji składniowych wypowiedzeń w następujących po sobie częściach tekstu. Na przykład: Ty pójdziesz drogą, a ja pójdę ścieżką.
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Na podstawie 1., 2. i 4. strofy omów, jak poeta postrzega świat i ludzi.
2. Scharakteryzuj przestrzeń ukazaną w wierszu, zwracając uwagę na kontrasty. Sporządź notatkę, rozmieszczając na schemacie podane elementy świata przedstawionego.
„martwy świat” ● „rajska dziedzina ułudy” ● „młodość” ● „obszar gnuśności” ● „płaz w skorupie” ● „młodzi przyjaciele” ● „ziemskie kolisko” ● „przyjaźń” ● „nieczułe lody i przesądy” ● „jutrzenka swobody”
. . . .
. . . .
3. Którym elementom przestrzeni z Ody do młodości poeta przypisuje pozytywną, a którym negatywną wartość? Uzasadnij swój punkt widzenia.
4. Zanalizuj słownictwo z wersów 16.–26. i opisz, w jaki sposób poeta obniża za jego pomocą ton wypowiedzi, a tym samym łamie zasadę decorum (patrz: pojęcia kluczowe).
5. Wskaż paralelizmy składniowe w 6. strofie. Jaka jest funkcja tego środka poetyckiego?
6. Odwołaj się do znajomości pojęcia „oksymoron” i zinterpretuj wers 34.
góra
dół
7. Wyjaśnij sens nawiązania do mitologii (wersy 44.–51.).
8. Określ, w jaki sposób myśl przedstawiona w 7. strofie łączy się z treścią strof 6. i 8.
9. Wskaż hiperbole obecne w 8. strofie i omów ich funkcje.
10. W wersach 60.–71. odszukaj odwołania do Biblii i mitologii; wyjaśnij, w jaki sposób wiążą się one z tematem młodości.
11. Z całego tekstu wypisz wezwania do odbiorcy (apele do czytelnika). Przyporządkuj je ideom charakterystycznym dla epoki oświecenia. Zredaguj notatkę w dowolnej formie (może to być zaproponowana niżej tabela) i wyciągnij wnioski.
braterstwo postęp wolność
apele do czytelnika
12. Wymień przedstawione w odzie różnice pomiędzy „młodymi” a „starymi”.
P r a c a d o m o w a
1. Które idee obecne w Odzie do młodości są aktualne dla Twojego pokolenia? Rozstrzygnij zagadnienie i uzasadnij swoją opinię.
2. Przedstaw elementy estetyki i ideologii oświeceniowej oraz romantycznej obecne w Odzie do młodości. Sporządź notatkę w formie, która ułatwi Ci porządkowanie treści (grafu, mapy myśli, tabeli itp.).
oświecenie romantyzm
idee
środki stylistyczne
3.Porównaj postawę „młodego” z wiersza Adama Mickiewicza i Wertera z powieści Johanna Wolfganga Goethego (Cierpienia młodego Wertera, lekcje 59.–60. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Uwzględnij opozycje: prywatność – zbiorowość,
optymizm – pesymizm, zaangażowanie w sprawy społeczne – bierność, starość – młodość, poświęcenie – egotyzm(patrz: pojęcia kluczowe w lekcji 8.).
4. Zestaw poetycką wizję młodości zaprezentowaną przez Mickiewicza i jej obraz wyrażony w dziele Canovy Hebe (patrz: ilustracja obok wiersza).
T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u
Czy wartości postulowane przez Adama Mickiewicza w Odzie do młodości są uniwersalne, czy właściwe tylko epoce romantyzmu? Odpowiedz i uzasadnij, odwołując się do różnych tekstów kultury.
geneza
Ballady i romanse powstawały w latach 1819–
1822, a po raz pierwszy zostały opublikowane w 1822 r. w Wilnie w pierwszym tomie Poezji Adama Mickiewicza. Zawierają wątki autobio-graficzne, słychać w nich także echa dyskusji starszego pokolenia poetów, „klasyków”, z mło-dymi – „romantykami”. Ważny w tym zbiorze motyw nieszczęśliwej miłości badacze wiążą z faktem, iż ukochana Mickiewicza, Maryla Wereszczakówna, w 1821 r. wyszła za mąż.
Ballady i romanse są jednocześnie cyklem pro-gramowym, w którym Mickiewicz przedstawił istotne założenia romantyzmu. Wiersze poeta poprzedził tekstem O poezji romantycznej.
wpRowadzenie do leKtuRy
Ballada Romantyczność otwiera cykl Ballad i ro- mansów i należy do najwyraźniejszych literackich manifestów programowych romantyzmu. Tekst ma cechy poznawczej i estetycznej prowokacji.
Nowa szkoła literacka piórem Adama Mickiewicza
wypowiedziała posłuszeństwo dotychczasowym autorytetom. W przedstawionym w balladzie star-cu można rozpoznać Jana śniadeckiego – profe-sora Uniwersytetu Wileńskiego, zdeklarowanego klasycystę i racjonalistę. W słowach starca wyraźnie słychać sparafrazowane tezy z rozprawy śniadec-kiego O pismach klasycznych i romantycznych (1819). Jako romantyczność rozumie tam śniadec-ki łamanie reguł sztuśniadec-ki pisarsśniadec-kiej. Przestrzega także przed niekontrolowanym korzystaniem z wyobraźni w poezji, ludową cudowność uznaje zaś za efekt niedojrzałej, zabobonnej umysłowości.