(scena III – fragmenty)
(W bliskim kościele, za ścianą, zaczynają śpiewać pieśń Bożego Narodzenia.
Nad Księdzem Piotrem Chór aniołów na nutę „Anioł pasterzom mówił”1)
CHÓR ANIOŁÓW (głosy dziecinne) Pokój temu domowi, Spoczynek grzesznikowi.
Sługo!2 sługo pokorny, cichy, Wniosłeś pokój w dom pychy.
[5] Pokój temu domowi.
ARCHANIOŁ PIERWSZy (na nutę „Bóg naszą ucieczką”)
Panie, on3 zgrzeszył, przeciwko Tobie zgrzeszył on bardzo.
ARCHANIOŁ DRUGI
Lecz płaczą nad nim, modlą się za nim Twoi Anieli.
ARCHANIOŁ PIERWSZy
Tych zdepc, o Panie, tych złam, o Panie, którzy Twe święte sądy pogardzą.
ARCHANIOŁ DRUGI
Ale tym daruj, co świętych sądów Twych nie pojęli.
1 Anioł pasterzom mówił – popularna do dziś kolęda z późnego średniowiecza.
2 Sługo! – mowa o księdzu Piotrze.
3 On – mowa o Konradzie.
wpRowadzenie do leKtuRy
Wspólny dla wszystkich części dramatu Ada-ma Mickiewicza jest motyw dziadów – ludo-wych, pogańskich rytuałów białoruskich, zwią-zanych z kultem zmarłych. Ponadto Dziady kowieńsko-wileńskie i drezdeńskie łączy głów-ny bohater – Gustaw, który w Prologu do III części dramatu przeobraża się w Konrada.
Dzieje się to w czasie sakralnym: w noc przed Dniem Zadusznym (w tę samą noc rozpoczy-na się akcja II części Dziadów). Akcja pierw-szej sceny III części dramatu rozpoczyna się
zaś w wileńskim więzieniu w Wigilię – 24 grudnia 1823 r. (w dniu 25. urodzin Adama Mickiewicza). Zdarzenia tej części rozgrywają się w wielu miejscach. Czas niektórych scen nie został określony.
Przyjrzyjmy się charakterystycznemu dla dra-matu romantycznego mieszaniu elementów z różnych rzeczywistości. Poniżej prezentuje-my fragment, w którym do celi Konrada wkra-czają anioły. Przy śpiącym bohaterze, osłabio-nym po wygłoszeniu Wielkiej Improwizacji, modli się ksiądz Piotr.
ANIOŁ
[10] Kiedym z gwiazdą nadziei1 Leciał świecąc Judei,
Hymn Narodzenia śpiewali anieli:
Mędrcy nas nie widzieli, Królowie nie słyszeli.
[15] Pastuszkowie postrzegli I do Betlejem biegli:
Pierwsi wieczną mądrość witali, Wieczną władzę uznali:
Biedni, prości i mali.
1 Gwiazda nadziei – gwiazda, która wedle Ewangelii zapowiadała narodziny Jezusa.
WiLLiAm BLAKE (czytaj: łiliem blejk),ANiOły dOBRA i ZłA, ok. 1793–1794, The Higgins Art Gallery & museum (czytaj: de higins art galeri end mjuzijem), Bedford, Anglia
Wyjaśnij symbolikę przedstawienia. Omów miejsce człowieka na obrazie.
ARCHANIOŁ PIERWSZy
[20] Pan, gdy ciekawość, dumę i chytrość w sercu Aniołów, sług swych, obaczył, Duchom wieczystym, Aniołom czystym, Pan nie przebaczył.
Runęły z niebios, jak deszcz gwiaździsty, Aniołów tłumy, I deszczem lecą za nimi co dzień mędrców rozumy.
CHÓR ANIOŁÓW
Pan maluczkim objawia, [25] Czego wielkim odmawia.
Litość! litość! nad synem ziemi, On był między wielkiemi, Litość nad synem ziemi.
ARCHANIOŁ DRUGI
On sądów Twoich nie chodził badać jako ciekawy, [30] Nie dla mądrości ludzkiej on badał, ani dla sławy.
ARCHANIOŁ PIERWSZy
On Cię nie poznał, on Cię nie uczcił, Panie nasz wielki!
On Cię nie kochał, on Cię nie wezwał, nasz Zbawicielu!
ARCHANIOŁ DRUGI
Lecz on szanował imię Najświętszej Twej Rodzicielki.
On kochał naród, on kochał wiele, on kochał wielu.
ANIOŁ
[35] Krzyż w złoto oprawiony Zdobi królów korony.
Na piersi mędrców błyszczy jak zorze, A w duszę wniść nie może:
Oświeć, oświeć ich, Boże!
CHÓR ANIOŁÓW
[40] My tak ludzi kochamy, Tak z nimi być żądamy!
Wygnani od mędrków i króli, Prostaczek nas przytuli, Nad nim dzień, noc śpiewamy.
P o l e c e n i a d o t e k s t u
1. Kto podejmuje działania w cytowanym fragmencie dramatu?
2. Dlaczego anioły i archanioły rozmawiają tylko ze sobą, a nie z ludźmi? Wytłumacz ten fakt, wskazując i nazywając plany rzeczywistości, które mieszają się w tej scenie dramatu.
3. Określ, jaką funkcję w stosunku do Konrada pełnią archanioły.
4. Wyjaśnij sens sporu archaniołów, odwołując się do całego utworu.
5. Przedstaw treść pieśni chórów anielskich. Wytłumacz, jaka jest funkcja pieśni.
6. Uwzględniając treść pieśni aniołów i wymowę analizowanego fragmentu, określ, co jest jedynym wartościowym poznaniem i kto może je osiągnąć. Jaki związek ma ta myśl z fantastyką dramatu?
7. Wykaż, że wersy 10.–28. i 35.–39. wyrażają znany Ci już z wczesnej twórczości Mickiewicza stosunek romantyków do poznania racjonalno-empirycznego.
8. W cytowanym fragmencie wskaż cechy poetyckości języka. Jaki środek stylistyczny najczęściej występuje w tekście?
9. Znajdź w tekście przejawy mowy uroczystej i mowy potocznej.
10. Wymień cechy dramatu romantycznego obecne w omawianym fragmencie.
11. Modlitwa, piosenka, pieśń – w jaki sposób ujawniają się te formy wypowiedzi w przytoczonych urywkach dramatu?
12. Wykaż na przykładach, jaki rodzaj literacki reprezentują poszczególne części cytowanego fragmentu.
P r a c a d o m o w a
1. Przygotujcie w grupach inscenizację analizowanej na lekcji sceny III dramatu Adama Mickiewicza. W scenopisie uwzględnijcie cechy wyglądu postaci i elementy gry aktorskiej, a także muzykę, światło i scenografię; zaplanujcie
odpowiednie dekoracje.
2. Porównaj przedstawienie elementów metafizycznych w wyżej cytowanym fragmencie Dziadów Adama Mickiewicza i w scenie III aktu 1 Makbeta Williama Szekspira (lekcja 20. w drugiej części podręcznika dla klasy pierwszej). Który z tych fragmentów prezentuje ukryte treści psychiki bohaterów, a który ma
przedstawiać obiektywną rzeczywistość metafizyczną, niezależną od bohaterów?
Uzasadnij odpowiedź.
T w o r z e n i e
w ł a s n e g o t e k s t u
Dokonaj analizy porównawczej pieśni anioła z cytowanego fragmentu dramatu (wersy 10.–20.) oraz kolędy Anioł pasterzom mówił.
» P O J ę C I A K l U C Z O W E
metafizyCzny plan
pRzedstawienia – w odróżnieniu od planu realistycznego oznacza przedstawioną w dziele rzeczywistość fantastyczną, która wykracza poza rzeczywistość poznawalną za pomocą zmysłów. Plan ten przedstawia świat spraw ponadludzkich, pozaziemskich, nadprzyrodzonych i duchowych.
fantastyKa – typ obrazowania
literackiego, w którym w świat przedstawiony wkraczają postaci nadnaturalne, cudowne lub budzące grozę, nieistniejące w rzeczywistości pozaliterackiej. Fantastyka literacka
funkcjonuje na zasadzie swoistej umowy pisarza z czytelnikiem: pisarz przypisuje niezwykłym tworom status realny i przedstawia ich zachowania w związkach przyczynowo-skutkowych; czytelnik natomiast respektuje prawo autora do tworzenia tego rodzaju fikcji, dzięki której osiągane są cele artystyczne.
języK poetyCKi – język niezwykły, niestosowany w codziennej komunikacji, posiadający nadmiar środków poetyckich w stosunku do zawartości informacyjnej.
Charakteryzuje się swoistym uporządkowaniem (np. wersyfikacją lub specjalnymi
konstrukcjami składniowymi: paralelizmami, anaforami itp.) oraz nagromadzeniem figur (tropów) stylistycznych.