(księga I, fragmenty)
Tadeusz po przyjeździe do rodzinnego domu ogląda galerię portretów.
Tu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma Podniesionymi w niebo, miecz oburącz trzyma;
Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów, Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów [5] Albo sam na nim padnie1. Dalej w polskiej szacie
Siedzi Rejtan żałośny po wolności stracie, W ręku trzyma nóż, ostrzem zwrócony do łona, A przed nim leży Fedon i Żywot Katona2. Dalej Jasiński, młodzian piękny i posępny, [10] Obok Korsak, towarzysz jego nieodstępny,
Stoją na szańcach Pragi, na stosach Moskali, Siekąc wrogów, a Praga już się wkoło pali3. Nawet stary stojący zegar kurantowy
W drewnianej szafie poznał, u wniścia alkowy, [15] I z dziecinną radością pociągnął za sznurek,
By stary Dąbrowskiego usłyszeć mazurek4.
1 Tadeusz Kościuszko (1746–1817) – bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej podczas insurecji (1794).
Symbolem włączenia do powstania chłopów był ubiór Kościuszki – ludowa sukmana (czamara). Na krakowskim rynku przysięgał „odzyskanie samowładności Narodu i ugruntowanie powszechnej wolności”.
2 Fedon – dialog Platona o nieśmiertelności duszy; Żywot Katona – biografia rzymskiego moralisty i patrioty Katona Młodszego (zwanego Utyceńskim) autorstwa Plutarcha. Według tego przekazu Katon, stojący w wojnie domowej po stronie republikanów, popełnił samobójstwo, ponieważ nie godził się na klęskę. Tuż przed śmiercią czytał Fedona.
3 Jakub Jasiński i Tadeusz Korsak – obaj pochodzący z Wileńszczyzny, wsławili się bohaterstwem w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Byli zaliczani do najbardziej radykalnego ugrupowania insurekcji. Po upadku powstania na Litwie walczyli na terenach Polski. Obaj zginęli, broniąc Pragi (prawobrzeżnej części Warszawy) w listopadzie 1794 r.
4 Mowa o Pieśni Legionów Polskich we Włoszech zwanej mazurkiem dąbrowskiego, napisanej przez Józefa Wybickiego w 1797 r.
które przynosi zza Niemna ksiądz Robak – napoleoński emisariusz.
Wielka historia wkracza tryumfalnie do Sopli-cowa wiosną 1812 r., wraz z pochodem armii Napoleona na Moskwę. Mieszkańcy dworku są dobrze przygotowani na jej przyjęcie, za-równo dzięki agitacji księdza Robaka oraz kultowi patriotycznych pamiątek, jak i sławie Legionów Dąbrowskiego. W księgach XI i XII Mickiewicz splata „historię szlachecką”
zajazdu z wydarzeniami wielkiej wagi. Sym-bolicznym gestem pojednania współczesności z tradycją jest uwłaszczenie chłopów i nadanie im szlacheckich herbów czy ofiarowanie bro-ni napoleońskiemu generałowi przez szlachec-kiego pieniacza. Takich symboli zgody historii i współczesności znajdziemy w Panu Tadeuszu jeszcze więcej. Zatrzymajmy się przy dwu fragmentach, by przyjrzeć się temu zagadnie-niu w poemacie.
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Wymień postaci przedstawione w przytoczonym fragmencie Pana Tadeusza i wyjaśnij, co je łączy.
2. Powiedz, jaką rolę odgrywają atrybuty obecne na opisanych w poemacie portretach Kościuszki i Rejtana. Zinterpretuj gesty obu postaci.
3. O jakich wydarzeniach historycznych jest mowa w wersach 9.–12.?
4. Wyjaśnij, o czym świadczy obecność w litewskim dworze portretu Jasińskiego i Korsaka.
5. W przytoczonym fragmencie poematu znajdź „błąd” Mickiewicza. Wyjaśnij sens ideowy tego anachronizmu, odwołując się do koncepcji historii zaprezentowanej w utworze.
6. Określ rolę Mazurka Dąbrowskiego w polskiej tradycji patriotycznej.
7. Nadaj całemu fragmentowi tytuł, który uwypukliłby jego główne treści. Uzasadnij swoją decyzję.
» P O J ę C I E K l U C Z O W E
anaCHRonizm – pojęcia, sposoby myślenia, ideały pochodzące z epoki wcześniejszej niż współczesna dziełu;
niezgodność z duchem epoki; przeżytek.
Anachronizm może być celowym zabiegiem, stosowanym po to, by porównać
współczesność z dawną epoką i jej wartościami. Może być też niecelowy – wynikać z niewiedzy artysty, np. na obrazie słynny filozof spogląda na mechaniczny zegar.
mickiewicz połączył tradycję i współczesność w osobie księdza Robaka, bernardyna.
Zakonnicy ci znani byli w Polsce już od XV w.
Członkowie tego zgromadze-nia, często weterani wojenni, utrzymywali się z datków, czyli kwest. Zbierał je kwestarz, który objeżdżał dwory
szlacheckie i przy okazji przynosił wieści ze świata.
Wykreowany przez Mickiewi-cza „kwestarz rubacha”
(księga IX, wers 217.) odznacza się humorem, potrafi zacytować strofy późnobarokowego poety Józefa Baki i pije w karczmie miód z drobną szlachtą
(księga IV, wersy 278.–283.).
Jednak Mickiewiczowski ksiądz Robak to przede wszystkim emisariusz i szpieg napoleoński, który wykorzystuje swą popular-ność, by prowadzić niepodle-głościową agitację i urabiać opinię szlachecką na rzecz powstania przeciw Rosji.
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Przeczytaj fragment opisujący koncert Jankiela (księga XII, wersy 679.–745.), zwany Koncertem nad koncertami.
W I E D Z I E ć W I ę C E J . . .
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Wymień motywy łączące oba omawiane fragmenty Pana Tadeusza.
2. Wyjaśnij, jaką wartość wyrażają motywy wspólne dla obu fragmentów.
3. Wydziel w koncercie Jankiela pięć części.
Przedstaw treść każdej z nich, odwołując się do wiedzy z historii.
4. W wersach 691.–694. i 715.–718. wskaż środki poetyckie zastosowane w celu oddania dźwięków muzyki.
5. Opisz reakcje słuchaczy koncertu.
6. Wyjaśnij, czego te reakcje dowodzą.
7. Określ, jakie miejsce w kompozycji utworu zajmuje Koncert nad koncertami. Jakie jest znaczenie tego fragmentu dla wymowy całego dzieła?
8. Tradycjonalizm? konserwatyzm? pamięć?
Oceń stosunek rodziny Sopliców i Jankiela do historii.
cyPRiAN NORWid, JANKiEL, 1848, muzeum Literatury w Warszawie Norwid był nie tylko pisarzem, ale również rysownikiem i rzeźbiarzem.
Krytycznie komentował Pana Tadeusza. W liście z 9 stycznia 1867 r. do Wojciecha Cybulskiego, berlińskiego slawisty i polonisty, stwierdza, że w poemacie Mickiewicza „jedyną poważną i serio figurą jest [...] Żyd [Jankiel]”.
Ustosunkuj się do tej opinii.
» P O J ę C I A K l U C Z O W E
aliteRaCja – odmiana instrumentacji głoskowej, polegająca na powtarzaniu tych samych głosek na początku kolejnych wyrazów. Odnajdujemy ją np. we fragmencie
„koncertu wieczornego” z księgi VIII Pana Tadeusza: „Już mu z dala wtórują z bagien basem bąki, / Już bekasy [...] /i bekając raz po raz, jak w bębenki biją”). Uwydatnia walory brzmieniowe wypowiedzi, a także podkreśla związki znaczeniowe między poszczególnymi słowami. Znana była już poetom antycznym.
onomatopeja (inaczej
dźwiękonaśladownictwo) – polega na oddawaniu za pomocą brzmień językowych zjawisk akustycznych z rzeczywistości pozajęzykowej. Podstawową formą onomatopei są nieodmienne wyrazy dźwiękonaśladowcze (np. kukuryku, miau), ale funkcję tę pełnią także rzeczowniki imitujące odgłosy (np. jęk, grzmot) i czasowniki nazywające czynności, które wywołują zjawiska akustyczne i dźwięki (np. klekotać, brzęczeć).
P r a c a d o m o w a
1. Sędzia Soplica kultywuje trzy tradycje patriotyczne. Do przedstawicieli tych tradycji przyporządkuj odpowiadającą im odmianę patriotyzmu. W razie wątpliwości skorzystaj z dodatkowych źródeł wiedzy.
a) Kościuszko A) patriotyzm sarmacki
b) Rejtan B) patriotyzm demokratyczny
c) Jasiński i Korsak C) patriotyzm rewolucyjny
2. Dobierzcie się w kilkuosobowe grupy. Opracujcie w formie prezentacji multimedialnych życiorysy postaci historycznych, wymienionych w poleceniu 1. pracy domowej. Znajdźcie podobieństwa w losach tych bohaterów.
T w o r z e n i e w ł a s n e g o t e k s t u
Historia Polski – zachęca do kultywowania dawnych obyczajów czy mobilizuje do przemian?
Rozważ, odwołując się do postaw wybranych bohaterów Pana Tadeusza.