BAUWIRTSCHAFT
UND BAURECHT
FIN A N Z IE R U N G • W O H N U N G S W IR TS C H A FT
B A U IN D U STR IE UND BAUGEWERBE __________
RECHTSFRAGEN UND C HR O N IK n 15JANUAR
B E IL A G E Z U R D E U T S C H E N B A U Z E IT U N G N R . 5 R 3
MERAUSOEBE»aEOleBUHOS. BAUMElsTER ^ U NR. tf
^ ^ ^ ^ J ^ B E H A L T ^ N ^ F Ü R J i n C H T V E R L A N e T E B E IT R Ä G E K E IN E G E W Ä H R
B E R L IN S W 4 8
DBZ
64. JA H R 1 930
DIE FINANZIERUNG DER ARBEITER- UND MITTELSTANDS
WOHNUNGEN MIT BESONDERER BERÜCKSICHTIGUNG DER KAPITALBESCHAFFUNG
GENERALBERICHT VOM WOHNUNGS- UND STÄDTEBAUKONGRESS IN ROM 1929
VON H. VAN DER KAA, S TA D TO B E R IN S P E K T O R FÜR W O H N U N G S W E S E N IM HAAG
A uf dem I n te r n a tio n a le n W o h n u n g s- u n d S tä d te b a u -K o n g re ß in Rom. H e rb st v e rg a n g e n e n J a h re s nah m che F ra g e d e r F in a n z ie ru n g des AA o h n u n g sb a u e s e in en b e d e u te n d e n R aum ein. A nschließend an u n se re B erichte ü b e r den K o n g re ß in d e r B eilage S ta d t u nd S ie d lu n g - N r. 10. O k to b e r 1929, u n d B e ilä -e Mo
d e rn e r W ohnbau", g leich falls A r. 10 vom O k to b e r 1929. soll im "F o lg en d e n d e r in h a ltre ic h e G e n e ra lb e r k h , w led e rg eg eb e n w erd e n , z u d e m in d e r Ü b ersch rift a n g e fü h rte n T h lm a . 14 E in z elb e rich te h ie rz u w arh n aut; den v ersc h ied e n ste n L a n d e rn e in g eg a n g en , die bew eisen, w ie e in d rin g lich m an a u f d er ganzen W elt sich m it d ie ser ze itg e m ä ß e n A u fg a b e b e s d iä ftig t. Es h a tte n E in z elb e rich te g esan d t: E n g la n d /W H L e °h -
4 ^Sk1T<?rp° E s tla n c p ' • b m e ta n in : F in n la n d , A rvo L in tu r i; D eutschland. O b e r re g ie ru n g s ra t D r K äm p er ImHen G r r o r | rann\gfSrt f ' l c! 7 p h 8 " 11" 1 ^ H a n d , J. B om m er; U n g arn . D r. AYildner, B u d a p est:
& r L| “ la n d ’ p - DrTeTy “ a n - R ifa : R u m än ien , S tefan M ihaiescu. B u k a re st; S p an ie n S alv a d o r C respo, M a d rid ; Schweiz, D r. H. P e te r, Z ürich; ü . S. A.. M. Bing. New- Y ork u n d C h a rle s O C o n n o r H en n e ssy , N ew A o rk ; E n g la n d u. U. S. A.. D r. A le x a n d e r Block, L ondon. — D ie S ch riftleitu n D te v o rg ele g ten B erichte g eb e n e in en ausgezeich
n eten Ü berblick ü b e r d ie S ch w ierig k e ite n d e r W o h n b a u fin an z ieru n g in d en e in ze ln en L ä n d e rn .
1. F i n a n z i e r u n g s m e t h o d e n v o r d e m K r i e g e .
In d er Zeit u n m itte lb a r v o r d em W e ltk rie g e w u rd e das K ap ital fü r A\ o h n b au ten , d ie durch P riv a tu n te r- n ehm un g en un d gem ein n ü tzig e G esellsch aften e rric h te t
" u r d e n in n ah e zu allen L ä n d e rn von p riv a te n H y p o th e k e n b a n k e n , A ersidherungsgesellschaften, S p ark assen , re n sio n sfo n d e n , S o z ia lv ersic h eru n g sin stitu te n u nd ä h n lichen E n te rn e h m e n b eig estellt.
u ^ v1 .P ro z en l satz des B a u k a p ita ls , bis zu welchem H y p o th e k e n g e w ä h rt w u rd e n , sch w an k te zw ischen v -H- in F in n la n d u nd 50 v. H. b is 60 v. H. in
•-1 i S t a a t e n ; in le tz te re m L an d e w a r es m öglich, b e i ein zeln en I n s titu te n um E rg ä n zu n g s- d a rle h e ii anzusuchen.
R • . 7 , otzde? 1 Sa I> es auch in d ie se r Zeit b ehördliche
• 'i • S panien w u rd e vom J a h re 1911 a n j ä h r lich ein e k le in e Sum m e zum Zwecke solcher B eihilfen fü r d ie w ä h re n d des J a h re s e r b a u te n H ä u se r in das -tmdget eingesetzt. Seit 1908 b lie b e n in U tngarn alle t on d e r S tadtgem einde B u d a p e st e rric h te te n H ä u se r von a lle n S taats- u nd G e m e in d e ste u e rn so lan g e b e fre it, bis sie zu w rirtschaftlichen Z insen v e rm ie te t w erd en kon n ten . D urch das AA o h n u n g sg e se tz vom J a h re 1901 gew-ährte H o lla n d a n G ese llsc h afte n u n d G em einden ZU ^ Z insfüße sta atlich e A orscküsse.
A ll dies w eist d a r a u f hin, d aß a u ß e r b ei d e r U n te r
stü tzu n g »der Ä rm s te n “, w elches P ro b le m a u f dem v o rjä h rig e n K o n g reß b e h a n d e lt w u rd e u n d d a h e r nicht m e h r z u r B esp rech u n g g ela n g t, noch ein e K ate g o rie von A rb e ite rn b e ste h t, fü r d ie durch k e in e en tsp re ch e n d e AA o h n u n g sp o litik V o rso rg e g e tro ffe n ist, w en n m a n den AA irts c h a fts k rä fte n fre ie s S piel läßt.
2. D i e g e g e n w ä r t i g e n A ' e r h ä l t n i s s e . S eit dem K rie g e scheinen in d en m e iste n L ä n d e rn m it w en ig e n A u sn a h m e n g roße S ch w ierig k e ite n zu b esteh e n .
In d en Are re in ig te n S ta a te n , wo a llg e m e in G eld fü r e r s te H y p o th e k e n reichlich z u r ATe rfü g u n g ste h t, ist auch g e n ü g e n d P r iv a tk a p ita l v o rh a n d e n . D ie Be-
schaffung z w e ite r H y p o th e k e n ist d e r k o stsp ielig ste Teil d e r AA o h n b a u fin a n z ie ru n g , sie b e d e u te t g era d ezu ein H in d e rn is fü r die M in d e rb e m ittelten , d a diesen gew öhnlich die A u fb rin g u n g des R e stk a p ita ls schon schwer fällt.
In S p an ien sind D a rle h e n aus dem „K le in g ü te r
fond“ erh ältlich , w obei d er k ü n ftig e H a u se ig e n tü m e r den v e rb le ib e n d e n B e trag im S p arw eg e a u f
zu b rin g e n hat.
Leicht ist die B eschaffung e rs te r H y p o th e k e n in F in n lan d . Zw eite H y p o th ek e n sind schw ieriger zu erh a lte n , a b e r es ist a n z u n eh m en , daß d ie K a p ita ls
bild u n g in F in n la n d im großen u n d g an z en gen ü g en w ird, um d en k ü n ftig e n G e ld b e d a r f " fü r B auzw ecke h inreichend zu decken.
In H o lla n d g ib t es gen ü g en d K ap ital. F ü r d en B au vo n A rb e ite rw o h n u n g e n g ib t d e r S ta a t zw eite H y p o th e k e n an P riv a te ; G esellschaften e r h a lte n vom S ta a te o d er den G em einden, o d er aus h alb ö ffen tlic h en F onds b e i G a ra n tie durch d ie G em ein d e B auvorschüsse.
D ie A u fb rin g u n g von B a u k a p ita lie n stößt in E n g la n d gegenw ä rtig nicht au f u n ü b erw in d lich e S chw ierigkeiten, es ist jedoch zu befü rch ten , daß zu ein em s p ä te re n Z eitp u n k te d ie S chw ierig k eiten ste ig e n u n d d ie B e
h ö rd en ü b erm ä ß ig b e la ste n könnten!
In I ta lie n sind 50 v. H. des B a u k a p ita ls leicht a u f
zu b rin g e n , schw ieriger ist es jedoch, d e n ü b rig e n T eil zu beschaffen, so d aß es vielfach B a u sd iu ld e n gibt.
D urch G a ra n tie n gro ß er G em e in d e n o d er J a h re s b e ih ilfe n des S ta a te s u n d d e r L o k a lb e h ö rd e n w ird d as B au en erle ich tert.
D ie Schweiz k e n n t b ei B eschaffung e rs te r u nd z w e ite r H y p o th e k e n k e in e S chw ierig k eiten . D as K a p ita l nach d en e rste n u n d zw e ite n S ätz en w ird von B a u u n te rn e h m e rn , H ausbew -ohnern u n d g em ein n ü tz ig en G esellschaften, d ie m anchm al d ie E rs p a rn isse ih r e r M itg lied er diesem Zwecke z u z u fü h re n b e s tre b t sind, b eig estellt.
In D eu tsch la n d ist d ie V erzin su n g f ü r e rs te H y p o th e k e n so hoch, d aß d e r H a u sb a u n u r m it H ilf e ‘ des S ta a te s u n d d e r G em ein d en , d ie z w e ite H y p o th e k e n zu ganz n ie d rig e m Z insfüße au s d e n M itteln e in e r AV o h n b a u s te u e r in a lte n H ä u s e rn b e iste lle n m ög
lich w ird . ’ 6
T rotzdem L ettland einen sehr hohen Zinsfuß und sehr hohe B aukosten aufw eist, ist d ie W o h n k u ltu r gestiegen. D ie B a u tä tig k eit k a n n n u r u n te r großen O pfern und u n te r Z uhilfenahm e von W o h n b au steu ern in alten H äu se rn ü b e rh a u p t fortgesetzt w erden. In E stland ist B a u k a p ita l n u r ä u ß e rst schwer erhältlich.
D er ungarische B ericht verw eist au f den U n ter
schied zwischen den M ieten in a lte n und neuen H äusern, der die p riv a te B a u tä tig k eit lähm t.
3. D i e A r t d e r S c h w i e r i g k e i t e n . Aus d ieser Ü bersicht d er b estehenden V erhältnisse geht herv o r, daß in d en m eisten L än d e rn K ap itals
m angel vorh errsch t oder daß w enig L ust besteht, K apital in genügendem M aße fü r W ohnbauzw ecke zu r V erfügung zu stellen. N eben dieser Tatsache findet m an in der Regel, daß a) n e u e rb a u te H äu se r zu M ieten u n ter dem K ostenpreise v erm iete t w erd en und b) in den V o rk rie g sh äu se rn die M ietzinsbildung b eschränkt und die V erm ietung d er H äu se r behördlich ge
regelt w ird.
D ie schw ierigen V erhältnisse, u n te r denen B au
k ap ita l erhältlich ist, besonders auch die hohe V er
zinsung, d ie G eldbeschaffungsgebühren, die üb rig en A uslagen sow ie beträchtlichen B aukosten m achen bei neuen H äu se rn eine M ietzinsbildung notw endig, die, soll die B a u tä tig k eit gew in n b rin g en d sein, fü r viele, selbst za h lu n g sk räftig e M ieter zu unerschw inglichen Zinsen fü h rt.
D er große U nterschied zwischen den w irtschaft
lichen M ieten eines n eu en H auses und den gesetzlich bestim m ten Zinsen (die in dem größeren T eil d er b estehenden H äu ser in G eltung sind), g estaltet die K apitalsinvestierung in W ohnbauten sehr ris k a n t und b ietet dah er d e r P riv a tin itia tiv e g eringen A nreiz.
Infolgedessen h ab en sich in vielen L än d e rn d ie Be
hörden genötigt gesehen, d ie K apitalsbeschaffung zu unterstützen, B eihilfen u nd Z in serleichterungen zu gew ähren, um die S p annung zwischen M ieten in neuen u nd alte n H äu se rn zu v e rrin g e rn . Aus den verschiedenen B erichten geht jed o d i h erv o r, daß es in folge des K a p ita lm a n g e ls häufig unmöglich ist, durch diese M ittel die W ohnungsnot zu beheben. Es w ird d ah e r nach a n d e ren W egen gesucht w erd en m üssen.
4. A b h i l f e v o r s c h l ä g e .
Einzelne Berichte schlagen M ittel vor, d ie zur Ü berw indung der S chw ierigkeiten in ih ren L än d e rn fü h ren könnten.
Im allgem einen e rw a rte t m an U n terstü tzu n g von den Behörden bei A ufbringung des B a u k ap itals und einzelne Vorschläge beschäftigen sich dam it. H e rr M ihaiescu (Rumänien) b e fü rw o rte t staatliche G a ra n tie n für D arle h en an G esellsdiaften, w äh ren d H e rr Sm etanin (Estland) fü r das Z usam m enarbeiten d er staatlichen Institutionen, der L okalbehörden u nd d er gem ein
nützigen W ohnbaugesellschaften im W ege ein er Z entralorganisation, die vom S taate g a ra n tie rte D a r
lehen gew ährt, e in tritt. In D eutschland, wo diese A nregung schon in die T at um gesetzt ist, w ird B au k ap ital teils aus der H auszinssteuer u nd den allgem einen S teu ern , teils durch G em ein d ed arleh en b e schafft. D ie Berichte des D r. K äm per und D r. W ilder- m uth geben der M einung A usdruck, daß sta a tlid ie G aran tien m it B eiträgen zu r V erzinsung (unter Mit
w irkung d e r In teressenten) g ew ä h rt w erd en sollten.
Mr. Legh-Sm ith (England) schlägt vor, die W o h n b au tä tig k e it der L okalbehürden durch sta atlid ie , zin sen freie D arle h en zu fördern. D as K ap ital w ä re durch E rsparnisse des Inlandes aufzu b rin g en , und zw ar nicht n u r durch eine E inschränkung d er K osten der Z entral- und L okalbehörden, so n d ern auch durch eine V er
rin g eru n g d er R ü stungsausgaben au f G ru n d in te r n atio n aler V ereinbarungen. H r. D re y m a n (Lettland) will die E in k ü n fte aus der Z inssteuer durch E rhöhung
d er gesetzlichen M ieten v e rm e h re n und sie Zlir „ 3 zinsung und T ilg u n g des K apitals lu r .N e u Qfe w enden. D r. W ild n er (U ngarn) m eint, daß bim .r ^ notw en d ig w äre, un i es den G em einden zu e i j e M den Bau von einfachen W ohnungen, b e-o n > V - ; i zj ee P riv a tu n te rn e h m u n g e n , a b e r auch durch ge ■ ■ 11 G esellschaften zu fö rd e rn . D iese F ö rd e ru n g , c ' in d e r G ew ä h ru n g von G em einde- u m d ^ ta
zu g ü n stig en B ed in g u n g en bei la n g jä h r ig e r
von S taa ts- u n d G e m e in d e ab g a b en b esteh en . ,, Mr. H en n e ssy u nd D r. Block h a b e n auf w er D ienste hingew iesen, d ie die B a ugesellschal en i E ngland u nd A m erik a d ad u rch g eleistet h ab e n , cialt sie das In te re s se d er k le in e n K a p ita liste n a u f A n la g e n lu r W ohnbauzw ecke a u f g e w in n b rin g e n d e r Basis ienK en konnten.
5. S c h l u ß f o l g e r u n g e n .
Aus d en verschiedenen B erichten g eh t h e rv o r, daß in vielen L ä n d e rn die M ieten n e u e r H ä u se r, w e n n die G esam tkosten gedeckt w e rd e n sollen, w esentlich h ö h e r als die gesetzlich b e sch rän k te n Z insen d e r A ork rieg s- h äu se r sein m üssen. D am it im Z u sam m en h a n g scheinen sich zw ei S ta n d p u n k te durch zu setzen .
E in e rse its sie h t Mr. L egh-S m ith (E ngland) v oraus, daß d er B au von Z in sh ä u se rn fa st ausschließlich von den L o k alb eh ö rd en w ird d u rc h g e fü h rt w e rd e n m üssen, als den einzigen U n te rn e h m e rn , die in d e r L age sind, die Zinsen u n te r dem g e w in n b rin g e n d e n A usm aße zu h a lte n , u n d in Ü b erein stim m u n g d a m it e r k lä r t D r. D re y m a n (L ettlan d ), daß d ie G ew in n m ö g lich k eiten d e r B a u u n te rn e h m e r so g erin g sind, d aß in d e r nächsten Z uk u n ft n u r m it e in e r besch eid en en p riv a te n Bau
tä tig k e it gerechnet w e rd e n k a n n ; a n d e r e rs e its h ä lt es D r. W ild n er (U ngarn) im H inblick a u f e in e k ünftige W ie d e rb e leb u n g des fre ie n M a rk te s f ü r n o tw en d ig , daß die G em ein d en zw isd ien d en je tz t zu n ie d rig e n Mieten d e r a lte n H ä u se r u nd den etw a s zu h o h e n Zinsen der n eu en H ä u se r e in en A usgleich h e rb e ifü h re n . Aus diesen b eid en en tg e g e n g e se tz te n A nsichten erg ib t sich die F ra g e , ob es w ü n sch e n sw ert u n d m öglich ist, die M ieten in a lte n u n d n e u e n H ä u s e rn allm ählich an
zugleichen od er ob d e r W o h n u n g sb au , u n d zw ar nicht n u r fü r d ie Ä rm sten , so n d e rn auch fü r d ie A rbeiter
k la sse und in ein zeln en L ä n d e rn so g a r f ü r d e n unteren M ittelstan d ohne G ew in n w e ite rg e fü h rt w erd en soll.
D rin g t d er zw eite S ta n d p u n k t durch, d a n n ist mit P riv a tk a p ita l in au sre ich e n d em M aße nicht zu rechnen, die B ehörden m ü ssen d a n n nicht n u r b ei A ufbringung des K ap itals b eiste h en , so n d e rn a u d i noch d a fü r sorgen, daß die W oh n u n g en an d ie M ieter u n te r dem Kosten
p reise ab g eg eb en w erd e n . M e h re re B erichte be
schäftigen sich m it diesem P ro b le m , sie sind schon besprochen w o rd e n u n d d if fe r ie re n n u r in der p rak tisch e n A nw endung. Es sin d auch Vorschläge e rs ta tte t w o rd en , w ie K a p ita l v o n p riv a te r Seite, und zw ar gem ein n ü tzig en G e se llsd ia fte n , Baugesellschaften, P fa n d b rie fin s titu te n usw . h e ra n g e z o g e n w erden kann.
Es taucht n u n d ie F ra g e auf, ob je d e m S ta a t genügend M ittel zu r V erfü g u n g ste h en , um auch w e ite rh in U n ter
stü tzu n g zu g ew ä h re n , so lan g e es d e r W o h nungsbedarf v erlan g t. D iese F ra g e ist um so b ere ch tig ter, weil sonst d er W o h n b au in d en b e tre ffe n d e n L ändern sdiließlich u n te r G eld m an g e l le id e n m ü ß te . F alls sich D r. A\ ild n e rs S ta n d p u n k t (A n g leid iu n g d e r M ieten in alte n un d n e u e n H äu se rn ) G e ltu n g v ersc h a fft, m üssen die g esetzlid ien M ie tb e sd irä n k u n g e n a llm ä h lid i a b geb au t und d ie fre ie Z in sb ild u n g w ie d e r in ih re Rechte ein g esetzt w erd en . D a dies a b e r so lan g e nicht e m tre te n k a n n , als d e r W o h n u n g s v o rra t n id it genügend groß ist, um E rs d iü tte ru n g e n au szu sch ließ en (zu diesem Zwecke w ä re eine u m fan g reich e B a u tä tig k e it e r f o rd e r te n ), m üssen w irk sa m e U b e rg a n g sm a ß n a h m e n P latz g le ite n , in L ä n d e rn m it f re ie r M ie tz in sb ild u n g be- s eb en k ein e e rn ste n fin a n z ie lle n S d iw ie rig k e ite n m ehr.
ZUR KRISE DER BAUWIRTSCHAFT
VON REG.-BAUM STR. A. D. E. STÜRZENACKER, W ESE R M Ü N D E
Den heutigen Z ustand d e r O rg a n isa tio n des B au
gew erbes w ollen w ir im folgenden als G egebenes h in nehm en, ohne ü b e r die Zw eckm äßigkeit u n se re r V er
dingungsgew ohnheiten und -Ordnungen zu d isk u tie re n m ögen sich in Zeiten ru h ig er W irtschaftsentw icklung
14
o hne große S chädigungen des B a u g e w e rb e s a u s w irk e n w enn sich auch h ie r U n zu trä elic h k eito n ,,„,i • ? ' s d ia ftlid ie r A rb e itsa u fw a n d e rg e b en w e rd e n u n w ir t‘
lieh lnde# en lie f en d ie V e rh ä ltn isse d o d i w ese n t- a n d e rs. W ir sind uns d a r ü b e r k la r , d a ß u n s e re
W irtschaft in a lle n T eilen e rsc h ü tte rt ist, und es ist in fo lg ed essen e r s te Pflicht, sie in sich zu k o n so lid ieren . D ie se r P rozeß k a n n nicht vom B au g ew e rb e au s sich h e ra u s a lle in d u rc h g e fü h rt w erd e n , d a fü r ist es zu se h r ab h ä n g ig vo n ä u ß e re n U m stän d en . W ir w o llen im folg en d en k la rz u le g e n versuchen, w elches d ie U rsachen u n se re s h e u tig e n u n b e frie d ig e n d e n Z u stan d es sind.
D en n d ie E rsch ein u n g en in d e r h e u tig e n B au w irtsch aft m ü ssen je d e m w irtschaftlich d e n k e n d e n F achm ann zu schw eren S orgen A n laß geben. W ir se h en als F olge u n s e re r u n g esu n d en Z u stän d e a lle n th a lb e n K onkurse, F u sio n e n usw . als d ie k r a n k h a fte n Z uckungen eines u n g esu n d en W irtsch a ftsk ö rp e rs.
Zwei U rsachen scheinen m ir diese E rscheinungen zu b e g ü n stig e n : 1. d ie S aisonschw ankungen u nd 2. die K o n ju n k tu rsc h w a n k u n g e n . Als s e k u n d ä re U rsache tr itt h ie rz u d ie S ta r rh e it u n se re s A erg a b esy stem s, das den h e u tig e n A e rh ä ltn is s e n nicht a n g e p a ß t w e rd e n k a n n .
Es fra g t sich, w ie la sse n sich d ie se U rsachen in ih ren e x tre m e n AVirkungen w en ig sten s p a ra ly sie re n ?
D ie S aiso n sch w an k u n g en sind das eigentlich g ru n d le g e n d e P ro b le m d e r B au w irtsch aft und d e r B autechnik.
Seine L ösu n g so llte Ziel d e r a lle r m it dem B a u en in B e rü h ru n g ste h e n d e n K reise sein. A usgiebige V er
w en d u n g von S tah l- u n d E ise n k o n stru k tio n e n , die h e u te k e in P ro b le m m e h r d a rste lle n , w ä re d ie e rste F o rd e ru n g , u n d sie ist vor allem an d ie B e h ö rd e n zu richten, d ie in d e r A rt ih r e r B a u a u sfü h ru n g e n ein en großen K o n serv ativ ism u s zeigen. G e ra d e h ie r, wo v o r alle m b ei den R eichsbehörden d ie B e re itste llu n g d e r B a u k re d ite u nd d ie F e sts te llu n g d e r E n tw ü rfe v on so v ie le n Zu
fä llig k e ite n a b h ä n g ig ist, wo d ie A o rb e re itu n g eines B a u w e rk e s in d?m erfo rd e rlich e n b ü ro k ra tisc h en A b
la u f zeitlich nicht v o ra u sb e stim m b a r ist, w ä re eine S ta b ilisie ru n g des S aiso n c h arak ters von b e s o n d e re r Be
d eu tu n g .
B e trac h ten w ir, w ie A m e rik a sich m it diesem P ro blem a u s e in a n d e rse tz t: D o rt w ird zunächst d e r B au
w irtsch a ft e in e ganz a n d e re B e d eu tu n g als Z en tra lp o l d e r g esam ten AA irtsc h a ft beigem essen, u n d d e m e n t
sprechend w ird von ö ffen tlich er S eite fü r d ie B elebung des B a u m a rk te s in Z eiten la te n te r AYirtschaftskrisen se h r v ie l g etan , u n d m a n sucht durch großzügige B a u p ro g ra m m e u n d B e re its te llu n g e n tsp re ch e n d er "K redite ein e a llg e m e in e B eleb u n g d e r W irtsch a ft h e rb e iz u fü h re n . M an k ö n n te fa st sagen, d ie se r P rozeß ste lle ein e S a iso n a k tio n f ü r das B a u g ew erb e d a r, d en n e r ist schon seit e in ig en J a h re n reg e lm äß ig zu beobachten.
D ies s te llt jedoch n u r d en T eil d e r am erik an isch en M aßnahm en d a r, d ie d ie ö ffentliche H a n d b etre ffen .
A u f d e r a n d e re n S eite w irk e n nicht n u r die I n d u s trie u n d die F ach p re sse f ü r e in e sachgem äße A u f
k lä r u n g d e r in te r e s s ie r te n W irtsc h a ftsk re ise ü b e r die technische Ü b erw in d u n g d e r S aiso n sch w an k u n g en u n d d e re n w irtschaftliche A o rteile, so n d e rn auch d ie Be
h ö rd e n n eh m en a n d ie se r in te n siv e n P ro p a g a n d a a k tiv te il u n d b e r a te n B a u lu stig e in d e r zw eckm äßigen W ahl des A u sfü h ru n g sz e itp u n k te s. So w ird eine ste te Be
schäftigung des B a u g ew erb es g ew ä h rle iste t, stab ile P re isv e rh ä ltn iss e w e rd e n geschaffen u nd d ie K a p ita l
b ild u n g w ird b eg ü n stig t.
A b er es w ird noch m e h r g e ta n : E in e S tatistik , das am erik an isch e, oft zu u n rech t beläch elte U n iv e rsa l
a u s k u n fts m itte l, verzeich n et a lle S chw ankungen des B a u m a rk te s, s te llt ih re U rsachen fest u n d h ilft m it an d e re n A usgleichung. D ie B eh ö rd en u n te rsu c h e n w e ite r w issenschaftlich die P ro b le m e d e r technischen Ü ber
w in d u n g d e r S aisoneinflüsse, fö rd e rn d ie T v p isie ru n g u n d S ta n d a rd isie ru n g d e r B a u m a te ria lie n , d ie in A m erik a schon a u f ein em a n d e re n N iveau ste h t als b e i uns, w a rn e n v o r In a n g riffn a h m e von B a u v o rh a b e n in Z eiten d e r H o c h k o n ju n k tu r, um d ie W irtschaft vor S chädigungen durch S p e k u la tio n zu schützen. D ie B e
h ö rd e n se lb st sow ie d ie öffentlichen B e trieb e u n d große T eile d e r I n d u s tr ie sin d d azu ü b e rg e g an g en , ih re eig en e n B a u v o rh a b e n g ru n d sätz lic h n u r in Z eiten ge
rin g e r B eschäftigung z u r A u sfü h ru n g zu b rin g en . D iese k u rz e n A u sfü h ru n g e n zeigen, w ie e rn st die A m e rik a n e r das P ro b le m d e r S ta b ilisie ru n g des Be
sch äftig u n g sg rad es in d e r B a u in d u strie n eh m en , d e n n ih r fiel nach d em K rie g e v o r a lle m d ie A u fg a b e d e r allg em ein e n W irtsch a ftsb ele b u n g u n d des U m satzes d e r g ew o n n e n en K a p ita lie n zu. W en n w ir auch u n se re Arer- h ä ltn isse in d iesem e in en P u n k t le id e r nicht m it d en en A m erik a s in P a r a lle le ste lle n k ö n n e n , so m uß u n s das am erik an isch e B eispiel doch d ie a k tiv ie re n d e R o lle d e r
un d u ns d ie S ta b ilisie ru n g im Lichte e in e r e rh ö h te n B e
d e u tu n g erscheinen lassen.
W ie lie g e n in d e ssen d ie A e rh ä ltn is s e h e u te b e i u ns!?
W ir h a b e n in den le tz te n J a h re n au ß e ro rd e n tlic h e S chw ankungen des B esch äftig u n g sg rad es erle b t. D as lag d a ra n , daß e in e rse its d ie große W o h n u n g sn o t z u r D u rc h fü h ru n g eines k o n z e n tr ie rte n P ro g ra m m s zw ang, a u f d e r a n d e re n S eite a b e r je d e B eh ö rd e ih r eig en es B a u p ro g ra m m in A n g riff nahm , u n d w ir h a b e n zum B eispiel bei d e r R eichspost e in en ra p id e n A u fstieg d e r B a u tä tig k e it w ä h re n d un d nach d e r In fla tio n gesehen, dem in d e r le tz te n Z eit e in e ebenso ra p id e D ro sselu n g a lle r A o rh a b e n gefolgt ist.
A b g eseh en davon, d aß durch solche S ch w ankungen d e r B eschäftigung d e r a llg e m e in e Schaden e in e r Üm- laufstockung e in tritt, ze itig en d ie K o n ju n k tu rsc h w a n k u n g e n b eso n d ers a u f d em B a u m a rk t d ie u n g e s ü n d e ste n A e rh ä ltn isse . In Z eiten, die g roße K a p ita lb ild u n g e n s ta rk b ee in träc h tig e n , is t fü r je d e n e in z e ln e n e in e B e
schleunigung des L m la u fe s von b e s o n d e re r B ed eu tu n g . Es tra c h te t also je d e r U n te rn e h m e r danach, d e r w en ig en v o rh a n d e n e n P ro je k te h a b h a ft zu w erd e n . D ie F o lg e sind P re isste llu n g e n , d ie m it einem gesu n d en W irt
sch aftsab lau f nicht m e h r v e r e in b a r sind. A u f d e r a n d e re n S eite e rg e b e n sich w ä h re n d d e r H o c h k o n ju n k tu r un n ö tig h ohe P re isb ild u n g e n . Es ist nicht b e m e rk b a r gew orden, daß d ie sen T en d en zen irg e n d w ie e n tg eg e n g e a rb e ite t w o rd e n w äre.
N achdem n u n in den J a h re n nach dem K rie g e d ie D u rc h fü h ru n g d e r w ichtigsten B a u p ro g ra m m e e rfo lg t ist, w ird es e rfo rd e rlich w erd e n , durch A u fste llu n g la n g fristig e r P ro g ra m m e au f la n g e Sicht d ie B a u tä tig k e it in d e r AA eise zu reg e ln , d aß ein e d a u e rn d e gleich
m äßige B eschäftigung g e w ä h rle iste t b le ib t. Es w ä re zu fo rd e rn , daß die B eh ö rd en sich re g e an d e r F ö rd e ru n g u nd E rforschung m o d e rn e r B auw eisen zum Zweck d e r Ü berw indung d e r S aisonschw ankungen b eteilig en . G e
ra d e d ie B ehörden h a b e n v o r a lle n D in g en d ie A uf
gabe, in d ie ser R ichtung b a h n b re ch en d zu w irk e n , d enn d ie in diesem S inne a u fg e w e n d e te n öffentlichen G eld e r k om m en a u f U m w egen n u r w ie d e r d e r Ö ffentlichkeit zugute. M an h a t es in A m erik a erreicht, daß d ie P re is- fp u n n e zw ischen d e n Som m er- u n d A\ in te ra u s fü h ru n g e n äu ß e rst re d u z ie rt w u rd e ; im u n g ü n stig ste n F a ll b e trä g t sie 5 b is 6 v. H. D e ra r tig e E rh ö h u n g e n k ö n n e n in K au f genom m en w erd en , d e n n sie d ie n en zum A usgleich d e r im a llg em ein e n tro tz ta riflic h e r S ta b ilisie ru n g u n s e re r L o h n v erh ältn isse w ese n tlich ere n K o n ju n k tu re in flü s se .
N u n ist j a nicht zu v e rk e n n e n , daß d ie V e rh ä ltn isse am am erik an isch e n G e ld m a rk t w esentlich a n d e rs liegen als b e i uns. K re d it is t d o rt in fa st u n b esch rän k te m L m fan g u n d zu m äßigen Z insen zu h ab e n , w a h re n d b ei uns die m eist n u r e rh ä ltlic h en k u rz fristig e n K re d ite un
gew öhnlich h ohe Z in slasten m it sich b rin g e n . D ie K om m u n en suchen j a n u n eine E n tla s tu n g d urch l m- w an d lu n g in la n g fristig e K re d ite zu erreic h en . Um «o n o tw en d ig er a b e r w ird d ie F e stle g u n g a lle r B a u v o r
h a b e n a u f la n g e Sicht, j e schw ieriger d ie G e ld beschaffung sich gestaltet.
E ine Z e n tra lsta tistik ist e rfo rd e rlich , die nicht n u r die ta ts ä d ilid ie E ntw icklung des B a u m a rk te s selbst, so n d e rn au<h a lle die U m stä n d e zu e rfa sse n h at, d e re n za h le n m äß ig e E in w irk u n g a u f d e n B a u m a rk t sich fest- ste lle n lassen. D a ra u s w ird sich un sch w er ein e S chatzung d e r E ntw ick lu n g des M a rk te s erg e b e n k ö n n en d e re n N iederschlag in F o rm von H in w eisen a n d ie B au in d u strie un d an d ie p riv a te B a u h errsch a ft, a b e r im m er im A erein m it dem R e g u la tiv des öffen tlich en B au w esens d ie S chw ankungen des B esch äftig u n g sg rad es a u f ein Alinimum re d u z ie re n k ö n n te . D aß S chw ankungen dieses M inim um s im m er noch a b h ä n g ig b le ib e n w e rd e n ' on d en vor d e r H an d noch la b ile n ^ e rh ä ltn iss e n u n se re s G eld m a rk te s, b e d a rf k e in e s b e s o n d e re n H in , w eises. Im m e rh in is t zu e rw a rte n , d aß d ie A u sw ir
k u n g e n des lo u n g p la n e s auch in d ie se r H insicht B e
ru h ig u n g w e rd e n e in tr e te n lassen. V or a lle m ist a b e r wichtig, daß d ie AA irtsc h aft je tz t von d e r B e la stu n g d e r O b lig a tio n e n b e fr e it w ird , so d aß auch a u s dem B au gew e rb e se lb st h e ra u s e in e te ilw e ise B e le b u n g des B au
m a rk te s infolge g rö ß e re r B e g ü n stig u n g d e r K ap ita l- b ild u n g e rfo lg e n k a n n .
D a s ö ffentliche B a u w ese n als R e g u la tiv d e r S aiso n sch w an k u n g en zu v e rw e n d e n , ersch ein t v o r a lle m au s dem G ru n d e ang än g ig , w eil die B e h ö rd e n nicht m it b e so n d e re n U m sätzen au s d en n e u e n G e b ä u d e n zu rech n en h a b e n , w ie dies in d e r P riv a tw irts c h a ft d e r F a ll ist
Z eitpunkt der E rstellu n g des N eubaues, w eil aus dem N eubau k ein e neuen E innahm en fließen, sondern G elder, die frü h e r an a n d e ren S tellen eingingen. A udi R ationalisierungsm aßnahm en, in d e re n D ienst etw a die N eubauten gestellt w erd en könnten, g estatten in den m eisten F ällen lä n g eren Aufschub, ohne große fin a n zielle N achteile d e r Behörde. Zum m indesten w erden d e ra rtig e N achteile n u r einen A usgleidi nachteiliger volksw irtschaftlicher A usw irk u n g en von K o n ju n k tu r
schw ankungen b rin g en können. Mir scheint, daß audi solche M aßnahm en zu den öffentlichen A ufgaben ge
rechnet w erden können.
B esondere B edeutung im R ahm en d ieser P roblem e kom m t der R atio n alisieru n g unseres V erdingungsw esens
bei. U nsere R e id isv e rd in g u n g so rd n u n g b r a d ite eine V erew igung d er im B au g ew erb e durch G ew öhnn . S L e b r ä u d . e , die den
h ältn isse n eines großen S chw ankung n ie s e R atio- M arktes nicht an g e p aß t w e rd e n k ö n n e .. b e so n d e re n a lisie ru n g w ird zu erreic h en sein Kon- O rg a n isa tio n des U n te rn e h m e rtu m s,
k u rre n z k a m p f nicht ausschließen, a b e r in -¿ändnis len k en muß, u nd a n d e re rse its durch ein e V erständnis volle H an d h a b u n g d e r g elte n d e n V orschri , Sinn durchaus n id it im m er die I n te r p ie tie i S..
R echnungshöfen u nd R ech n u n g sk am m ern ist.
F ra g e n k re is w ird a n a n d e re r S telle seine g e so n d ert
ü ^ 1, n /111 -n rr o r i o l i r o n mi'icCPTl -
DIE HISTORISCHE ENTWICKLUNG DER DEUTSCHEN
STAHLBAUINDUSTRIE UNTER BERÜCKSICHTIGUNG DER VERHÄLTNISSE IN ANDEREN LÄNDERN
NACH DEM VORTRAG VON D R .-IN G . E. H. KLÖNNE, M. D. R., D O R T M U N D
AUF DER TA G U N G DES „S TA H LB A U V E R B A N D E S 1 IM D EZE M B ER 1929 E inleitend gab der R edner einen k u rz e n geschicht
lichen Überblick über die V o rläu fer des Stahles, das G ußeisen und das Schweifieisen, um d ann auf die schnelle Entw icklung einzugehen, die durch d ie b a h n brechenden E rfindungen im A nfang des vorigen J a h r
hunderts, durch d en Ü bergang der bis d ah in von Menschenhand au sg efü h rten A rbeitsvorgänge au f Ma
schinen und insbesondere durch die Entw icklung d er Eisenbahnen g efördert w urde. N am entlidi diese v e r
ursachten einen un g eah n ten V erbrauch des n eu en B au
stoffes; sie k önnen als H auptanstoß zur Entw icklung des E isenbaues aufgefaßt w erden. E ngland w ar fü h re n d bis in die 70er Ja h re des vorigen Ja h rh u n d e rts. A ndere Staaten, nam entlich auch D eutschland, folgten etw as zögernder, h atte n d afü r ab e r den V orteil, die b ere its gesam m elten E rfa h ru n g e n n u tz b a r machen u nd gleich von v o rn h erein V erbesserungen an b rin g e n zu können.
D ie erste feste eiserne Brücke d e r W elt b au te A braham D a r b y b ere its in den Ja h re n 1776—1779. Es w ar eine B o g e n b r ü c k e ü b e r d e n S e v e r n bei C oalbrookdale von 31 m Spw. Sie ist h eu te noch in Be
trieb. A uf dem K ontinent w u rd e 1796 als e rste eiserne Brücke die g u ß e i s e r n e B o g e n b r ü c k e ü b e r d a s S t r i e g a u e r W a s s e r b e i L a a s a n i n N i e d e r s c h l e s i e n m it ein er S pannw eite von 13m durch das kgl. E ise n h ü tte n w e rk in M alapane a u s
geführt. Auch diese Brücke dient noch h e u te dem V erkehr.
D ie E ntw id d u n g d e r E isenbahnen b rachte den Wunsch m it sich, fü r die A ufnahm e von B iegungs
beanspruchung ein besser als G ußeisen geeignetes K on
stru k tio n sm aterial zu erzeugen. E nger Z usam m enarbeit zwischen P ra k tik e r und T h eo retik er gelang es, die H e r
stellung von S c h w e i ß e i s e n auf eine H öhe zu bringen, die den dam aligen A nfo rd eru n g en genügte.
Insbesondere die b ere its im S diiffbau gesam m elten E r
fahrungen w irk ten h ie rb e i nutzbringend.
Es en tstan d en in E n g l a n d und K a n a d a in den 40er Jah ren d re i große B rückenbauw erke, von denen das bem erk en sw erteste die aus vier sdiw eißeisernen, vollständig vollw andigen K asten ü b e rb a u ten besteh en d e z w e i g l e i s i g e E i s e n b a h n b r ü c k e ü b e r d i e M e n a i - S t r a ß e , di e „ B r i t a n n i a - B r ü c l c e“, ist, die zwei Ö ffnungen von je 140m S tützw eite aufw eist.
Auf dem K ontinent fü h rte sich der n eu e B austoff Schweißeisen erst etw a um die M itte des v o rigen J a h r
h u n d erts ein. D er hohe E isenverbrauch d er k a s te n förm igen Brücken w u rd e durch die A nordnung eng
maschigen N etzw erks herabgesetzt. B ekannt sind die beiden ersten großen Brücken in D e u t s c h l a n d über die W e i c h s e l und ü b e r die N o g a t aus den Jah ren 1851 — 1857. W eitere Brücken ähnlicher B au art en tstan d en bei K ö l n u n d bei K e h l .
D ie folgende Zeit w ar insbesondere theoretischen statischen U ntersuchungen gew idm et, die neue H a u p t
träg e rfo rm en zwecks B au sto ffersp arn is und b esserer A npassung an Biegungsm om ente und Q u e rk rä fte mit sich brachten. Es en tsta n d en Schwedler- und P auli träg e r, P arab el- und H alb p a ra b e lträ g e r, Fischbaudi- tra g e r und ähnliche System e. Auch viele B o g e n b r ü c k e n w urden in F rankreich, D eutschland und an d eren S taaten in Schweißeisen e rb a u t, u .a . die b e
16
k a n n te R h e i n b r ü c k e b e i K o b l e n z m it p a ra lle l- g u rtig e n Z w eigelen k -F ach w erk b o g en v o n 96,6 m S tü tz
w eite u nd d ie H o c h b r ü c k e n ü b e r d e n N o r d o s t s e e k a n a l bei G r ü n e n t h a l u n d L e v e n s a u m it 156,5 bzw. 163,4m Spw.
Auch im H o c h b a u fü h rte sich d e r n e u e B a u sta h l m e h r u n d m e h r ein, zunächst im A nschluß a n d ie alte n H o lz k o n stru k tio n e n als Z u g b ew e h ru n g d e r B inder.
D iese k o m b in ie rte n IL o lz-E isen k o n stru k tio n en w u rd en , in sb e so n d ere durch d ie A rb e ite n von P o l o n c e a u , abgelöst durch die ste ifen e ise rn e n D ac h b in d er. Eine w eitere F ö rd e ru n g e r fu h r d e r H ochbau durch das W irk e n von S c h w e d l e r . In rasc h er F o lg e e n t
sta n d en die v ie le n schw eißeisernen B a h n h o fsh allen , und, v o rh e r schon, e isern e K u p p e l n , z. B. in G u ß eisen die K uppel d er K o rn h a lle in P a ris 1811 m it 38,9 m Dm. und d ie b esonders b e m e rk e n sw e rte , von d eu tsch en In g e
n ie u re n a u s g e fü h rte g roße K u p p e l d e r R o t u n d e i n W i e n 1873 m it 104,8m S tü tzw e ite . D iese K uppel w ird auch von d en m o d e rn e n b ei w eitem nicht erreicht und ist h e u te noch d ie grö ß te d e r W elt.
D as B e streb e n zu r V erb e sse ru n g d e r B austoffe und zu r S teig eru n g d e r M a ssen e rz eu g u n g f ü h rte im Jahre 1855 zu r E rfin d u n g des B e s s e m e r - V e r f a h r e n s , nach dem zum e rs te n M ale schm iedbares Eisen im flüssigen Z ustand h e rg e s te llt w u rd e . Z ehn Jah re später w u rd e das S i e m e n s - M a r t i n - V e r f a h r e n ein
g efü h rt. A us S.-M .-M aterial ist u. a. d ie bek an n te große K r a g t r ä g e r - B r ü c k e ü b e r d e n F i r t h o f F o r t h errich tet.
D as B essem er- sow ie das S iem ens-M artin-V erfahren e rfo rd e rte n die V erw en d u n g von ph o sp h o rarm em R oh
eisen, w ä h re n d durch das d urch d e n E n g lä n d er T h o m a s im J a h re 1878 entw ick elte H e rste llu n g sv e rfa h re n die V erw en d u n g p h o sp h o rre ic h er E rz e g e s ta tte t w urde, w ie sie z.B . in den M in e tte -E rz lä g e rn v o rh a n d e n sind.
D ieses n eu e b asisd ie M a te ria l zeichnete sich d u rd i große G leich artig k eit u nd Z äh ig k eit aus. D e r B austoff Eisen h a tte h ie rb e i eine erh eb lich e S te ig e ru n g d e r G üte e r fa h re n und s ta h la rtig e E igenschaften angenom m en.
Dies brachten d ie F r a n z o s e n m it d e r B ezeidm ung ..a c i e r d o u x , die E n g l ä n d e r u nd A m e r i - k a n e r m it „ m i l d s t e e l “ zum A usdrude. In u11. s, c La 11 (] w u rd e e rst v o r k u rz e m d ie m iß v e r
ständliche B ezeidm ung „F 1 u ß e i s e n “ in „ F l u ß s t a h l ab g e än d e rt.
... l n d f n J a h re n w u rd e von d e u ts d ie n F irm en u r das A usland u nd fü r D eu tsch la n d se lb st ein e ganze Keine von Brücken in dem n e u e n T h o m a s-F lu ß sta h l e r baut. B ekannt sind die W e i c h s e l - u n d N o g a t - 1 ' ' TT 1 11 r Te * D i r s c h a u u n d M a r i e n b u r g.
, P(Flanc*.111 H and m it d e r V e rv o llk o m m n u n g des B au
stoffes ging d ie E n t w i c k l u n g d e s W a l z p r o -u c . .a v 1 u u 6 u c a i v ä i z p r O "
. e s s e s . Im m er g rö ß ere F o rm c ise n w u rd e n g ew alzt und die vielfach b e s te h e n d e n S o n d e rp ro file d e r e in zelnen W alzw erke durch N o rm u n g in e in e einzige
”n-S c E e , N ° r m a l P r o f i l r e i h e zusammengefaßt.
D ie B ed ü rfn isse des sidi en tw ic k e ln d e n B e rg b a u es und d er S ch w erin d u strie d rä n g te n im m er s tä rk e r au f eine a u sg ed e h n te V erw en d u n g von S ta h lb a u te n . F ö rd e r und H ochofengerüste, E is e n k o n s tru k tio n e n je d e r A rt, B ehälter fü r F lü ssig k e ite n u n d G as e n ts ta n d e n
F ie l bis etw a zu d en 80er J a h re n zw eifellos d er H a u p ta n te il a n d e r E n tw icklung E n g la n d zu, so w u rd e n in d e r F o lg ez eit die V erein ig ten S taa ten , F ra n k re ic h u n d nicht zu letz t D eu tsch lan d T rä g e r ein es g ew altig en A ufstieges d e r S ta h lb a u k u n st. D e r H a u p tg ru n d h ie r
f ü r w a r d ie tie fe w issenschaftliche D u rc h d rin g u n g d e r E la stiz itä tsle h re un d d e r S ta tik sow ie d e r m it dem S ta h lb a u z u sam m en h än g e n d en B au sto ffk u n d e. Ñ am en w ie K i r c h h o f f , W e y r a u c h , B a c h , a n d e re rse its C u l m a n n , R i t t e r , G e r b e r , M o h r , E n g e s s e r , M e h r t e n s u nd M ü l l e r - B r e s l a u sind u n lö sb a r m it d ie se r E ntw ick lu n g v e rk n ü p ft.
Im m e r n e u e A u fg a b en tr a te n a n d ie S ta h lb a u in d u strie h e ra n . W e it ü b e r das e rste A n w en d u n g s
geb iet des B rücken-, H alle n - un d K u p p elb a u es h in a u s
gehend, e n ts ta n d e n A u fg a b en durch d ie vielseitigen In d u strie b a u te n , T ra n sp o rta n la g e n , durch den B ergbau u nd d ie A u fb e re itu n g von E rz u n d K ohle, durch G as
w erk s- u n d K ra ftw e rk sa n la g e n , durch F e rn le itu n g e n , R o h rle itu n g e n , W a sse rb e h ä lte r, durch d en S tah l-W asse r
b a u usw . In n e u e ste r Zeit ist ein k rä f tig e r A nstoß von der, in sb e so n d e re in d en V erein ig ten S ta a te n zu g roßer B lü te g elan g te n , S ta h ls k e le ttb a u w e ise ausgegangen.
D e r V e rk sto ff S tah l h a t u n se re m J a h rh u n d e rt das technisch-architektonische G e p rä g e gegeben.
So schnell u n d so g län zen d auch d e r A u fstieg d er S ta h lb a u k u n st w ar, w u rd e doch den w irtschaftlichen A e rh ä ltn is s e n nicht im m er g en ü g en d R echnung ge
tra g e n . H eftig ste K o n k u rre n z k ä m p fe u n te rg ru b e n v ie l
fach d ie W irtsch aftlich k eit im S ta h lb a u . D ies u n d die n o tw en d ig e Z usam m enfassung a lle r w issenschaftlichen B e stre b u n g e n a u f dem G eb ie te d e r S ta h lb a u k u n st fü h rte n im J a h re 1904 zu r G rü n d u n g des „V e r - e i n s d e u t s c h e r B r ü c k e n - u n d E i s e n b a u f a b r i k e n “, d e r sp ä te r in „D e u t s c h e r E i s e n b a u - "V e r b a n d “ u nd vor ein em J a h r in „D e u t s c h e r S t a h l b a u - V e r b a n d “ u m b e n a n n t w urde.
D ie gleichen u n d ähnlichen B e streb u n g e n sehen w ir in a n d e re n L ä n d e rn m it m e h r o d er w en ig e r E rfolg.
In Ö s t e r r e i c h b e s te h t d ie F ach g ru p p e fü r E ise n k o n s tru k tio n e n u n d B rü ck en b au in n e rh a lb des V er
b an d e s d e r österreichischen M aschinenindustrie, fe rn e r ist d ie österreichische S ta h lb a u in d u s trie dem stän d ig en österreichischen Stahl-A usschuß angeschlossen, d e r die g esam te sta h le rz e u g e n d e u n d sta h lv e ra rb e ite n d e In d u s trie sow ie V e rtre te r d e r w issenschaftlichen In stitu te u n d M in isterie n um faßt. B e k a n n t ist d e r „ V e r e i n
S c h w e i z e r i s c h e r B r ü c k e n b a u a n s t a l t e n “, in sb e so n d ere durch se in e e rfo lg reic h en w issen sch aft
lichen A rb e ite n . In F r a n k r e i c h u n d B e l g i e n sind ähnliche O rg a n isa tio n e n b is h e r nicht zu sta n d e gekom m en. In E n g l a n d b e fin d e n sie sich im A nfang.
V orbildlich sind d ie B e stre b u n g e n in d en V e r e i n i g t e n S t a a t e n , d ie schon E n d e des v o rig en J a h rh u n d e rts zu e in e r V erein ig u n g von b ish e r ü b e r 20 A nlag en fü h rte n . D e r Z usam m enschluß a lle r W e rk e e rfo lg t in d em „ A m e r i c a n I n s t i t u t e o f s t e e l c o n s t r u c t i o n “.
Au f di e n e u e s t e E n t w i c k l u n g d e r W e r k s t o f f e eing eh en d , sprach d e r R e d n e r zum Schluß k u rz ü b e r d ie n euzeitlichen h o ch w ertig en B a u stä h le, ü b e r St 48, St Si un d d en g e k u p fe rte n St 52, d e r in verschie
d en en chemischen Z u sam m en setzu n g en h e rg e s te llt u nd k o rro sio n sb e stä n d ig e r ist a ls d ie b ish e r üblichen W e rk stoffe. B eso n d eren D a n k sprach e r in diesem Zu
sam m e n h an g H e rrn G e h e im ra t S c h a p e r aus, dessen In itia tiv e d ie s ta rk e E ntw ick lu n g in d e r jü n g s te n Zeit zu v e rd a n k e n ist.
D e r s ta rk e A nstoß, d e r v o n se ite n d e r „D e u t - s c h e n R e i c h s b a h n - G e s e l l s c h a f t “ m it d e r E in fü h ru n g d e r G ro firau m g ü terw ag en u n d d e r Schw er
lastzüge un d d e r d am it erfo rd e rlic h e n V e rs tä rk u n g d e r K u n stb a u te n au sg eg a n g en ist, w u rd e e rg ä n z t durch die v ie le n In stitu te , die sich um die V ertie fu n g u n s e re r K en n tn isse von d e n W e rk sto ffe n u n d a n d e re rs e its um die V erein h eitlich u n g d e r B erechnungs- u n d A b n a h m e vorschriften, u m K o n stru k tio n s- u n d B e a rb e itu n g s
fra g en , um V ereinheitlichung u n d N o rm u n g b e s o n d e re V erd ie n ste e rw o rb e n h ab e n .
Im Z usam m enhang d am it b e h a n d e lte D r. K lönne d an n noch e in g eh e n d er F ra g e n allg em ein w irtsch a ft
licher A rt d e r S ta h lb a u in d u strie , die g e ra d e in d er N ach k rieg szeit in D eu tsch lan d ein e so große R olle spielen. E r w ies au f d ie u n e rträ g lic h h o h en L asten durch S te u e rn u nd soziale A bg ab en h in u n d b eto n te, daß ein W ie d e ra u fb lü h e n d e r S ta h lb a u in d u strie fü r die D a u e r n u r zu e rw a rte n sei, w en n d ie m aß g eb en d en gesetzgeberischen K reise V erstä n d n is zeigen fü r die Be
d ü rfn is se d ie ser I n d u s trie u nd d am it auch fü r das W ohl d er A llgem einheit. D a n n sei zu hoffen, daß sich d e r S tah l als „B austoff d er u n b e g re n z te n M öglichkeiten“
w e ite re G eb ie te e ro b e rt u n d es auch g elin g en w erd e, d ie E rz eu g u n g w ied e r a u f die H öhe d e r V o rk rie g sze it zu b rin g en . —
KLEINGARTENGESETZ UND BAUWIRTSCHAFT
V O N DR. H A N S C U L E M A N N , D Ü S S E L D O R F
D e r R e fe re n te n e n tw u rf zu einem R e ic h sk lein g arten gesetz, d en E nde v. J. das R e ic h sarb eitsm in isteriu m dem R eichstag v o rg e le g t h at, ist in m e h r als e in e r Be
zieh u n g f ü r d ie B au w irtsch aft von B edeutung. D e r E n tw u rf b eabsichtigt, G ru n d stü ck e n fü r im m er die E igenschaft als K le in g a rte n la n d zu e rh a lte n .
D a s geschieht durch d ie V orschrift des § 2: „ E i n G r u n d s t ü c k k a n n a u f u n b e s c h r ä n k t e Z e i t a l s K l e i n g a r t e n g e l ä n d e f e s t g e l e g t w e r d e n iD a u e rk le in g a rte n la n d ). D ie E igenschaft als D a u e rk le in g a rte n la n d w ird in das G rundbuch ein g e tra g e n . D ie V orschriften ü b e r d ie B e la stu n g eines G ru n d stü ck es m it dem Rechte eines D ritte n g elten e n t
sprechend. Als B e rech tig ter g ilt d ie G em einde.“ D urch d ie se V orschrift w ird g ew isserm aß en eine G ru n d d ie n st
b a r k e it a u f dem G ru n d stü ck ein g e tra g e n , d ie die V er
w e n d u n g des G elä n d es zu a n d e re n Zwecken a u f u n b e s c h rä n k te Z eit unm öglich m acht. N u r d a n n k ö n n te b eisp ie lsw eise ein e B eb au u n g des G ru n d stü ck s s ta tt
fin d en , w en n d ie G em ein d e in d ie Löschung d e r G ru n d d ie n s tb a rk e it ein w illig t. Irg e n d e in e V erpflichtung d a zu sie h t das G esetz nicht vor. D ie G em einde als g ru n d - buchlich B e re ch tig te r h a t es v ie lm e h r in d e r H an d , d a r ü b e r zu entscheiden, ob d e r E ig e n tü m e r eine B e b au u n g v o rn e h m e n d a r f o d e r nicht. G e d rä n g t durch d ie K lein g a rte n in te re sse n te n , w ird d ie G em ein d e m eist g en e ig t sein, d ie L öschung d e r D ie n s tb a r k e it z u v erw e ig e rn .
W e ite r h e iß t es im § 5: „ D i e G e m e i n d e n s o l l e n i n i h r e n B e b a u u n g s p l ä n e n u n d b e i E r w e i t e r u n g d e r s e l b e n s o v i e l g e e i g n e t e s G e l ä n d e f ü r d i e F e s t l e g u n g a l s D a u e r k l e i n g a r t e n l a n d v o r s e h e n , w i e e r -
a r t i g e m L a n d z u b e f r i e d i g e n . “ W en n diese B estim m ung G esetz w ird , so w e rd e n d am it d e r Be
b au u n g sp o litik d er G em einden b e stim m te s tre n g e R icht
linien vorgezeichnet, d ie u n te r U m stä n d en großzügigen B auideen äu ß e rst hin d erlich w e rd e n k ö n n en . "B isher wrird d e r K le in g a rte n b e d a rf vielfach in d e r W eise b efried ig t, daß in d e r U m gebung d er S tad t K le in g a rte n g e lä n d e zu r V e rfü g u n g g e ste llt w ird solange, bis die B e b au u n g bis zu r P e rip h e rie v o rrü c k t. T ritt das K le in g a rte n gesetz in K raft, so w ü rd e d ie fo rts c h re ite n d e Be
b a u u n g dieses K le in g a rte n la n d u m g e h en m üssen, w ü rd e also d am it u n te r U m stän d en s ta rk gehem m t sein. M an k ö n n te ein w en d en , daß ja die b ish e rig e Ü bung b e i
b e h a lte n w e rd e n k a n n , d ie d en K le in g a rte n g ü rte l im m er w e ite r h in a u s g e trie b e n h a t, je m e h r d ie Be
b a u u n g fo rtsch reitet. D ie s e r E in w an d g ilt a b e r d an n nicht m e h r, w enn die G a rte n la n d e ig e n s c h a ft des in F ra g e k o m m e n d en B odens g rundbuchlich ein fü r a lle m a l fe stg e le g t ist.
Es ersch ein t ü b e rh a u p t b edenklich, ob m a n durch gesetzliche V orschriften d ie B ed arfsd eck u n g a n K le in g a rte n la n d re g e ln k a n n . D ie E rfa h ru n g zeigt, daß d e r B e d arf an K le in g a rte n la n d im allg e m e in e n auch ohne ein e am tliche B edarfsd eck u n g b e frie d ig t w o rd e n ist M it dem A u sb au d e r V e rk e h rsm itte l w ird d ie se B e d a rfs
deckung im m er m e h r e rle ic h te rt. D ie K le in g ä rtn e r k ö n n e n ih re G ru n d stü ck e in im m e r g rö ß e re n E n t- fe rn u n g e n Aon d e r S ta d t h a lte n u n d b e a rb e ite n , so daß ein M angel b ish e r w e d e r h e rv o rg e tre te n ist noch in a b s e h b a re r Zeit h e r v o r tr e te n w ird . W ill m a n «jeich- w ohl gesetzliche G a ra n tie n d a fü r schaffen, d aß je d e r
W i r t s c h a f t dabei F esseln anzulegen, die sie an d e r E r
füllung ih re r dringlichsten A ufgabe, der B eseitigung d e r W ohnungsnot, hindern.
D iesen G esichtspunkten trä g t d er R e fe re n te n e n tw u rf in einem F a lle auch Rechnung, w enn es im
§ 10 heißt: „ A l s w i c h t i g e r G r u n d f ü r d i e a n s i c h u n z u l ä s s i g e K ü n d i g u n g v o n K l e i n g a r t e n v e r t r ä g e n g i l t i m m e r e i n g e n e h m i g t e s B a u v o r h a b e n . G rundsätzlich ist die K ündigung ausgeschlossen, ganz gleich, ob d e r K lein
g arte n p ac h tv ertrag freiw illig abgeschlossen w orden ist oder ob d e r E igentüm er durch das M ieteinigungsam t zum Abschluß eines P ach tv ertrag es gezw ungen w orden ist. Als w ichtige G rü n d e zu r K ündigung sollen nicht gelten die Absicht, einen h ö h ere n E rtra g durch a n d e re N utzung zu erzielen, oder das G rundstück zu v eräu ß ern , oder Sport- und S pielplätze, P a rk s oder a n d e re V olks
w ohlfahrtseinrichtungen zu errichten.“ M an w ill also wohl den spekulatorischeu Absichten, die fü r eine an derw eitige V erw ertung des G rundstücks m aßgebend sein könnten, k ein en R aum geben, sondern lediglich B ebauungsplänen, w ofern sie b ere its d u rd i die B au polizei G enehm igung gefunden haben.
H ier ergibt sich ein B edenken: W enn näm lich die
K le m g a rte m n te re sse n te n a u f § £ Scheidungen E influß nehm en, s . j e r a n sich stä n d en v e rh in d e rn , daß d e r B a u p la n , d < ^ k i)n n te geneh m ig u n g sreif w äre, genehm igt cnziulDolitische sich d e n k e n : daß p arte ip o litisc h e oder s o a ^ o h t w c n e E rw äg u n g en bei d er B esetzung d e r P . solchen ausschlaggebend gew esen sind u nd d a , en w ird . E in flu ß n ah m e von K le in g ä rtn e rn Rau l j f - h a l b s ta tt D as m uß v e rh ü te t w e rd e n .. M an so llte d e sh a lb s ta tt
„genehm igtes B a u v o rh a b en zum m in
E n tw u rf ein setzen „ e i n e r n s t h a f t e s B a u v o r h a ü l e K lein g a rte n b e w e g u n g ist du rch au s gesund u n d sie b e d a rf d e r n ach h altig en U n te rstü tz u n g d a r ü b e r herrscht k e in Zw eifel. W eit w ichtiger u nd d rin g lic h e r ab e r als die L ösung d e r K le in g a rte n fra g c , che n u r i den w enigsten G em einden ü b e r h a u p t a k u t se in d u rfte , ist die B ehebung d e r W ohnungsnot. H in te r d e r B e
bau u n g b a u re ife n G elän d es m ü ssen d a h e r d ie Jviein- g a rte n b e stre b u n g e n zu rü c k tre te n . U n te r d ie sen G e
sich tsp u n k ten m uß d e r E n tw u rf d u rc h g e p ru ft u n d u m g e a rb e ite t w erd en , eh e e r e in e w irk lic h e u n d u n sc h äd liche b rau c h b a re G ru n d la g e z u r D eckung des K lein-
WÄRMEMENGE UND HEIZWIRKUNG
BEMERKUNGEN ZUM PROBLEM DER WÄRMEZÄHLUNG
VON REG.- UND BAURAT A. D. D R .-IN G . K. SCH ULTZE, BERLIN U nter obigem T itel beschäftigt sich H e rr Reg.-
B aum eister W e n t s c h e r in „B auw irtschaft und B au
recht“ Nr. 44 und 46 Jahrg. 1929 m it d er W ä rm e
messung an und fü r sich u nd im beso n d eren m it der Messung durch F a b rik a te der W ärm em esser-A .-G . E r spricht dabei von einem „grundsätzlichen Irrtu m der Ö berflächenm essung“, „ u n k la re r V orstellung der G ru n d begriffe“, „U nkenntnis des w ah ren S achverhalts“ und verlangt, daß die K lärung d er F rag e, welches u n te r den augenblicklichen V erfah ren als w irklich zuverlässig zu betrachten sei, dem B erufenen ü b erla sse n bleibe.
W er in dieser W eise K ritik an einem V erfa h re n übt, an dessen Entw icklung n am h afte F achleute A nteil h ab en und das bisher nahezu ausnahm slos A n er
kennung gefunden hat, m uß selbst S achkenner sein und S orgfalt im U rteil üben, sonst w ird er eine A b
fuhr als U nberufener beziehen. An Sachkunde und G ew issenhaftigkeit der U rteilsbildung lä ß t a b e r der A ufsatzschreiber leider viel verm issen.
Selbstverständlich ist die H auptsache an einem M eßgerät die M eßgenauigkeit. W e n tsd ier b eh a u p te t, daß die Benutzung der O b erfläch en tem p eratu r ein v e r
hängnisvoller Irrtu m sei, der es unm öglich mache, zu einem genauen M eßergebnis zu gelangen. D enn ein an einer ruhigen Ecke steh en d er H eizkörper gebe in folge g erin g e re r L uftbew egung b ei gleicher O b e r
flächentem peratur w eniger W ärm e ab als ein u n te r dem F en ster stehender. D ie R ichtigkeit d ieser B eob
achtung u n te rstellt, ist zunächst zu sagen, daß diesem U m stande doch auch d er S am sonzähler L iste 87, d e r
„ein genaues R esu ltat erg ib t“, u n te rw o rfe n ist. N u r D urchflußzähler, die im G egensatz zu diesen beiden Zählern nach der F orm el
Q = W asserm enge • (tEmtritt — tAustritt)
arb eiten , w erd en ohne Rücksicht auf den A ufstellu n g s
ort des H eizkörpers, d. h. also ohne b e s o n d e r e A daptierung des Z ählers die W ärm em enge genau messen. Eine A daptierung b ie te t jedoch durch e n t
sprechende Bemessung d er T herm oelem entenzahl k ein erlei Schw ierigkeiten. D ie Zahl d er L am ellen w ird ohnehin, w ie die W ärm em esser-A .-G . w ied erh o lt zum A usdruck gebracht hat, fü r je d en einzelnen H eiz
kö rp er je nach seiner B auhöhe und G liederzahl nach seiner freien oder v erk le id eten A ufstellung, nicht etw a n u r nach seiner F lächengröße besonders bestim m t Es w ü rd e d er H erste lle rin k ein e rle i S d iw ierigkeiten be reiten au f diese W eise auch der V erschiedenheit des A ufstellungsortes Rechnung zu trag en , w enn die Fach w eit sich bereits ü b er das P hänom en der verschiedenen
W ärm eabgabe von H eizkörpern in F ensternischen und an Innenw änden k la r w äre. D ies ist jedoch nicht der Fall- H o t t i n g e r ) w ill u n te r dem F enster eine um
r) G e su n d h e itsin g e n ieu r 1929 S. 73?.
18
7 v. H. g rö ß ere W ä rm e a b g a b e g em essen h a b e n . A n d ere F orscher w eisen d a ra u f hin, daß N isc h e n h e iz k ö rp e r der Z ugw irkung e n tg e g e n a rb e ite n , also doch w ohl die S tröm ungsgeschw indigkeit d e r L u ft v e rm in d e rn . Die A bw eichung g eg e n ü b er ein em M itte lw e rt b e trä g t je d e n falls, auch w enn m an H o ttin g e r folgt, n u r + 5,5 v. H.
D ie zulässige V e rk e h rsfe h le rg re n z e von E le k triz itä ts z ä h le rn b ei V ollast ist d em g e g e n ü b e r b ek a n n tlich
± 6,6 v. H. D ie G en a u ig k e it d e r A p p a r a tu r w ird d a h e r nicht w esentlich b ee in träc h tig t. E in G asm esser in ein er heißen D achw ohnung m ißt z w a r g e n a u so viel K u b ik m e ter w ie ein solcher im K e lle r; d ie Avirksame G asm enge ist jedoch infolge des g rö ß e re n spezifischen V olum ens im e rste n F a lle bis zu 5 v. H. g erin g e r.
W enn W entscher d ie Z ä h la p p a ra te als M assen
a rtik e l a u sg ib t und ih n e n d ie w echselnden örtlichen B edingungen en tg eg e n stellt, d a b e i a b e r nicht d e r für jede ein ze ln e W o h n u n g un d je d e n ein zeln en Heiz
k ö rp e r an d e rs b em essen en L eitu n g s- un d Lameflen- a p p a ra tu r g ed e n k t, so w eiß ich nicht, ob idi dieses V er
fa h re n n u r L eich tfertig k e it n e n n e n k an n .
H e rr W entscher gibt sich w e ite r den Anschein, auf die E rs p a rn ism ö g lid ik e ite n , d ie d urch die W ärm e
zählung gegeben sind, ein zu g eh en . E r u n te rz ieh t sich je d o d i nicht d er M ühe, d en im M ie th a u se d an k 2) der höchst u n b efrie d ig e n d e n , von W e n tsd ie r „sinnvoll“ ge
n a n n te n gesetzlichen R e g elu n g d e r H eizkostenum legung allgem ein g ew o rd en en W ä rm e v e rlu s te n im einzelnen nachzugehen. Je d e r S a d iv e rstä n d ig e des Heizungs- faches A v e i ß , daß die K e ss e lte m p e ra tu r le id e r n u r erst 'a1 „d e r M in d e rh e it d e r A n lag e n e n tsp re d ie n d der A u ß e n te m p e ra tu r g ere g elt w ird . D ie v on W entscher v o rau sg e setzte „ord n u n g sm äß ig e B e d ie n u n g “, d ie zur V erschw endung k e in e M öglichkeit b ie te t, ist also m eist nicht v o rh an d e n . Bei den allg e m e in üblichen Zug
reg le rn , die k ein e T e m p e ra tu rre g le r sind, u nd b ei Be
d ienung d e r A nlagen durch P o rtie rs im N eb e n b e ru f i r i.iSle jS1i TaTuc‘h keinesAvegs d u rch e in einfaches M achtw ort des H au sw irts e in fü h re n . Id i h a b e A nlagen gefunden, bei denen, Avenn d e r M ieter nicht re d itz e itig ooT e/S ,? ö rp e r a b ste llte , d ie Z im m e rte m p e ra tu r au f
G stieg, ln einem se h r g ro ß en T eil d e r H ä u se r, w enn nicht gar in d e r M eh rzah l, ste lle n sich T em p era- i,ei! v.°n 22 ° e in, w en n m a n d ie H e iz k ö rp e r sidi selbst u b erla ß t. D a je d e r G ra d Ü b e rte m p e ra tu r ru n d ( v. rt., bei zu sätzlicher F e n s te rlü ftu n g n o d i h ö h e re n u sm e h rv e rb ra u d i v e ru rsa c h t, so läßt sid i le id it e r rechnen, w elcher große W e rt j e d e m H ilfsm itte l b e i
zum essen ist das die U b erh eizu n g d e r W o h n rä u m e w irksam v e rh in d e rt.
D aß solche V e rlu ste a l l g e m e i n sind, g e h t auch ans m e in er S ta tistik des B re n n s to ffv e rb ra u c h s B e rlin e r
2) B re n n sto ff V erschw endung in S a m m e lh e iz u n g e n , e in e F o lg e des g e lte n d en M ie tre d its, W ä r m e w irts d ia f tlid ie N a d irid ite u 1929 S. 177.