Szkoda i jej kompensacja w prawie karnym

(1)

UNIWERSYTET GDAŃSKI

WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI

Adam Müller

Szkoda i jej kompensacja w prawie karnym

Detriment and its compensation in criminal law

rozprawa doktorska

Praca naukowa przygotowana pod kierunkiem:

dr. hab. Igora Zgolińskiego, prof. nadzw. KPSW w Bydgoszczy

Gdańsk 2021

(2)

Spis treści

WYKAZ SKRÓTÓW...4

WSTĘP...5

I. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE...9

1. Funkcja kompensacyjna prawa karnego...9

2. Pojęcie szkody...18

3. Pojęcie szkody na płaszczyźnie prawa karnego...25

II. NAPRAWIENIE SZKODY WYRZĄDZONEJ PRZESTĘPSTWEM W POLSKIM PRAWIE KARNYM – ZARYS HISTORYCZNY...34

1. Uwagi wstępne...34

2. Naprawienie szkody w wybranych regulacjach prawnokarnych państw zaborczych...37

2.1. Zabór austriacki...37

2.2. Zabór pruski...39

2.3. Zabór rosyjski...41

3. Naprawienie szkody na podstawie Kodeksu karnego z 1932 roku...44

4. Naprawienie szkody na podstawie Kodeksu karnego z 1969 roku...52

III. NAPRAWIENIE SZKODY WYRZĄDZONEJ PRZESTĘPSTWEM PRZED WEJŚCIEM W ŻYCIE USTAWY Z DNIA 20 LUTEGO 2015 R. O ZMIANIE USTAWY - KODEKS KARNY ORAZ NIEKTÓRYCH INNYCH USTAW (Dz. U. poz. 396)...58

2. Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę...60

2.1. Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny...60

2.2. Warunkowe umorzenie postępowania a obowiązek naprawienia szkody...70

2.3. Warunkowe zawieszenie wykonania kary a obowiązek naprawienia szkody...77

2.4. Skazanie na karę ograniczenia wolności a obowiązek naprawienia szkody...82

2.5. Wykonanie obowiązku naprawienia szkody...84

3. Nawiązka...95

3.1. Nawiązka jako środek karny...95

3.2. Stosunek nawiązki do obowiązku naprawienia szkody...103

4. Świadczenie pieniężne...107

IV. NAPRAWIENIE SZKODY WYRZĄDZONEJ PRZESTĘPSTWEM DE LEGE LATA.110 1. Uwagi wstępne...110

2. Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody...112

2.1. Obowiązek naprawienia szkody...112

2.2. Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody (zadośćuczynienia za doznaną krzywdę) przy warunkowym umorzeniu postępowania karnego...128

2.3. Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody przy zawieszeniu wykonania kary pozbawiania wolności...135

2.4. Orzeczenie obowiązku naprawienia szkody a jego wykonanie na podstawie przepisów Kodeksu karnego wykonawczego oraz skutki niewykonania...144

3. Orzeczenie nawiązki...155

3.1. Nawiązka...155

3.2. Orzeczenie nawiązki zamiast orzeczenia obowiązku naprawienia szkody...162

V. KOMPENSACJA SZKODY WYRZĄDZONEJ PRZESTĘPSTWEM W UJĘCIU PROCEDURALNYM...169

1. Powództwo adhezyjne...169

1.1. Uwagi wstępne...169

(3)

1.2. Instytucja powoda w procesie karnym...173

1.3. Powództwo adhezyjne a obowiązek naprawienia szkody...181

1.4. Powództwo adhezyjne a nawiązka...187

2. Odszkodowanie z urzędu...192

VI. BADANIA I OCENA ZMIAN LEGISLACYJNYCH...199

2. Metodyka badań...203

2.1. Przedmiot i cel badań...203

2.2. Problemy i hipotezy badawcze...205

2.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze...207

2.4. Badania...209

3. Ocena słuszności uchylenia powództwa adhezyjnego w oparciu o przeprowadzone badania...224

4. Ocena słuszności przyznania nawiązce charakteru środka kompensacyjnego w oparciu o przeprowadzone badania...226

5. Podsumowanie...227

ZAKOŃCZENIE...228

BIBLIOGRAFIA...235

WYKAZ TABEL I WYKRESÓW...280

ZAŁĄCZNIK NR 1...283

(4)

WYKAZ SKRÓTÓW

k.k. z 1932 r. lub Kodeks karny z 1932 r. - Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 60, poz. 571, z późn. zm.)

k.c. lub Kodeks cywilny - Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 1575, z późn. zm.)

k.p.c. lub Kodeks postępowania cywilnego - Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1740, z późn. zm.)

k.k. z 1969 r. lub Kodeksy karny z 1969 r. - Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 1969 r. Nr 13, poz. 94, z późn. zm.)

k.p.k. z 1969 r. lub Kodeks postępowania cywilnego z 1969 r. - Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.)

k.k. lub Kodeks karny - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r.

poz. 1444, z późn. zm.)

k.k.w. lub Kodeks karny wykonawczy - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 2021 r. poz. 53, z późn. zm.)

k.p.k. lub Kodeks postępowania karnego - Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 534, z późn. zm.)

u.k.s.s.c. - Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2020 r. poz. 755, z późn. zm.)

(5)

WSTĘP

Naprawienie szkody w polskim prawie karnym jest tematem istotnym dla nauki.

Zagadnienie to ulegało na przestrzeni dziesięcioleci, a nawet wieków sporym ewolucjom.

Uwarunkowane to było z jednej strony potrzebą pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej, a z drugiej także przyznanie szerszej ochrony interesom pokrzywdzonego, który zainteresowany jest przede wszystkim kompensatą poniesionej w wyniku przestępstwa szkody. Najlepszym przykładem owej ewolucji są zmiany wprowadzone ustawą z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 396). Od tego momentu kompensacja w prawie karnym nabrała zupełnie nowego wymiaru – przynajmniej w założeniach nowelizacji – gdyż na jej efekty tak naprawdę trzeba będzie jeszcze poczekać (mimo, że zmiany obowiązują już od kilku lat). Ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie nowych środków, określonych mianem środków kompensacyjnych, którym nadał odmienny niż dotąd charakter.

Analiza kompensacji w prawie karnym ukazuje nie tylko proces ewolucji konkretnych instytucji prawa karnego, ale także zależności między nimi i bliski związek z prawem cywilnym. Ów związek wynika przede wszystkim z pojęć, którymi obie gałęzi się posługują, a nade wszystko pojęcia „szkody” (niemającej wszak definicji legalnej). Ponadto zależność między prawem karnym w przedmiotowym zakresie zachodzi również w kontekście stosowania odpowiednich regulacji prawa cywilnego. To niewątpliwie wymaga interdyscyplinarnego podejścia do problemu naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem.

Zagadnienie kompensacji w prawie karnym to także spojrzenie na pozycję pokrzywdzonego. Jak się okazuje, zmiany, które były wprowadzane w polskim prawie karnym systematycznie polepszały sytuację pokrzywdzonego, w szczególności w zakresie naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem. Niemniej podstawowym problemem zarysowanym w niniejszej pracy jest kompleksowa analiza kompensacji szkody w polskim prawie karnym, oparta na przedstawieniu konkretnych instytucji, a także ich porównania.

Wybór przedmiotowego tematu uzasadniony jest tym, iż w nauce prawa karnego

(6)

zasadniczo nie podejmowano kompleksowego omówienia zagadnienia szkody i jej kompensacji. Najczęściej zajmowano się konkretnymi instytucjami, które pełniły funkcję kompensacyjną. Z całą pewnością zagadnienia kompensacji w prawie karnym dotychczas nie poddano szerszej analizie, w tym w kontekście zmian wprowadzonych od 1 lipca 2015 r.

Nie przeprowadzono na szerszą skalę badań pozwalających ocenić słuszność ostatnich modyfikacji w obszarze konkretnych instytucji. Stąd, na potrzeby niniejszej pracy, należało sformułować hipotezę badawczą o następującej treści: „Regulacje polskiego prawa karnego pozwalały i pozwalają na realizację funkcji kompensacyjnej, niezależnie od trudności występujących w praktyce, a wprowadzone od 1 lipca 2015 r. zmiany wynikały ze słusznych założeń ustawodawcy”. Hipoteza ta nawiązuje do dogmatów „racjonalnego ustawodawcy”.

Próbując dokonać weryfikacji tej hipotezy, pracę podzielono na sześć rozdziałów.

W rozdziale I przedstawiono zagadnienia wstępne, które były istotne dla podjęcia rozważań nad kolejnymi szczegółowymi tematami. W przedmiotowym rozdziale przybliżona została geneza funkcji kompensacyjnej prawa karnego. W dalszej części omówione zostało pojęcie

„szkody”, która choć nie posiada definicji legalnej, to wywodzi się z prawa cywilnego – co dla oceny prawnokarnych środków służących naprawieniu szkody nie jest obojętne.

Ustalenia w tym zakresie implikowały zatem problem pojęcia „szkody” w obszarze prawa karnego, dlatego w dalszej części rozdziału podjęto próbę zdefiniowania pojęcia „szkody” na płaszczyźnie prawa karnego.

W rozdziale II przedstawiono regulacje prawnokarne związane z naprawieniem szkody, wynikające w szczególności z aktów normatywnych obowiązujących na ziemiach polskich odpowiednio w okresie zaborów, pod rządami Kodeksu karnego z 1932 r. oraz Kodeksu karnego z 1969 r. Omówienie w tym zakresie pozwala na analizę porównawczą historycznych już rozwiązań prawnych z obecnie obowiązującymi przepisami Kodeksu karnego. Zwłaszcza uwidoczniony został proces ewolucji konkretnych instytucji i to nie tylko tych dotyczących środków o charakterze restytucyjnym. Zarówno rozwiązania prawne tamtych okresów oraz dorobek wypracowany przez doktrynę i orzecznictwo sądowe wpłynęły w większym lub mniejszym stopniu na rozwiązania aktualnie obowiązujące.

Rozdział III stanowi próbę kompleksowego przedstawienia problemu kompensacji przed wejściem w życie reformy prawa karnego z 2015 r. W rozdziale skupiono się

(7)

na przedstawieniu konkretnych środków karnych, a w szczególności na obowiązku naprawienia szkody oraz alternatywnej wobec niego nawiązce. W dużej mierze podstawą konkretnych ustaleń był dorobek doktryny, zarówno ten wywodzący się z okresu obowiązywania danych regulacji, jak i ten historyczny, czyli wynikający z piśmiennictwa powstałego pod rządami Kodeksu karnego z 1969 r.

Rozdział IV stanowi analizę prawa karnego de lege lata. Jest to niezwykle istotny temat w świetle tego, że środki kompensacyjne funkcjonują w polskim prawie karnym dopiero od 1 lipca 2015 r. Wymagało to zatem porównania danych środków z dotychczas obowiązującymi rozwiązaniami. Przedmiotowe zagadnienie wciąż wymaga większego zainteresowania ze strony doktryny, jednak warto zauważyć, że doskonałą podstawę do jego badania daje orzecznictwo sądowe. W niniejszym rozdziale, podobnie jak w rozdziale III, skupiono się przede wszystkim na omówieniu obowiązku naprawienia szkody i nawiązki, jednak już jako środków kompensacyjnych, a nie środków karnych.

Kompensacja szkody w ujęciu proceduralnym została natomiast przedstawiona w rozdziale V. Przedmiotem analizy jest, nieobowiązująca już, instytucja powództwa adhezyjnego. Przedstawiono w nim genezę instytucji powoda w postępowaniu karnym oraz jej funkcjonowanie, w szczególności w okresie bezpośrednio przed uchyleniem.

Przedstawiono również przepisy Kodeksu postępowania karnego dotyczące odszkodowania orzekanego z urzędu.

Rozdział VI prezentuje przede wszystkim badania – ich zakres, metody, techniki, narzędzia, ale także wnioski związane z tematem niniejszej pracy. Wykorzystano następujące metody badawcze: historyczno-porównawczą, analityczną (dogmatyczną), komparystyczną (w ograniczonym zakresie), analizę orzecznictwa sądowego oraz metody badań ankietowych (na podstawie danych uzyskanych w trybie przepisów o dostępie do informacji publicznej).

W oparciu o przeprowadzone badania poddano analizie zmiany wprowadzone w obszarze instytucji nawiązki oraz powództwa adhezyjnego, zestawiając to z założeniami zawartymi w uzasadnieniu do projekt ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 396). Jednocześnie uzyskane wyniki badań pozwoliły na postawienie określonych tez o charakterze praktycznym dotyczących tendencji panujących na obszarze danej apelacji sądowej, zarówno w ramach orzecznictwa, jak i wśród

(8)

innych zawodów prawniczych zajmujących się prawem karnym.

Tak zarysowana systematyka niniejszego opracowania w pełni wpisuje się w treść i zakres postawionej hipotezy badawczej. Daje to także podstawę do kompleksowego umówienia przedstawionego w niej zagadnienia. Przy czym należy zaznaczyć, iż w pracy pominięto zagadnienia dotyczące odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, ponieważ są to oddzielne instytucje, które dotyczą odpowiednio osoby skazanego lub podejrzanego, a nie pokrzywdzonego. Ponadto postępowania w tym zakresie toczą po uprawomocnieniu się orzeczenia wydanego w odpowiednim zakresie, a także nie sposób odnotować w tym obszarze aż tak gruntownych zmian jak w przypadku regulacji odnoszących się do sytuacji pokrzywdzonego.

Pracę wieńczą wnioski końcowe, opisane w Zakończeniu, które odnoszą się do odpowiednich części pracy, a w szczególności do postawionej hipotezy badawczej oraz przeprowadzonych badań.

(9)

I. ZAGADNIENIA WPROWADZAJĄCE

1. Funkcja kompensacyjna prawa karnego

Prawo karne, podobnie jak inne gałęzie prawa, ma pełnić określone funkcje. Pierwotną funkcję prawa karnego pełni funkcja sprawiedliwościowa, która ma na celu zaspokojenie poczucia sprawiedliwości ofiary przestępstwa, jej rodziny i społeczeństwa poprzez ukaranie sprawcy. To właśnie kara za przestępstwo w przeszłości stała się instynktowną odpłatą dla sprawcy¹. Źródła tej funkcji można się doszukiwać już w dawnej (krwawej) zemście prywatnej, którą J. Makarewicz uznawał za surogat kary². W początkowym rozwoju ludzkości u tzw. dzikich plemion, poszkodowany odwzajemniał swoją krzywdę niezależnie od tego, czy jego reakcja była współmierna, czy też nie (zemsta prywatna)³. Natomiast grupa społeczna w zasadzie nie ingerowała w ten stan rzeczy i zezwalała na nią bez ograniczeń.

Niejednokrotnie zemsta jednostki rozciągła się na członków danej grupy społecznej (rodu) – czyli w takiej sytuacji stawały naprzeciw siebie grupy, a nie jednostki⁴. Pod wpływem rozwoju społecznego krwawa zemsta przekształciła się w odwet i zaczyna obowiązywać tzw.

zasada talionu (odpłaty)⁵. Podstawą tej zasady nie było usunięcie zemsty z życia społecznego, lecz miarkowanie jej zastosowania. Najlepszym przykładem jest wyrażenie „oko za oko, ząb za ząb”, co pozwala stwierdzić, iż ograniczone zostały rozmiary zemsty oraz podmiot wobec, którego mogła być ona zastosowana (wyłącznie wobec sprawcy czynu)⁶. Przyzwolenie społeczeństwa na realizację prawa zemsty nie oznaczało, że panuje w nim całkowita anarchia, w którym nie ma czynów zabronionych i kar przewidzianych za ich popełnienie. Początkowo u podstaw ich funkcjonowania stał jedynie interes ogółu, za które przewidywano określone sankcje, a interes jednostki schodził na drugi plan⁷. Z czasem jednak społeczeństwo

1 J. Makarewicz, Prawo karne ogólne, Kraków 1914, s. 18.

2 J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K.

Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Wyd. KUL, Lublin 2009, s. 267.

3 Tamże, s. 268.

4 Tamże, s. 268-269.

5 Tamże, s. 268; J. Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wyd. UG, Gdańsk 2007, s. 87.

Tytułem dodatkowego komentarza podkreślić należy, że powodem zaniku kary prywatnej było to, iż przestała być odpowiednim instrumentem wymierzania sprawiedliwości na skutek rozwoju i scentralizowania ówczesnych państw europejskich – por. W. Zalewski, Historyczne przekształcenia idei kompensacji w ramach odpowiedzialności karnej, Palestra, nr 3-4/2002, s. 49-50.

6 J. Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wyd. UG, Gdańsk 2007, s. 87-88.

(10)

zainteresowało się czynami przeciwko jednostce – przez co przejęło kontrolę nad zemstą prywatną i rodową. Od tego momentu nie jednostka, lecz społeczeństwo decydowało o tym, czy dany czyn jest szkodliwy, czy też nie⁸. Spowodowało to również, iż w wielu przypadkach zemsta prywatna mogła zostać wykonana jedynie po wcześniejszym zezwoleniu państwa (społeczeństwa). W efekcie społeczeństwo uznało zemstę indywidualną, a tym samym legitymizowało jej istnienie i niejednokrotnie pomagało w jej realizacji⁹. Równolegle z zemstą prywatną funkcjonowała zemsta publiczna (społeczna)¹⁰, której można przypisać fundamenty rozważań, że prawo karne oprócz tego, iż ma służyć karaniu sprawcy przestępstwa, to ma również – jeżeli nie przede wszystkim – chronić określone dobra ważne dla społeczeństwa. Zemsta publiczna stanowiła działanie społeczeństwa wobec jej członka w przypadku, gdy ten zagrażał lub naruszał dobra istotne dla ogółu¹¹. W efekcie zemsta społeczna stanowiła uznaną karę¹² – czyli inaczej niż w przypadku zemsty prywatnej, która stanowiła jedynie jej surogat. Późniejsze całkowite upaństwowienie kary uformowało teorię odstraszania za pomocą prawa karnego¹³. W wyniku tych refleksji ukształtowała się funkcja ochronna prawa karnego. Prawo karne w ten sposób określa standardy postępowania w społeczeństwie (nakazy lub zakazy) i za pomocą sankcji motywuje do przestrzegania obowiązujących norm¹⁴.

Niezależnie od powyższego prawo karne powinno wyraźnie określać, co jest, a co nie jest czynem zabronionym zagrożonym określoną sankcją. Obywatel powinien mieć pewność, że nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyn, którego prawo za przestępstwo nie uznaje. Stąd też ukształtowała się kolejna funkcja prawa karnego zwana gwarancyjną. Przedmiotowa funkcja ma nierozerwalną więź z zasadą nullum crimen sine lege¹⁵.

W tym miejscu należy wskazać, że w polskiej doktrynie różnie podchodzono do

8 Tamże, s. 272.

9 Tamże s. 272-273.

10 J. Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wyd. UG, Gdańsk 2007, s. 86-87.

12 Tamże, s. 234.

13 J. Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wyd. UG, Gdańsk 2007, s. 92.

14 A. Marek, Prawo karne, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 14.

15 Na temat pozostałych zasad związanych z funkcją gwarancyjną zob. K. Czichy, Funkcja gwarancyjna prawa karnego skarbowego, Studia Prawnicze KUL, 6/2016, s. 34. Zob także: J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K. Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Wyd. KUL, Lublin 2009, s. 42 i 44-45; w ramach analizy historyczno-porównawczej również: J. Reinhold, Zarys prawa karnego obowiązującego na ziemiach polskich. Z. 1, Część ogólna, Wyd. Księgarnia J.

Czarneckiego, Warszawa-Kraków, s. 7-8.

(11)

przypisywania prawu karnemu określonych funkcji. Pod rządami Kodeku karnego z 1969 r.¹⁶ przyjmowano między innymi, że prawo karne pełni jedynie funkcję gwarancyjną i ochronną, ale jednocześnie zaznaczono, że przeplatają się one z funkcjami karania¹⁷. Inny pogląd zakładał zaś, że prawo karne pełni funkcję ochronną, gwarancyjną, represyjną i prewencyjną¹⁸. Można również znaleźć takie stanowiska, które w ogóle nie wyodrębniały funkcji prawa karnego¹⁹.

W piśmiennictwie z okresu Kodeksu karnego z 1969 r. można również znaleźć podział funkcji prawa karnego na funkcje: ochronną, gwarancyjną i prewencyjno-wychowawczą²⁰, czy też inny podział na funkcje: ochronną, prewencyjno-wychowawczą, represyjną, profilaktyczno-zabezpieczającą i gwarancyjną²¹.

Z powyższego wynika, że w doktrynie pomijano funkcję kompensacyjną (restytucyjną) prawa karnego. Funkcja kompensacyjna wyraźnie pojawia się w polskim piśmiennictwie prawa karnego w zasadzie dopiero pod rządami Kodeksu karnego z 1997 r.²², gdzie obok funkcji ochronnej, gwarancyjnej i prewencyjno-wychowawczej wymieniono również takie funkcje jak: afirmacyjno-motywacyjną, sprawiedliwościową i właśnie restytucyjną (kompensacyjną). Podkreślano wówczas, że funkcja kompensacyjna wyodrębniła się pod wpływem idei ochrony praw człowieka oraz wniosków płynących z wiktymologii, a zatem prawo karne oprócz karania sprawcy powinno również umożliwiać (wprost) starania się pokrzywdzonego o naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem²³. Niezależnie od tego, podobnie jak w piśmiennictwie cywilistycznym, można przyjąć, iż funkcja kompensacyjna wywodzi się z jej zadań represyjnych, gdyż jest ona wynikiem ewolucji wspomnianej wcześniej zasady talionu²⁴.

Na skutek tych przemian prawo karne nie stanowi obecnie czystej odpłaty za wyrządzone zło, ale występuje również jako instrument mający skłonić sprawcę do jego

16 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 1969 r. Nr 13, poz. 94, z późn. zm.).

17 I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, PWN, Warszawa 1983, s. 34-35.

18 T. Bojarski, A. Gimbut, Cz. Gofroń, A. Wąsek, J. Wojciechowski, Prawo karne, LTN, Lublin 1994, s. 14.

19 J. Śliwowski, Prawo karne, PWN, wyd. 2, Warszawa 1979, s. 3.

20 A. Marek (red.), Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, PWN, Warszawa 1986, s. 12-13.

21 K. Buchała, Prawo karne materialne, PWN, Warszawa 1980, s. 22.

22 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444, z późn. zm.).

23 A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, C.H. Beck, Warszawa 1997, s. 14 i 16; podobnie w kwestii funkcji kompensacyjnej: M. Bojarski (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, LexisNexis, wyd. 4, Warszawa 2010, s. 26.

24 W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, PWN, Warszawa 1972 r., s. 24- 25 i 35.

(12)

naprawienia²⁵, dlatego warto w tym miejscu skupić się wyłącznie na funkcji restytucyjnej prawa karnego. Istotne jest ustalenie znaczenia pojęcia „kompensacji”. Jest ona pojęciem z zakresu prawa cywilnego, które oznacza umorzenie wzajemnych zobowiązań stron danej czynności prawnej przez zaliczenie jednego z nich na poczet drugiego²⁶. Jednak tak skonstruowana definicja nie nadaje się na potrzeby prawa karnego i w związku z tym uległo ono znacznemu rozszerzeniu. Stąd też zaczęto kompensację pojmować również w odniesieniu do innych zachowań, z których wynika obowiązek naprawienia szkody i krzywdy.

Wyrównanie szkody i krzywdy w tym znaczeniu ma umożliwiać uzyskanie rekompensaty przez ofiarę od sprawcy przestępstwa²⁷. Tak rozumiana kompensacja w polskim piśmiennictwie rozwijała się w nurcie tzw. sprawiedliwości naprawczej. Założenie było takie, że tam gdzie rodzaj przestępstwa, sposób jego popełnienia oraz postawa sprawcy to umożliwiają, to powinien być on zaangażowany w rekompensatę wyrządzonego przez niego bezprawia w konfrontacji z pokrzywdzonym oraz społeczeństwem²⁸. Restytucja w tym wypadku ma obejmować szkody różnego rodzaju, takie jak: społeczne, indywidualne, majątkowe oraz niemajątkowe – czyli nie tylko w sensie cywilnoprawnym²⁹. Państwo natomiast ograniczyłoby się do wyznaczenia ram pozwalających na dojście do porozumienia sprawcy z pokrzywdzonym i sposobu realizacji naprawienia szkody za wyrządzoną krzywdę, ale także do ustanowienia odpowiednich mechanizmów prewencyjnych powodujących wykonanie określonych zobowiązań przez sprawcę³⁰. Taka konstrukcja pozwala na przyjęcie, że w ujęciu indywidualnym pokrzywdzonego oraz społeczności dojdzie do zaspokojenia poczucia sprawiedliwości. Wreszcie pojednanie się sprawcy i pokrzywdzonego, w tym poprzez naprawienie szkody, mogą spełnić podobnie jak kara uznane cele prewencyjne karania³¹. Podobnie uważa W. Zalewski, który podstawowe założenie sprawiedliwości naprawczej upatruje w relacji sprawca – ofiara – wspólnota³². Rola wspólnoty (społeczności

25 K. Szczucki, Kompensacja karnoprawna, czyli o obowiązku naprawienia szkody i zadośćuczynienia za krzywdę [w:] M. Król-Bogomilska (red.) Zmiany Kodeksu karnego z 2015 roku. Wybrane zagadnienia, Studia Iuridica, t. 65, Warszawa 2016, s. 119.

26 A. Olejniczak (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań – część ogólna, C.H. Beck, wyd.

2, Warszawa 2014, s. 1484.

27 E. Hryniewicz-Lach, Kompensacja szkód i krzywd w prawie karnym, Prokuratura i Prawo, 3/2016, s. 68.

28 Tamże; zob. także W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza – formą demokracji deliberatywnej?, Białostockie Studia Prawnicze, 21/2016, s. 28-29.

29 M. Płatek, Wstęp I, czyli o miejscu i roli sprawiedliwości naprawczej w systemie sprawiedliwości karnej [w:]

M. Płatek (red.), M. Fajst (red.), Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, Liber, Warszawa 2005, s. 13-14.

30 E. Hryniewicz-Lach, Kompensacja szkód i krzywd w prawie karnym, Prokuratura i Prawo, 3/2016, s. 69.

31 Por. A. Tzannetis, Von der „tätigen Reue” zum „Täter-Opfer-Ausgleich, ZIS, 4/2012, s. 141.

32 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza, początek ewolucji polskiego prawa karnego?, Arche, Gdańsk 2006, s. 184.

(13)

lokalnej) w głównej mierze sprowadza się do zapewnienia warunków, które wpłyną pozytywnie zarówno na sprawcę, jak i ofiarę³³.

Wypada jednak w kontekście funkcji kompensacyjnej prawa karnego poświęcić nieco więcej uwagi restorative justice, czyli sprawiedliwości naprawczej. Thomas F. Marshall zdefiniował ją jako „[...] proces, w którym spotykają się wszystkie strony związane z przestępstwem, by wspólnie rozstrzygnąć, jak zaradzić jego skutkom i następstwom”³⁴. Przy czym jak wspomniano powyżej w ramach idei sprawiedliwości naprawczej rola państwa ma zostać ograniczona – tym samym wpisuje się ona w krzewienie demokracji, gdyż zwykłym ludziom zostaje zwrócona jakaś część władzy³⁵. Jak wskazuje W. Zalewski jest to całkowite przeciwieństwo systemu punitywnego, który nie uczy demokracji – gdzie obywatele mają jedynie biernie znosić odpowiedzialność i sprawiedliwość, a nie brać w niej udział³⁶. W innej swojej pracy W. Zalewski zauważa, że w sprawiedliwości naprawczej „chodzi o coś więcej i inaczej”³⁷. W przedmiotowej idei chodzi o pojednanie i naprawienie krzywd, przy czym głównymi inicjatorami mają być sami zainteresowani, czyli sprawca, pokrzywdzony, a także społeczność lokalna, a nie władza państwowa. Zgodzić się zatem można ze stwierdzeniem prezentowanego Autora, że „sprawiedliwość naprawcza „dzieje się” sama, tylko trzeba jej na to pozwolić”³⁸. Niemniej należy się również zgodzić z I. Zgolińskim, iż nawet sprawiedliwość naprawcza nie posiada odpowiednich narzędzi, które pozwoliłyby całkowicie wyeliminować przestępczość, towarzyszącej przecież ludzkości od początku jej istnienia³⁹. Dlatego w ramach przedmiotowej idei liczyć można jedynie na jej przyczynienie się do ograniczenia przestępczości, co i tak stanowiłoby już istotny postęp.

Warto zauważyć, że tzw. sprawiedliwość naprawcza oprócz wpływania na zaspokojenie poczucia sprawiedliwości (kompensacji) może pełnić również inne funkcje,

33 J. Consedine, Sprawiedliwość naprawcza. Przywrócenie ładu społecznego, Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej, Warszawa 2004, s. 207.

34 T.F. Marshall, cyt. za: B. Czarnecka-Dzialuch, D. Wójcik, Mediacja w sprawach nieletnich w świetle teorii i badań, Wyd. Typografika, Warszawa 2001, s. 14.

35 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza – formą demokracji deliberatywnej?, Białostockie Studia Prawnicze, 21/2016, s. 29; zob. także I. Zgoliński, Kompensacja, sprawiedliwość naprawcza, mediacja – analiza kilku zagadnień newralgicznych [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd. KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 109.

36 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza – formą demokracji deliberatywnej?, Białostockie Studia Prawnicze, 21/2016, s. 29.

37 W. Zalewski, Sprawiedliwość „sprawiedliwości naprawczej”, GSP, 35/2016, s. 576.

38 Tamże.

39 I. Zgoliński, Kompensacja, sprawiedliwość naprawcza, mediacja – analiza kilku zagadnień newralgicznych [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd. KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 108-109.

(14)

w szczególności istotne z punktu widzenia państwa. Podnosi się, że pełniejsze wykorzystywanie kompensacji w ujęciu sprawiedliwości naprawczej może funkcjonować jako realna alternatywa dla pozbawienia wolności, czy też zmniejszyć recydywę i w konsekwencji zmniejszyć liczbę więzień. Niestety do dziś nie podjęto szerszej dyskusji na temat tego, aby przyjrzeć się bliżej tym argumentom. Być może dlatego, że pierwsze pogramy, które powstały w latach 70-tych i następnie w 80-tych (w USA w stanach Ohio i Indiana), które zakładały sprawiedliwość naprawczą jako alternatywę dla pozbawienia wolności z czasem przekształciły się w formalne praktyki i sankcje karne⁴⁰. Niemniej warto zastanowić się szerzej nad tym, czy kompensacja w istocie może realizować inne cele niż tylko poczucie sprawiedliwości u ofiary i w społeczeństwie – w szczególności w kontekście najdrobniejszych przestępstw. Wydaje się w przedmiotowe zagadnienie wpisuje się propozycja przedstawiona przez W. Zalewskiego. Autor opowiada się za tzw. mediacją po wyroku, która okazała się dużym sukcesem w innych państwach, w tym europejskich⁴¹. Zgodzić się należy, że zawarcie ugody pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym na tym etapie może się znacznie przyczynić do ograniczenia recydywy, gdyż sprawca, który trafi do zakładu karnego odczuje już określoną dolegliwość (choćby psychiczną). W efekcie może to dostatecznie na niego wpływać w taki sposób, że nie powróci do przestępstwa.

Sprawiedliwość naprawcza może w tym sensie przyczynić się do zmniejszenia liczby osadzonych w zakładach penitencjarnych w Polsce – co ma również swój aspekt ekonomiczny – po pierwsze z powodu tego, że sprawca opuszcza zakład karny, po drugie że raczej nie wróci na drogę przestępną (a tym samym do zakładu karnego) i wreszcie po trzecie jego przypadek może wpłynąć na społeczeństwo, które czerpiąc z takich doświadczeń będzie unikać popełniania czynów zabronionych. Należy to rozpatrywać także w tym wymiarze, iż sprawca opuszczając odpowiednio wcześnie zakład karny może uniknąć większej demoralizacji, ponieważ przebywanie z innymi sprawcami – wszak z różną przeszłością – w zakładzie karnym raczej jej sprzyja, aniżeli resocjalizuje.

Funkcja kompensacyjna prawa karnego jest zatem uzupełnieniem polityki karnej odwołującej się nie tyle do odwetu (kary) – choć jak wspomniano powyżej jest jego sublimacją – ale do zadośćuczynienia i naprawienia szkody ofierze, której doznała wskutek

40 W. R. Wood, Why Restorative Justice Will Not Reduce Incarceration, The British Journal of Criminology, 55/2015, s. 883-900.

41 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza jako forma diversion w perspektywie penitencjarnej.

W poszukiwaniu racjonalności, Humanistyczne Zeszyty Naukowe – Prawa Człowieka, 1/2017, s. 253-254.

(15)

wyrządzonego przestępstwa. W takim stanie rzeczy można przyjąć, że prawo karne uległo

„ucywilistycznieniu”⁴².

Polskie prawo karne przewiduje instrumenty prawne, które pozwalają realizować przedmiotową funkcję. Wśród tych instrumentów należy wymienić przede wszystkim orzeczenie o obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki – na temat, których szerzej będzie mowa w dalszej części. Warto zwrócić uwagę, że polskie prawo w ten sposób realizuje założenia Deklaracji ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z 1985 r. W prezentowanym dokumencie zwraca się uwagę na powinność przyjęcia środków na szczeblu krajowym i międzynarodowym w celu zabezpieczenia powszechnego i efektywnego uznawania i uwzględniania praw ofiar przestępstw i nadużyć władzy, ale także zaleca się, aby państwa członkowskie zagwarantowały ofiarom przestępstw prawa do:

1) swobodnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, formalnego i nieformalnego, 2) właściwego traktowania,

3) uzyskania w procesie karnym odszkodowania (kompensacji) od sprawcy przestępstwa, 4) kompensacji państwowej, gdy nie jest możliwa restytucja lub odszkodowanie z innych

źródeł,

5) wszelkiego rodzaju koniecznej w danym przypadku pomocy⁴³.

Oprócz powyższej Deklaracji, która nie miała charakteru umowy międzynarodowej, a zatem nie była wiążąca dla państw członkowskich ONZ, uwagę należy również zwrócić na zalecenia Rady Europy Nr 85/11 z dnia 28 czerwca 1985 r. w sprawie pozycji ofiary w prawie i procesie karnym oraz akty unijne. Spośród tych ostatnich wypada wymienić decyzję ramową Rady Unii Europejskiej 2001/220/WSiSW z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym⁴⁴, która ustanowiła europejskie standardy dotyczące ochrony praw ofiar przestępstw⁴⁵. Podstawowym celem tej decyzji było przybliżenie ustawodawstw państw

42 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Wiktymologia i ochrona ofiar [w:] Prawa ofiar przestępstw, Oficyna 2009 [dostęp LEX]; A. Marek zwrócił uwagę, że nastąpiła zmiana prawa karnego odwołującego się głównie do karania – zob. A. Marek, Pojęcie prawa karnego, jego funkcje i podział (Wstęp do Systemu Prawa Karnego) [w:] A. Marek (red.), System Prawa Karnego. Tom 1. Zagadnienia ogólne, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 2.

43 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Wiktymologia i ochrona ofiar [w:] Prawa ofiar przestępstw, Oficyna 2009 [dostęp: LEX].

44 Dz. Urz. UE L 82 z 22.03.2001 r. s. 1, z późn. zm.

45 A. Marek, T. Oczkowski, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę [w:]

M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck,

(16)

członkowskich, tak aby ofiary korzystały z możliwie najlepszej ochrony niezależnie od tego, w którym z tych państw przebywają, ale także odniesienie do potrzeb ofiar w sposób wszechstronny i skoordynowany (również przed i po postępowaniu karnym)⁴⁶. Założenia tej decyzji przyczyniły się także do wydania dyrektywy Rady Unii Europejskiej 2004/80/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw⁴⁷. W samym przepisie art. 12 ust. 2 dyrektywa 2004/82/WE przewiduje zapewnienie wszystkich państw członkowskich, że ich przepisy krajowe przewidują istnienie systemu kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy popełnionych na ich odpowiednich terytoriach, który gwarantuje sprawiedliwą i odpowiednią kompensatę dla ofiar. Innym ważnym aktem jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r.

ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję Rady 2001/220/WSiSW⁴⁸. Na szczególną uwagę zasługuje art. 16 dyrektywy 2012/29/WE, który stanowi, że państwa członkowskie zapewniają ofiarom w toku postępowania karnego prawo do uzyskania w rozsądnym terminie decyzji w sprawie odszkodowania od sprawcy. Wyjątkiem jest sytuacja, w której prawo krajowe przewiduje, że taka decyzja podejmowana jest w drodze innego postępowania prawnego. Ponadto państwa członkowskie mają promować środki mające zachęcić sprawców do przekazywania ofiarom odpowiedniego odszkodowania.

Powyższe akty europejskie dopełniają: dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony⁴⁹ oraz rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 606/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r.

w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych⁵⁰. Przewidują one dodatkowe, w stosunku do określonych w dyrektywie 2012/29/UE, prawa dla niektórych kategorii ofiar, jak zwłaszcza ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy⁵¹.

Wypada zaznaczyć, że Polska, oprócz instytucji przewidzianych w prawie karnym sensu stricte, wdrożenia unijnych regulacji dokonała ustawą z dnia 7 lipca 2005 r.

Warszawa 2016, s. 860-861.

46 E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym – nowe standardy Unii Europejskiej, Państwo i Prawo, 4/2014, s. 58-59.

47 Dz. Urz. UE L 261 z 06.08.2004 r., s. 15.

48 Dz. Urz. UE L 315 z 14.11.2012 r., s. 57.

49 Dz. Urz. UE. L 338 z 21.12.2011 r., s. 2.

50 Dz. Urz. UE. L 181 z 29.06.2013 r., s. 4.

51 E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym – nowe standardy Unii Europejskiej, Państwo i Prawo, 4/2014, s. 58.

(17)

o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych⁵². Jak wynika z przypisu do jej tytułu stanowi ona implementację wyżej wspomnianej dyrektywy 2004/82/WE. Do momentu jej uchwalenia w Polsce nie obowiązywał mechanizm kompensacyjny, o którym mowa w dyrektywie⁵³. Przy czym istotne prace nad projektem systemu kompensacyjnego zostały zapoczątkowane dopiero pod koniec lat 90-tych.

Natomiast roboczy projekt wspomnianej ustawy pojawił się w maju 2000 r., a w kwietniu 2004 r. także wersja uwzględniająca zalecenia zaprezentowane w projekcie dyrektywy⁵⁴. Przedmiotowa ustawa zawiera łącznie 25 artykułów i określa zasady oraz tryb przyznawania kompensaty, a także warunki współpracy organów w Rzeczypospolitej Polskiej z organami innych państw członkowskich Unii Europejskiej właściwymi w sprawach postępowania o uzyskanie tego świadczenia.

52 Dz. U. Nr 169, poz. 1415, z późn. zm.

53 Zob. E. Bieńkowska, Państwowa kompensacja ofiar przestępstw w Polsce, Państwo i Prawo, 5/2008, s. 52 i powołane tam piśmiennictwo.

54 Tamże, s. 53.

(18)

2. Pojęcie szkody

Szkoda jest pojęciem z zakresu prawa cywilnego, które nie zostało normatywnie wyjaśnione. Poszukiwania znaczenia tego pojęcia nie ułatwia również język potoczny.

Przykładowo słowniki języka polskiego podają, że szkoda to: „strata materialna lub moralna”⁵⁵ lub „coś niekorzystnego, co nastąpiło w wyniku czyichś działań lub zaistnienia jakichś zjawisk”⁵⁶. Potocznie zatem „szkodę” pojmuje się jako kategorię ekonomiczną lub moralną, a nie normatywną. Wobec braku definicji legalnej pojęcia szkody oraz bardzo ogólnych definicji słownikowych niemających znaczenia prawnego zmuszeni jesteśmy do poszukiwania jego znaczenia w dorobku doktryny i judykatury. Najczęściej przyjmuje się po prostu, że szkoda jest uszczerbkiem na dobrach poszkodowanego chronionych prawem⁵⁷. Wskazuje się dodatkowo, że szkodą jest wyłącznie uszczerbek, który nie jest wynikiem woli poszkodowanego⁵⁸. Innymi słowy szkoda występuje tylko wtedy jeżeli uszczerbek następuje wbrew woli poszkodowanego. W doktrynie można również spotkać definicje szkody głoszące, że są nią wszelkie uszczerbki na dobrach lub interesach prawnie chronionych, które powstały wbrew woli poszkodowanego oraz niezależnie od jego woli każdy uszczerbek na dobrach prawnie chronionych, z którym prawo wiąże powstanie obowiązku naprawienia szkody⁵⁹. Niektórzy przedstawiciele nauki proponują powyższe definicje uzupełnić o stwierdzenie, że „szkoda to ujemna dla poszkodowanego zmiana stanu faktycznego (względnie niekorzystny jej brak - art. 361 § 2 k.c.), stanowiąca efekt zdarzenia szkodzącego (niekoniecznie określonego w ustawie - choć wyłącznie następstwa takich zdarzeń mają znaczenie dla powstania obowiązku kompensacyjnego), która jednak [...] nie musi być jego bezpośrednim następstwem”⁶⁰.

Szkodę można dzielić na szkodę majątkową lub niemajątkową, na szkodę rzeczywistą (damnum emergens) lub utracone pożytki (lucrum cessans), czy też na szkodę deliktową, kontraktową lub bezpodstawne wzbogacenie. Tak szerokie rozumienie szkody nie było

55 Słownik języka polskiego PWN: https://sjp.pwn.pl/ [dostęp: 08.11.2020 r.].

56 Wielki słownik języka polskiego: https://www.wsjp.pl/ [dostęp: 08.11.2020 r.].

57 A. Olejniczak [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, wyd.

II, komentarz do art. 361 k.c., teza 10 [dostęp: LEX].

58 Tamże; A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 361 k.c., teza 56 [dostęp: LEX]; por. także paremię „volenti non fit iniuria ”.

59 A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 361 k.c., teza 56 [dostęp: LEX].

60 D. Kaczan, Pomiędzy zasadą jedności szkody a teorią wielości szkód - głos w dyskusji, St. Iur. Torun. 2/2016, s. 62; zob. także: A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, Rejent, 2/1998, s. 62;

A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, PWN, Warszawa 1970, s. 46.

(19)

w doktrynie prawa cywilnego wcale aż tak wyraziste, w szczególności w kwestii uznawania zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej. Część przedstawicieli słusznie wyrażała pogląd, że pojęcie szkody obejmuje oba wyżej wymienione rodzaje szkody⁶¹. Niemniej można znaleźć również odmienne stanowiska zakładające, iż szkoda obejmowała wyłącznie uszczerbek majątkowy (ekonomiczny) i nie dotyczyła sfery moralnej lub psychicznej⁶². Aktualnie na gruncie prawa cywilnego nie budzi żadnych wątpliwości rozumienie sensu largo pojęcia szkody.

Szkoda majątkowa jest to uszczerbek na dobrach, który da się wyrazić w pieniądzu, ale występuje także wtedy, gdy samo dobro nie ma żadnej wartości, ale może zostać przywrócone do odpowiedniego stanu poprzez nakłady albo jeżeli naruszenie dobra niemajątkowego powoduje naruszenie interesów majątkowych⁶³. Szkoda tego rodzaju występuje najczęściej. Dzieli się ją na damnum emergens i lucrum cessans. Pierwsza stanowi szkodę rzeczywistą, czyli uszczerbek powodujący zmniejszenie aktywów lub zwiększenie pasywów w majątku. Natomiast druga z wymienionych stanowi utracone pożytki, co oznacza udaremnienie powiększenia majątku, czyli jest to pewnego rodzaju przypuszczenie, że gdyby nie pewne zdarzenie, to majątek poszkodowanego by się powiększył⁶⁴. Przepis art. 361 k.c.

wprost stanowi, że ten kto wyrządził drugiemu szkodę zobowiązany jest do jej pełnego naprawienia, co powinno obejmować zarazem rzeczywistą stratę oraz to co uzyskałby poszkodowany gdyby mu szkody nie wyrządzono. Źródłem powstania szkody mogą różne zdarzenia, przede wszystkim mogą one wynikać z deliktów (czynów niedozwolonych).

Na czyny niedozwolone nie składają się – jak potocznie może się wydawać – tylko i wyłącznie czyny zagrożone odpowiedzialnością karną. Czynem niedozwolonym w rozumieniu Kodeksu cywilnego jest każde działanie lub zaniechanie bezprawne, to znaczy zakazane przez wszelkie obowiązujące przepisy prawa, ale także sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub dobrymi obyczajami⁶⁵. Odpowiedzialność odszkodowawcza

61 Zob. m.in.: R. Longchamps de Berier, Polskie prawo cywilne. Zobowiązania, Poznań 1999, s. 229; J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele lub zdrowiu (według prawa cywilnego), Warszawa 1968, s. 20.

62 Zob. m.in.: J. Winiarz, Ustalenie wysokości odszkodowania, PWN, Warszawa 1962, s. 16; W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, PWN, Warszawa 1962 r., s. 83-84.

63 T. Dybowski [w:] Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego. Tom III. Cz. 1, Ossolineum, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 218; zob. także: M. Ciemiński, Pojęcie szkody [w:]

Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015 [dostęp:

LEX].

64 G. Karaszewski [w:] J. Ciszewski (red.), P. Nazaruk (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019, komentarz do art. 361 k.c., teza 8 [dostęp: LEX].

65 A. Olejniczak [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, wyd.

(20)

ex delicto została przewidziana w art. 415-449 k.c. i została oparta o zasadę winy, zasadę ryzyka i zasadę słuszności.

Zasada winy jest podstawową zasadą odpowiedzialności odszkodowawczej i polega na tym, że ten kto z własnej winy swoim zachowaniem (działaniem lub zaniechaniem) spowodował u drugiego szkodę powinien ją naprawić. Podstawowym przepisem opierającym się o tę zasadę jest art. 415 k.c. Z przepisu tego jednoznacznie wynika, że do przypisania odpowiedzialności odszkodowawczej wymagane jest wykazanie winy osobie, która wyrządziła poszkodowanemu stratę (uszczerbek).

Z kolei zasada ryzyka w odróżnieniu od zasady winy nie wymaga, aby do powstania odpowiedzialności odszkodowawczej występowała wina. Wystarczy, że ustawodawca przewiduje przepisy prawne, które określone zdarzenia wiążą z taką odpowiedzialnością.

W uproszczeniu wskazuje się, że odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest odpowiedzialnością za skutek⁶⁶. Odpowiedzialność na tej zasadzie przewidują art. 430 k.c.⁶⁷, art. 433-436 k.c. oraz art. 474 k.c.⁶⁸

Natomiast zasada słuszności występuje w sytuacji kiedy nie mają zastosowania zasady winy i ryzyka, a względy słuszności – lub zamiennie używane dla określenia „zasady współżycia społecznego” – przemawiają za przypisaniem odpowiedzialności odszkodowawczej, tak aby umożliwić poszkodowanemu dochodzenie naprawienia szkody.

Odpowiedzialność na zasadzie słuszności przewidziana jest między innymi w art. 428 k.c.

i w dużej mierze jest konsekwencją unormowań zawartych w art. 425 i art. 426 k.c.⁶⁹ Owe przepisy wyłączają odpowiedzialność z uwagi na niepoczytalność lub nieukończenie 13 roku życia. W związku z tym w uzasadnionych przypadkach ustawodawca przewidział obowiązek naprawienia szkody w oparciu o przedmiotową zasadę.

Źródłem szkody majątkowej może być również – jak to zostało wcześniej wspomniane – niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, czyli tak zwana

II, komentarz do art. 415 k.c., teza 12 i 13 [dostęp: LEX].

66 A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 430 k.c., teza 3 [dostęp: LEX]; orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 15 września 1959 r. sygn. akt IV CR 1071/58, LEX nr 1339460.

67 A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 430 k.c., teza 2 [dostęp: LEX].

68 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 kwietnia 2014 r. sygn. akt VI ACa 1724/13, LEX nr 1461203.

69 B. Więzowska, Obecny stan prawny w kodeksie cywilnym [w:] Odpowiedzialność cywilna na zasadzie słuszności, Oficyna 2009 [dostęp: LEX].

(21)

odpowiedzialność ex contractu. Odpowiedzialność tego typu reguluje art. 471 i n. k.c., a dłużnik może się od niej uwolnić tylko wtedy, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania nie jest wynikiem okoliczności, za które odpowiedzialność on ponosi.

Szkoda powstaje także w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia, co zostało uregulowane w art. 405-414 k.c. Bezpodstawnie wzbogaconym jest ten, kto uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby i w takim przypadku zobowiązany jest do wydania tych korzyści w naturze, a jeżeli jest to niemożliwe do zwrotu jej wartości. Stosownie do art. 410 k.c. do bezpodstawnego wzbogacania zalicza się również świadczenie nienależne, czyli takie świadczenie, które ktoś spełnił, a nie był do niego w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany wobec osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. Należy zaznaczyć, że naprawienia szkody z bezpodstawnego wzbogacenia poszkodowany może również żądać w związku z art. 414 k.c. na zasadach ogólnych.

Innym rodzajem szkody jest szkoda niemajątkowa, czyli wszelki uszczerbek, którego nie da się zmierzyć w pieniądzu. W piśmiennictwie szkodę niemajątkową określa się mianem krzywdy moralnej, co oznacza „uszczerbek dotykający subiektywnej sfery osobowości człowieka, nieobejmujący jednak przeżyć poszkodowanego, które są refleksem doznanej przez niego szkody niemajątkowej”⁷⁰. Marcin Ciemiński wyraża stanowisko, że szkoda majątkowa dotyczy sfery psychicznej człowieka i powoduje cierpienia fizyczne oraz psychiczne spowodowane danym zdarzeniem szkodzącym. Szkodą niemajątkową są, więc ujemne konsekwencje, które w psychice poszkodowanego wywołały naruszenie jego praw⁷¹. Pojęcie szkody niemajątkowej jest związane z dobrami osobistymi, a przede wszystkim z naruszeniem tych dóbr. Kwestia dóbr osobistych została zasadniczo uregulowana w art. 23 i art. 24 k.c. W pierwszym ze wskazanych przepisów ustawodawca zawarł przykładowy katalog dóbr osobistych, do których należy w szczególności: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska.

Choć ten przepis nie wymienia wprost życia jako dobra osobistego, to z całą pewnością

70 Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową. Rozwój i funkcja społeczna, PWN, Poznań 1956, s. 168.

71 M. Ciemiński, Szkoda majątkowa a szkoda niemajątkowa – kryterium odróżnienia [w:] Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015 [dostęp: LEX].

(22)

należy je do takich dóbr zaliczyć. Z kolei art. 24 k.c. wymienia przesłanki ochrony dóbr osobistych, które muszą być spełnione łącznie i należą do nich: istnienie dobra osobistego, naruszenie lub zagrożenie dobra osobistego, bezprawność tego naruszenia lub zagrożenia⁷². Dwie pierwsze przesłanki musi udowodnić powód, a pozwany musi udowodnić, że naruszenie nie miało charakteru bezprawnego⁷³. Oznacza to, że w art. 24 § 1 k.c. przewidziano domniemanie bezprawności działania, które jednak należy pojmować w kategoriach obiektywnych bez badania treści elementu subiektywnego winy⁷⁴. Bezprawne jest każde działanie naruszające dobro osobiste, chyba że zachodzą okoliczności ją wyłączające, do których zalicza się: działanie w ramach porządku prawnego (tj. działanie dozwolone przez obowiązujące przepisy prawa), wykonywanie prawa podmiotowego, zgodę pokrzywdzonego oraz działanie w ochronie uzasadnionego interesu⁷⁵.

Obecnie obowiązujące w Polsce regulacje znacznie szerzej niż poprzednie gwarantują zadośćuczynienie szkody niemajątkowej. Wcześniejsze unormowania gwarantowały zadośćuczynienie w przypadku taksatywnie wymienionych dóbr osobistych, podczas gdy art. 445 i art. 448 k.c. w obecnym brzemieniu dają możliwość poszkodowanemu żądania rekompensaty szkody niemajątkowej doznanej w wyniku naruszenia każdego dobra osobistego⁷⁶. Niemniej w piśmiennictwie wskazuje się, że otwarty katalog dóbr osobistych (czyli możliwość wykrycia ich nowych rodzajów) tworzy zagrożenie zbyt łatwego uzyskiwania zadośćuczynienia pieniężnego. W związku z tym proponuje się de lege ferenda rozważenie ograniczenia roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę do ważniejszych dóbr osobistych⁷⁷. Zadośćuczynienie jest formą naprawienia krzywdy poprzez przyznanie poszkodowanemu odpowiedniej sumy pieniężnej, przy czym należy podkreślić, że ma ono charakter uznaniowy⁷⁸. Sąd na podstawie całokształtu okoliczności powinien dokonać oceny, czy zadośćuczynienie poszkodowanemu przysługuje, jednak nie oznacza to

72 P. Księżak [w:] P. Księżak (red.), M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, wyd. II, komentarz do art. 24 k.c., teza 1 [dostęp: LEX].

73 Tamże.

74 K. Piasecki, Kodeks cywilny. Księga pierwsza. Część ogólna. Komentarz, komentarz do art. 24 k.c., teza 1 [dostęp: LEX].

75 Tamże; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 grudnia 2017 r. sygn. akt I ACa 609/17, LEX nr 2423310; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 lipca 2017 r. sygn. akt I ACa 1769/16, LEX nr 2372204;

wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 4 kwietnia 2017 r. sygn. akt I ACa 1275/16, LEX nr 2287428.

76 J. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w kodeksie cywilnym, Oficyna 2010 [dostęp: LEX].

77 Z. Radwański, Węzłowe problemy zadośćuczynienia pieniężnego de lege ferenda [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd. KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 26.

78 A. Rzetecka-Gil, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania - część ogólna, komentarz do art. 445 k.c., teza 2 i 5 [dostęp: LEX].

(23)

jego dowolności, gdyż odmowa przyznania zadośćuczynienia powinna być odpowiednio uzasadniona⁷⁹. Sąd winien w każdym przypadku rozważyć, czy zadośćuczynienie należy się poszkodowanemu – mając przy tym na uwadze niekiedy także niewymierność pieniężną oraz uzasadnienie moralne w danych okolicznościach na zastosowanie tego środka⁸⁰. Inną formą rekompensaty krzywdy jest zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez poszkodowanego (pokrzywdzonego) cel społeczny.

Roszczenia o zadośćuczynienie oraz zasądzenie sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny zasadniczo nie mogą zostać zbyte, chyba że są już wymagalne i że zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem – art. 449 k.c.

W nauce prawa cywilnego zwraca się także uwagę na problem wyznaczenia granicy pomiędzy szkodą majątkową a szkodą niemajątkową. Dla przykładu może to wystąpić w sytuacji kiedy zdarzenie powoduje zarówno uszczerbek o charakterze majątkowym, jak i niemajątkowym, lub jeśli mamy do czynienia z dobrem bezcennym, którego wartości nie da się wyrazić w pieniądzu⁸¹. Zgodzić się trzeba z M. Ciemińskim⁸², iż przy analizie, czy w danym przypadku mamy do czynienia ze szkodą majątkowa, czy też niemajątkową, należy brać pod uwagę przede wszystkim skutek naruszonych dóbr lub interesów oraz jego charakter. Autor podobnie jak T. Dybowski uważa, że szkoda majątkowa jest przede wszystkim uszczerbkiem w dobrach lub interesach majątkowych, jak również uszczerbkiem w dobrach lub interesach niemajątkowych, jeżeli skutek naruszenia może zostać wyrażony w pieniądzu⁸³. Natomiast w kwestii szkody niemajątkowej M. Ciemiński podnosi, że jest on przede wszystkim uszczerbkiem, którego przedmiotem są dobra lub interesy niemajątkowe, a skutek naruszenia tych dóbr lub interesów nie może zostać wyrażony w pieniądzu przy zastosowaniu metody dyferencyjnej⁸⁴. Przy czym uważa również, iż szkoda niemajątkowa jest pojęciem szerszym niż pojęcie krzywdy, gdyż nie wszystkie interesy niemajątkowe powinny

79 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2006 r. sygn. akt II PK 245/05, LEX nr 243923.

80 Por. Z. Radwański, Węzłowe problemy zadośćuczynienia pieniężnego de lege ferenda [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd. KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 28.

81 M. Kaliński [w:] A. Olejniczak (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań – część ogólna, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 92.

83 T. Dybowski [w:] Z. Radwański (red.), System prawa cywilnego. Tom III. Cz. 1, Ossolineum, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1981, s. 218; zob. także A. Sinkiewicz, Pojęcie i rodzaje szkody w polskim prawie cywilnym, Rejent, 2/1998, s. 65.

(24)

być uznawane za dobra osobiste⁸⁵.

W odniesieniu do dalszych rozważań na uwagę zasługuje podział szkody na szkodę na mieniu oraz szkodę na osobie. Pierwsza z nich dotyczy uszczerbku w prawie własności lub innych prawach majątkowych, natomiast druga uszczerbku na dobrach osobistych.

W związku z tym ponownie jawi się podział szkody na majątkową i niemajątkową – szkoda na mieniu z samej istoty dotyczy wyłącznie tej pierwszej, z kolei szkoda na osobie może mieć wymiar majątkowy i niemajątkowy⁸⁶.

85 M. Ciemiński, Krzywda powstała na skutek naruszenia dobra osobistego czy prawa pacjenta a inne szkody niemajątkowe [w:] Odszkodowanie za szkodę niemajątkową w ramach odpowiedzialności ex contractu, Warszawa 2015 [dostęp: LEX].

86 G. Karaszewski [w:] J. Ciszewski (red.), P. Nazaruk (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019, komentarz do art. 361 k.c., teza 7 [dostęp: LEX]; zob. także: T. Wiśniewski [w:] J. Gudowski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. II, Warszawa 2018, komentarz do art. 361 k.c., teza 16 [dostęp: LEX].

(25)

3. Pojęcie szkody na płaszczyźnie prawa karnego

Choć szkoda jest pojęciem wywodzącym się z prawa cywilnego, to występuje również w innych gałęziach prawa. W prawie karnym de lege lata występują regulacje odnoszące się do naprawienia szkody powstałej w wyniku przestępstwa. Na temat instytucji związanych z naprawieniem szkody w prawie karnym szerzej będzie mowa w dalszej części. W tym miejscu warto, jednak zastanowić się nad znaczeniem pojęcia szkody w ramach tej gałęzi prawa i ustalić, czy jest ono tożsame ze znaczeniem funkcjonującym w doktrynie i orzecznictwie prawa cywilnego. Szkoda z oczywistych względów może powstać na skutek popełnionego przestępstwa w związku z tym szkodę tego typu można określić mianem

„szkody karnistycznej”.

Ustalenie znaczenia szkody na gruncie prawa karnego nie jest, podobnie jak na gruncie prawa cywilnego, czynnością prostą. Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie można spotkać różnice w poglądach. Warto w tym miejscu przywołać wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2008 r.⁸⁷, w którym to opowiedział się za wąskim rozumieniem szkody podtrzymując tym samym dotychczasowe stanowisko⁸⁸. Na wąskie rozumienie szkody wskazuje teza, w której Sąd Najwyższy stwierdza, że sąd w procesie karnym może sprawcę zobowiązać wyłącznie do naprawienia szkody rzeczywistej wynikającej bezpośrednio z przestępstwa⁸⁹. Stanowisko to zostało podtrzymane przez Sąd Najwyższy również w późniejszym orzeczeniu z dnia 23 lipca 2009 r., w którym zaznaczył, że szkodą, do której naprawienia sąd zobowiązuje sprawcę, jest równowartość rzeczywistej szkody wynikłej bezpośrednio z przestępstwa i nie jest dopuszczalne uwzględnienie przy ustalaniu jej wysokości innych składników i elementów szkody, które wynikły z następstw czynu⁹⁰. Sąd Najwyższy podkreślił przy tym, że środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody miał przede wszystkim charakter represyjny, a dopiero w drugim rzędzie realizujący funkcję kompensacyjną. Należy zaznaczyć, że ta teza została sformułowana jeszcze przed wprowadzeniem do Kodeksu karnego środków kompensacyjnych w związku z tym oceny tej tezy należy dokonać ponownie w oparciu o aktualnie obowiązujące regulacje. Zanim jednak to nastąpi warto szerzej odnieść się do stanowiska zaprezentowanego w powyższych

87 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2008 r. sygn. akt II KK 137/08, LEX nr 436369.

88 R.A. Stefański, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2008 r., sygn. II KK 137/08, Probacja, 1/2009, s. 147.

89 Tamże, s. 147-148.

90 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2009 r. sygn. akt V KK 124/09, LEX nr 519632.

(26)

orzeczeniach. Sąd Najwyższy w analizowanych orzeczeniach nie podejmuje w ogóle rozważań na temat tego, czy szkoda powstała w wyniku przestępstwa obejmuje tylko i wyłącznie szkodę majątkową, czy także szkodę niemajątkową. Szkoda majątkowa dotyczy uszczerbku w majątku, który by nie nastąpił gdyby nie określone zdarzenie. Szkoda niemajątkowa związana jest natomiast z dobrami osobistymi, a raczej z uszczerbkiem na tych dobrach. Jak zostało już wcześniej wspomniane szkoda niemajątkowa określana jest mianem krzywdy⁹¹, zaś krzywda ta występuje w postaci cierpień fizycznych i psychicznych. Problem dotyczący charakteru szkody powstałej z przestępstwa wprowadzał również rozbieżności w piśmiennictwie⁹². Część przedstawicieli doktryny opowiadała się za tym, że obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym dotyczy wyłącznie szkody majątkowej, a druga część że obejmuje także szkodę niemajątkową. Wydaje się, że skoro ustawodawca na gruncie prawa cywilnego dozwalał na realizację roszczeń równolegle w zakresie szkody majątkowej, jak i niemajątkowej, to również należało opowiedzieć się za tym, że na gruncie prawa karnego obowiązek naprawienia dotyczy również tych dwóch rodzajów szkody⁹³. Problem ten został rozwiązany nowelizacją Kodeksu karnego z dnia 5 listopada 2009 r. i aktualnie prezentowane jest stanowisko, że obowiązek naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa obejmuje zarówno szkodę materialną, jak i szkodę niematerialną⁹⁴.

Należy również zwrócić uwagę, że w powyższych orzeczeniach Sąd Najwyższy wskazuje explicite na „szkodę rzeczywistą” i wynikającą „bezpośrednio z przestępstwa”.

Ten drugi zwrot ma niezwykle doniosłe znaczenie, gdyż podkreśla, że szkoda ma wynikać

„bezpośrednio” z przestępstwa, a nie tylko być jego wynikiem (skutkiem, następstwem).

W związku z tym pojęcie szkody zostało istotnie zawężone w stosunku do sposobu rozumienia tej przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej na gruncie prawa cywilnego⁹⁵. Konstrukcja zakładająca, że szkoda powstała w wyniku przestępstwa obejmuje wyłącznie szkodę rzeczywistą pozbawia pokrzywdzonego (poszkodowanego) dochodzenia na gruncie prawa karnego utraconych pożytków (lucrum cessans). W takim przypadku zdaniem

91 Zob. także: A. Marek, T. Oczkowski, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 884.

92 R.A. Stefański, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 9 lipca 2008 r., sygn. II KK 137/08, Probacja, 1/2009, s. 151.

93 B. Kolasiński, Szkoda w rozumieniu art. 46 § 1 k.k., Prokuratura i Prawo, 4/2001, s. 67.

94 M. Iwański, M. Jakubowski, M. Szewczyk [w:] W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna.

Tom I. Cześć I. Komentarz do art. 1-52, wyd. V, komentarz do art. 46 k.k., teza 24 [dostęp: LEX]; zob. także:

A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 164.

95 A. Liszewska, W. Robaczyński, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2009 r., V KK 124/09, Studia Prawno-Ekonomiczne, t. LXXXIII, 2011, s. 242.