Kodeks karny z 1969 r. w porównaniu do wcześniej przedstawionych aktów prawnych przewidywał znacznie szerszy katalog przypadków odpowiednio zobowiązujących albo umożliwiających orzekanie obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem.
Wśród nich należy wymienić: obowiązek naprawienia szkody jako warunek probacyjny194 w ramach warunkowego umorzenia postępowania (art. 28 § 2 pkt 1 i § 3 k.k. z 1969 r.), obowiązek naprawienia szkody jako warunek probacyjny w ramach warunkowego zawieszenia wykonania kary (art. 75 § 2 pkt 1 i § 3 k.k. z 1969 r.), obowiązek naprawienia szkody jako warunek probacyjny w ramach warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego z odbywania reszty kary pozbawienia wolności (art. 94 k.k. z 1969 r.) oraz obowiązek naprawienia szkody związany z karą ograniczenia wolności (art. 35 k.k. z 1969 r.).
Warto jednak rozpocząć od krótkiego przeglądu stanowisk przedstawicieli doktryny prawa karnego w przedmiocie charakteru prawnego obowiązku naprawienia szkody pod rządami Kodeksu karnego z 1969 r. Jedno z nich głosiło, że obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym pochodzi wprost z prawa cywilnego195. Inne natomiast zakładało, że obowiązek naprawienia szkody w prawie karnym posiadał samodzielną podstawę, a przepisy prawa cywilnego mogły być stosowane jedynie odpowiednio196. Trzecie stanowisko pojmowało instytucję obowiązku naprawienia szkody jako „cywilno-karną”197. Ostatecznie przeważyło drugie ze wskazanych poglądów.
Przybliżenie obowiązku naprawienia szkody karnistycznej z art. 28 § 2 pkt 1 lub
§ 3 k.k. z 1969 r. wymaga podkreślenia, że mógł mieć albo miał zastosowanie jedynie przy warunkowym umorzeniu postępowania. Stosownie do art. 27 § 1 k.k. z 1969 r. warunkowe umorzenie postępowania mogło nastąpić, jeżeli stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu
194 Określenie „obowiązku probacyjnego” za J. Śliwowskim [w:] Prawo karne, PWN, wyd. 2, Warszawa 1979, s. 296.
195 Tak m. in.: A. Zoll, Materialnoprawna problematyka warunkowego umorzenia postępowania karnego, PWN, Kraków 1973, s. 110; F. Rosengarten, Obowiązek naprawienia szkody z art. 75 kk i niektóre jego cywilnoprawne aspekty, Nowe Prawo, 10/1973, s. 145.
196 Tak m. in.: W. Daszkiewicz, Glosa do wyroku SN z 5 października 1971 r. (V KRN 287/71), Państwo i Prawo, 6/1972, s. 170; A. Marek, Warunkowe umorzenie postępowania karnego, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1973, s. 133; L. Falandysz, Pokrzywdzony w prawie karnym i wiktymologii, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1980, s. 193.
197 Tak m. in.: S. Zimnoch, Solidarny charakter zobowiązania do naprawienia szkody za zabór mienia społecznego, Nowe Prawo, 9/1981, s. 61; W. Wolter, Glosa do uchwały SN z 23 grudnia 1971 r. (VI KZP 44/71), Nowe Prawo, 6/1972, s. 1019.
nie był znaczny, okoliczności jego popełnienia nie budziły wątpliwości, a postawa sprawcy nie karanego za przestępstwo, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniały przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa.
Warunkowego umorzenia postępowania nie można było natomiast zastosować w przypadku, gdy przestępstwo było zagrożone karą przekraczającą 3 lata pozbawienia wolności.
Przedmiotowa instytucja mogła być zastosowana przeprowadzeniu przewodu sądowego i wysłuchaniu przemówień stron, ale także przed rozpoczęciem przewodu sądowego – pomiędzy wywołaniem sprawy a odczytaniem aktu oskarżenia198. Jak wskazał Sąd Najwyższy w „Wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej w zakresie wykładni i stosowania ustaw karnych dotyczących warunkowego umorzenia postępowania”, warunkowe umorzenie postępowania było: „nową instytucją polskiego prawa karnego materialnego, nieznaną ustawodawstwu karnemu Polski Ludowej obowiązującemu do 31 grudnia 1969 r. Instytucja ta, obok innych instytucji nowego kodeksu karnego, realizuje postępowe założenia kodyfikacji karnej z 1969 r., a w szczególności założenie prowadzenia elastyczności polityki karnej wobec sprawców drobnych przestępstw oraz szerokiego stosowania środków oddziaływania wychowawczego”199. W świetle tego stwierdzenia można postawić tezę, że zastosowanie obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem przy warunkowym umorzeniu postępowania było również „postępowe” i pozwalało na
„elastyczne prowadzenie polityki karnej”. Obowiązek naprawienia szkody z art. 28 § 2 pkt 1 k.k. z 1969 r. miał charakter fakultatywny na co wskazywało słowo „może”.
Niemniej zgodnie ze wskazanymi wyżej wytycznymi sąd winien był w każdym przypadku niezależnie od fakultatywnego charakteru nałożenia tego obowiązku mieć na uwadze podstawową zasadę odpowiedzialności majątkowej za czyny niedozwolone: kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia (art. 415 k.c.). W związku z tą zasadą oraz ze względu na znaczenie wychowawcze tego środka należało nałożenie na sprawcę obowiązku naprawienia szkody traktować jako regułę.200. Przedmiotowy obowiązek natomiast był w pełni obligatoryjny, czyli sąd był zobowiązany zastosować ten
„środek”, w sprawie o przestępstwo przeciwko mieniu, jeżeli szkoda nie została naprawiona.
198 H. Paluszkiewicz, Warunkowe umorzenie postępowania karnego w toku rozprawy głównej: uwagi „de lege ferenda”, Palestra, 40/5-6 (461-462)/1996, s. 31.
199 Uchwała Sądu Najwyższego połączone Izby - Karna oraz Wojskowa z dnia 29 stycznia 1971 r. sygn. akt VI KZP 26/69, LEX nr 18192.
200 Tamże.
Przechodząc do obowiązku naprawienia szkody jako obowiązku probacyjnego w ramach warunkowego zawieszenia wykonania kary przewidzianego w Kodeksie karnym z 1969 r., należy zaznaczyć, że nie było to jakimś novum, gdyż już Kodeks karny z 1932 r.
przewidywał podobną regulację. Przedmiotowy obowiązek wynikał z art. 75 § 2 pkt 1 lub § 3 k.k. z 1969 r. Zanim jednak szerzej w tej kwestii, warto wspomnieć, że zgodnie z art. 73 § 1 k.k. z 1969 r. sąd mógł warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności w wymiarze do 2 lat w razie skazania za przestępstwo umyślne, a w wymiarze do 3 lat w razie skazania za przestępstwo nieumyślne. Sąd winien był przy tym brać pod uwagę właściwości i warunki osobiste sprawcy oraz dotychczasowy sposób jego życia, które uzasadniały przypuszczenie, że pomimo niewykonania kary będzie on przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa (art. 73 § 2 zd. 1 k.k. z 1969 r.).
Ponadto sąd brał również pod uwagę, czy względy na społeczne oddziaływanie kary nie przemawiały przeciwko warunkowemu zawieszeniu jej wykonania (art. 73 § 2 zd. 2 k.k.
z 1969 r.). Zawieszenie wykonania kary następowało na okres próby od 2 do 5 lat – a w przypadku młodocianych na okres od 3 do 5 lat – i rozpoczynał bieg od uprawomocnienia się wyroku (art. 74 k.k. z 1969 r.). Jak wspomniano powyżej, przy okazji warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności sąd mógł nałożyć na sprawcę obowiązek naprawienia w całości albo w części szkody wyrządzonej przestępstwem (art. 75 § 2 pkt 1 k.k. z 1969 r.). Komentowany obowiązek – podobnie jak przy art. 28 § 2 pkt 1 k.k. z 1969 r. – miał charakter fakultatywny, jednak można przy tym analogicznie rozważać, czy sąd nie powinien był go nakładać „jako reguły” biorąc w każdym przypadku pod uwagę zasadę z art.
415 k.c. – w szczególności, że pomocnicze zastosowanie miały przepisy prawa cywilnego201. Z całą pewnością przedmiotowy obowiązek miał wyłączenie charakter osobisty, gdyż wpływał istotnie na ocenę przebiegu okresu próby202. Odmienny charakter w zakresie zastosowania miał obowiązek naprawienia szkody z art. 75 § 3 k.k. z 1969 r., gdyż w tym przypadku sąd orzekał go obligatoryjnie. Obowiązek ten miał związek z czynem, który dotyczył zagarnięcia mienia społecznego. Trzeba mieć jednak na uwadze, iż w tym przypadku sąd zobligowany był orzec naprawienie szkody w całości203. Na końcowy komentarz zasługuje również to, że w przedmiotowym przepisie była mowa o „mieniu
201 Por. M. Leonieni, Warunkowe zawieszenie wykonania kary w polskim prawie karnym. Analiza ustawy i praktyki sądowej, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1974, s. 123.
202 Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 1998 r. sygn. akt V KKN 56/97, LEX nr 33271.
203 Zob. Z. Gostyński, Zobowiązanie skazanego do naprawienia szkody jako orzeczenie co do roszczeń majątkowych, Palestra, 5/1971, s. 53.
społecznym”, a nie jak w art. 28 § 3 po prostu o „mieniu”. Można z tego wnioskować, że ówczesny ustawodawca dokonał swoistego podziału mienia, gdzie w art. 75 § 3 nadał
„mieniu społecznemu” szczególnego znaczenia. Z tego też powodu przedmiotowy przepis dotyczył szkody faktycznej, a nie prawnej. Oznaczało to, iż sąd mógł odstąpić od nałożenia obowiązku jej naprawienia wyłącznie, jeśli została wcześniej pokryta 204.
Przedstawiając w niniejszym opracowaniu regulacje Kodeksu karnego z 1969 r.
dotyczące obowiązku naprawienia szkody, nie sposób pominąć jego przepisu art. 94. Na tej podstawie (jako obowiązek probacyjny) w ramach warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego z odbywania reszty kary pozbawienia wolności odpowiednie zastosowanie miał obowiązek naprawienia szkody przewidziany w 75 § 2 i § 3. Następowało to w celu w zapobiegnięcia ponownego popełnienia przestępstwa przez skazanego w okresie zwolnienia (oczywiście z zastrzeżeniem, że w każdym przypadku, za wyjątkiem zagarnięcia mienia społecznego, następowało to fakultatywnie)205. Orzeczenie w tym zakresie następowało w formie postanowienia sądu penitencjarnego206. Jedynie tytułem zasygnalizowania godzi się zauważyć, że przesłanki do zastosowania warunkowego przedterminowego zwolnienia zawarte były w przepisach znajdujących się w rozdziale XII Kodeksu karnego z 1969 r. (w tym rozdziale również został ujęty art. 94).
Kodeks karny z 1969 r. przewidywał także możliwość nałożenia obowiązku naprawienia w całości albo w części szkody wyrządzonej przestępstwem przy karze ograniczenia wolności (art. 35 pkt 1). Zastosowanie przedmiotowego obowiązku w tym przypadku przez sąd miało charakter fakultatywny. Przy czym jeżeli skazany nie zastosował się do nałożonego obowiązku, to nie wykonał kary – a zatem w wypadku uporczywego uchylania się od wykonania wskazanego obowiązku można było orzec karę zastępczą np. grzywny lub pozbawienia wolności (por. art. 84 § 2 k.k. z 1969 r.).
Instytucja obowiązku naprawienia szkody w warunkach wskazanych powyżej nie była jedyną formą wynikającą z Kodeksu karnego z 1969 r., która umożliwiała naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. W określonych przypadkach funkcję kompensacyjną pełniła również nawiązka. Warto w tym miejscu przypomnieć, że choć instytucja nawiązki była
204 Por. J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski, Kodeks karny. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1971, s. 233.
205 S. Lelental, Warunkowe przedterminowe zwolnienie [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6.
Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 1160.
206 Art. 78 § 1 ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 13, poz. 98 z późn.
zm.).
znana prawodawcy w okresie obowiązywania Kodeksu karnego z 1932 r., to nie znalazła się ona w tym akcie prawnym. W związku z tym można postawić tezę, że choć nie było to żadne novum, to jednak w jakimś sensie wprowadzenie nawiązki do Kodeksu karnego z 1969 r. było próbą rozwoju funkcji kompensacyjnej prawa karnego. Najistotniejszym z tego punktu widzenia było to, że nawiązka mogła być orzekana na rzecz pokrzywdzonego – czyli podmiotu bezpośrednio poszkodowanego przez przestępstwo. Możliwość orzeczenia nawiązki przewidywał art. 59 § 3 k.k. z 1969 r. Przeznaczenie jej było na rzecz pokrzywdzonego albo na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża lub na inny wskazany cel społeczny, w wysokości od 25 do 2500 złotych, jeżeli sprawa dotyczyła występku o charakterze chuligańskim. Przepis ten dawał sądowi jedynie możliwość orzeczenia nawiązki. Omawiana nawiązka odnosiła się do każdego sprawcy, a nie sumy, którą pokrzywdzony mógł uzyskać od wszystkich sprawców207 – co oznacza, że nie mogła być orzeczona solidarnie. Ponadto możliwość orzeczenia przedmiotowej nawiązki na cel społeczny podkreśla, że pełniła głównie funkcję represyjną i jedynie w przypadku orzeczenia jej na rzecz pokrzywdzonego można było doszukiwać się charakteru kompensacyjnego208. Sąd mógł również orzec nawiązkę we wskazanej wyżej wysokości – w tym na rzecz pokrzywdzonego – na podstawie art. 59a k.k. z 1969 r. (w razie skazania za przestępstwo umyślne przeciwko zdrowiu i życiu albo za umyślne przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia mienia lub uczynienia go niezdatnym do użytku).
Nawiązka została przewidziana także w przepisach szczególnych Kodeksu karnego z 1969 r., czyli dotyczących konkretnych przestępstw. Jednym z takich przepisów był art. 178
§ 3 k.k. z 1969 r., który umożliwiał sądowi orzeczenie nawiązki na rzecz pokrzywdzonego albo na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża lub na inny wskazany cel społeczny, w wysokości od 25 do 2500 złotych w razie skazania sprawcy za przestępstwo zniesławienia (w typach wskazanych w art. 178 § 1 lub § 2). Podobnie jak w przypadku nawiązki z art. 59 k.k. z 1969 r., w sytuacji orzeczenia na rzecz pokrzywdzonego, można uznać jej mieszany charakter – represyjno-kompensacyjny209.
Kolejnym przepisem, lecz już zobowiązujący (a nie jedynie dający możliwość) sąd do orzeczenia nawiązki, był art. 213 § 2 k.k. z 1969 r. Przepis ten stanowił, że w razie skazania
207 W. Cieślak, Nawiązka [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 905.
208 Tamże.
209 Tamże.
za wyrąb drzewa albo za kradzież drzewa wyrąbanego lub powalonego, sąd orzekał na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w wysokości podwójnej wartości drzewa. Przedmiotową regulację można porównać z art. 627 wcześniej przedstawionego kodeksu Tagancewa. Różnica tego przepisu z art. 213 § 2 k.k. z 1969 r. sprowadzała się zasadniczo do tego, że w rosyjskim kodeksie była mowa o „wyrąbie lasu” (zob. art. 624), a w Kodeksie karnym z 1969 r.
o „wyrąbanym lub powalonym drzewie”. Ponadto w okresie zaboru rosyjskiego za tego typu czyn sąd orzekał karę pieniężną, a nie nawiązkę – natomiast można przyjąć, że obie te instytucje spełniały tę samą funkcję. Nawiązka z art. 213 § 2 k.k. z 1969 r. była obligatoryjna i nie mogła być orzeczona solidarnie wobec kilku sprawców. Zawierała w sobie element karny i odszkodowawczy210.
W ramach podsumowania warto zauważyć, że orzeczenie nawiązki na rzecz innego podmiotu (czy też na cel społeczny) niż pokrzywdzony w świetle szeroko pojętej sprawiedliwości naprawczej spełniała może nie tyle poczucie sprawiedliwości u ofiary przestępstwa, ale to poczucie mogło mieć charakter ogólnospołeczny. W tym kontekście można przyjąć, że nawiązka przewidziana w Kodeksie karnym z 1969 r. miała przede wszystkim funkcję represyjną, a funkcja kompensacyjna miała charakter jedynie subsydiarny.
210 K. Łojewski, E. Mazur, Kodeks karny (zestawienie porównawcze przepisów nowego i dawnego kodeksu karnego oraz ustaw szczególnych), Palestra, 10-11/1969, s. 76.