Orzeczenie nawiązki zamiast orzeczenia obowiązku naprawienia szkody

Przed 1 lipca 2015 r. przepis art. 46 § 2 k.k. również przewidywał nawiązkę, która stanowiła środek karny. Wówczas nawiązka mogła być orzeczona przez sąd zamiast obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę przewidziane w art. 46 § 1 k.k., ale bez dodatkowego warunku. Wystarczyło, że zostały spełnione przesłanki do nałożenia obowiązku z art. 46 § 1 k.k., a sąd w ramach alternatywy mógł nałożyć na sprawcę nawiązkę. Wynikało to wprost z użytego słowa „zamiast” – co pozwala przyjąć, że nawiązka z art. 46 § 2 k.k. służyła tym samym celom, co obowiązek z art. 46 § 1 k.k. Obejmowała zatem już wówczas naprawienie zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej. Miało to ułatwić uzyskanie kompensaty szkody w postaci nawiązki w sytuacji kiedy udowodnienie jej wysokości mogłoby wiązać się z poważnymi trudnościami⁵⁷⁸. Warto jednak zauważyć, że art. 46 § 2 k.k. nie przewidywał wówczas wysokości nawiązki, zatem miała zastosowanie kwota przewidziana w art. 48 k.k.

Po zmianie dokonanej reformą z 2015 r. art. 46 § 2 k.k. istotnie się różni od wersji obowiązującej wcześniej. Przepis de lege lata stanowi, że jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w art. 46 § 1 k.k. jest znacznie utrudnione, sąd może zamiast niego orzec nawiązkę w wysokości do 200 000 zł na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa, na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu.

W przypadku gdy ustalono więcej niż jedną „taką” osobę najbliższą, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich. Analizę komentowanego przepisu należy rozpocząć od ustalenia charakteru ogólnego charakteru nawiązki. Ponownie należy potwierdzić, że w obecnym stanie prawnym stanowi jedynie środek kompensacyjny. Dotyczy to również tej przewidzianej w art. 46 § 2 k.k. Komentowana nawiązka nadal stanowi alternatywę dla obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę⁵⁷⁹, jednak w przeciwieństwie do poprzedniej wersji art. 46 § 2 k.k. może być zastosowana przez sąd nie tylko, jeśli zostały

578 P. Gensikowski, Aktualne problemy nawiązki jako alternatywy obowiązku naprawienia szkody, Przegląd Sądowy, 9/2011, s. 36; T. Bojarski, Nowe środki karne i formy załatwiania spraw karnych. Uwagi na tle nowego prawa karnego [w:] T. Nowak (red.), Nowe prawo procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga pamiątkowa ku czci Profesora W. Daszkiewicza, Printer, Poznań 1999, s. 139.

579 P. Gensikowski, Nawiązka [w:] P. Daniluk (red.), Środki karne, przepadek, i środki kompensacyjne w znowelizowanym Kodeksie Karnym, C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 435.

spełnione warunki (przesłanki) przewidziane w art. 46 § 1 k.k.⁵⁸⁰, ale także musi to być uzasadnione trudnościami w orzeczeniu obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (ustaleniu ich wysokości). Sąd obecnie nie może, co wynika wprost z ustawy, na zasadzie swobody (dowolnie)⁵⁸¹ odstępować od orzeczenia obowiązku z art. 46 § 1 k.k. i zamiast niego orzec nawiązkę z art. 46 § 2 k.k. Oznacza to, że nie może się uchylać od ustalenia rzeczywistej wysokości szkody lub krzywdy – choć w tym drugim przypadku zawsze ustalenie wysokości jest utrudnione – lecz powinien dokonać niezbędnych czynności w celu jej ustalenia. Niezbędne przy tym są przedstawione dowody, w szczególności przez stronę pokrzywdzoną. W doktrynie zwraca się uwagę na ocenną specyfikę wyrażenia „znacznie utrudnione”, co uniemożliwia arbitralnie przyjąć kiedy taka sytuacja będzie miała miejsce. Dlatego zadaniem sądu będzie ustalenie, czy w okolicznościach danej sprawy w istocie taka przesłanka wystąpiła. Niemniej chodzi tutaj wyłącznie o takie trudności, wobec których istnieje w ogóle możliwość ich rozstrzygania w drodze postępowania dowodowego. W innym przypadku sąd winien orzekać na podstawie art. 46 § 1 k.k. w zw. z art. 5 § 2 k.p.k., a nie stosować nawiązkę z art. 46 § 2 k.k.⁵⁸² Z całą pewnością należy uznać, że wprowadzenie do art. 46 § 2 k.k. przesłanki „znacznych trudności” spowodowało nadanie nawiązce szczególnego (wyjątkowego) oblicza.

W tym sensie, że możliwość jej orzeczenia została ograniczona do sytuacji, w której sąd miałby problem orzec obowiązek z art. 46 § 1 k.k.⁵⁸³

W efekcie można przyjąć, że istotnie nawiązka z art. 46 § 2 zastąpiła instytucję powoda z procedury karnej, która stała się w tym momencie zbędna. Szerzej na ten temat będzie, jednak mowa przy okazji omawiania tej instytucji. Wracając natomiast do nawiązki, należy uznać, iż nadal stanowi formę zryczałtowanego odszkodowania⁵⁸⁴, niemniej „jej wysokość winna być miarkowana z uwzględnieniem rozmiaru szkód, ale szczególnie rozmiar krzywdy winien być oceniany przez pryzmat subiektywnych doznań ofiary przestępstwa, sposobu działania sprawcy, jak również tego, jaki wpływ na stan psychiczny osoby

580 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 27 grudnia 2016 r. sygn. akt II AKa 338/16, LEX nr 2231125; K. Szczucki [w:] M. Królikowski (red.), R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom II, wyd. 3, C. H. Beck, Warszawa 2015, s. 158.

581 B. Filek uważa natomiast, że obecne brzmienie art. 46 § 2 k.k. rodzi ryzyko właśnie znacznej swobody w orzekaniu przez sądy nawiązki [w:] Nawiązka orzekana na podstawie art. 46 § 2 Kodeksu karnego w świetle Ustawy z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Zagadnienia wybrane, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne, 1/2016, s. 51.

582 Tamże i przywołana tam literatura.

583 Zob. W. Cieślak, Nawiązka [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 926.

584 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 marca 2018 r. sygn. akt I ACa 957/17, LEX nr 2478517.

pokrzywdzonej wywołało znalezienie się w sytuacji ofiary przestępstwa”⁵⁸⁵. Jeśli wysokość orzeczonej nawiązki nie pokrywa całości szkody, to osoba uprawniona może dochodzić jej pozostałej części w ramach procesu cywilnego (art. 46 § 3 k.k.). Obecnie art. 46 § 2 k.k.

przewiduje wysokość nawiązki do kwoty 200 000 zł, czyli nie ma do niej zastosowania art. 48 k.k., który zresztą stanowi o tym wprost in fine. Ponadto orzeczenie nawiązki jako alternatywy dla obowiązku naprawienia szkody następuje na rzecz pokrzywdzonego.

Jeśli pokrzywdzony zmarł w wyniku przestępstwa, to sąd orzeka nawiązkę na rzecz osoby bliskiej, ale nie każdej. Ustawodawca przewidział uprawnienie wyłącznie dla osoby bliskiej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu.

Przepis zatem nakazuje ustalenie, czy rzeczywiście śmierć pokrzywdzonego przyczyniła się do pogorszenia sytuacji osoby najbliższej. Jednocześnie prawodawca nie definiuje oraz nie wskazuje dyrektyw, co należy rozumieć przez „pogorszenie sytuacji życiowej”. W związku z tym jest to kwestia ocenna i wymaga analizy konkretnego stanu faktycznego. Można przyjąć, że pogorszenie sytuacji życiowej osoby najbliższej wystąpi, jeżeli ofiara przestępstwa była jedynym żywicielem rodziny, albo jeżeli wskutek śmierci jednego z rodziców drugi musi zrezygnować z pracy, żeby zająć się dziećmi wymagającymi stałej opieki np. niepełnosprawnymi (czym dotychczas zajmował się pokrzywdzony).

Osobą najbliższą stosownie do art. 115 § 11 k.k. jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Jest to obszerny katalog potencjalnych uprawnionych, tym bardziej, że mieści się w nim in fine również np. konkubent. W sytuacji kiedy w wyniku śmierci pokrzywdzonego będzie kilka osób najbliższych, których sytuacja życiowa uległa pogorszeniu, nawiązka winna być orzeczona na każdą z tych osób. Istotne jest jednak to, że nie będzie to jedna nawiązka na rzecz kilku osób, lecz odrębna nawiązka na rzecz każdej z tych osób. Wynika to wprost z art. 46 § 2 zd. 2 k.k., w którym ustawodawca posłużył się liczbą mnogą „nawiązki”. W takim stanie rzeczy sąd winien orzec na rzecz każdej z tych osób nawiązkę, której górna granica wynosi 200 000 zł – tym samym każda osoba uprawniona może otrzymać nawet po 200 000 zł, a ich suma może przekroczyć te kwotę⁵⁸⁶. Wydaje się jednak, że sąd nie ma obowiązku orzekania na rzecz

585 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31 stycznia 2018 r. sygn. akt II AKa 208/17, LEX nr 2463381, a także Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r. sygn. akt IV KK 191/17, LEX nr 2327877.

586 J. Majewski [w:] Kodeks karny. Komentarz do zmian 2015, Warszawa 2015, komentarz do art. 46 k.k., teza 22 [dostęp: LEX].

każdej osoby bliskiej takiej samej kwoty. Powinien wręcz ustalić stan pogorszenia się sytuacji każdej z takich osób i dokonać na tej podstawie miarkowania wysokości nawiązki.

Oznacza to, że jeżeli przemawiają za tym określone okoliczności winien orzekać nawiązkę nawet w różnych wysokościach, byle nie więcej niż 200 000 zł każda. Przy wielości osób najbliższych należy mieć również na uwadze, czy orzeczenie kilku nawiązek nie spowoduje przekroczenia kwoty rzeczywistej szkody. Wydaję się, że niezależnie od limitu wskazanego w art. 46 § 2 k.k. sąd musi brać pod uwagę przynajmniej zbliżoną wysokość rzeczywiście poniesionej szkody – co jest możliwe jedynie przy szkodzie majątkowej. W związku z tym kwota orzeczona tytułem kilku nawiązek nie powinna przekroczyć kwoty poniesionej szkody.

W innym wypadku kłóciłoby się to z istotną nawiązki z art. 46 § 2 k.k., która przecież ma służyć tym samym celom, co obowiązek z art. 46 § 1 k.k. – tym bardziej, że stanowi dla niego alternatywę.

Orzeczenie przedmiotowej nawiązki na rzecz pokrzywdzonego uważa się za orzeczenia co do roszczeń majątkowych, jeżeli nadaje się do egzekucji w myśl przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (art. 107 § 2 k.p.k). Za takie same orzeczenia należy uznać – choć nie wynika to wprost – orzeczenia nawiązki na rzecz osób najbliższych.

Zatem pominięcie tych osób w art. 107 § 2 k.p.k. stanowi lukę prawną, którą należy uzupełnić, stosując dyspozycję tego przepisu w zakresie nawiązki na rzecz pokrzywdzonego w drodze analogii⁵⁸⁷. Sąd lub referendarz sądowy nadaje zatem nie tylko na wniosek pokrzywdzonego, ale również osoby bliskiej, klauzulę wykonalności orzeczeniu nakładającemu na ich rzecz nawiązki (art. 107 § 1 k.p.k.)⁵⁸⁸.

Innym przykładem nawiązki jako alternatywy wobec obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest nawiązka przewidziana w art. 67 § 3 k.k.

Warto podkreślić, że przedmiotowa nawiązka stała się „alternatywą” dopiero pod wpływem zmian wprowadzonych z dniem 1 lipca 2015 r. Wcześniej art. 67 § 3 k.k. przewidywał, że sąd zobowiązywał sprawcę do naprawienia szkody i mógł ponadto orzec między innymi nawiązkę, co oznaczało, że oba „środki” nie były wobec siebie konkurencyjne.

Sąd Najwyższy natomiast wskazuje, że przepis art. 67 § 3 k.k. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 lipca 2015 r., pozwalał sądowi na wybór między orzeczeniem obowiązku

587 P. Gensikowski, Nadanie klauzuli wykonalności orzeczeniom co do roszczeń majątkowych wydanym w procesie karnym - uwagi na tle zmian ustawowych dokonanych w 2015 r., Przegląd Sądowy, 1/2018, s. 79.

588 Tak też S. Steinborn [w:] S. Steinborn (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz do wybranych przepisów, Gdańsk 2016, komentarz do art. 107 k.p.k., teza 6 [dostęp: LEX].

naprawienia szkody (w całości albo w części) a orzeczeniem nawiązki w tym sensie, że sąd nie był formalnie skrępowany tym, którą z tych ewentualności wybrać⁵⁸⁹. Wydaje się, że to stanowisko (choć w zasadzie nie ma to już praktycznego znaczenia) nie zasługuje na aprobatę, gdyż art. 67 § 3 k.k. w ówczesnym brzmieniu w żaden sposób nie wskazywał na możliwość wyboru przez sąd pomiędzy zobowiązaniem do naprawienia szkody a orzeczeniem nawiązki. Wręcz przeciwnie przepis wprost zezwalał sądowi dodatkowo orzec nawiązkę na co wskazywały użyte przez prawodawcę słowa „może” i „ponadto”. Wreszcie wówczas przyjmowano, że nawiązka wynikająca z tego przepisu była nadal środkiem karnym, a nie warunkiem probacyjnym⁵⁹⁰.

W aktualnym stanie prawnym z całą pewnością nawiązka wynikająca z art. 67 § 3 k.k., czyli orzekana przy warunkowym umorzeniu postępowania, stanowi alternatywę dla obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Wynika to z użytego przez ustawodawcę słowa „zamiast”⁵⁹¹. Tak istotna zmiana specyfiki przedmiotowej nawiązki jest wynikiem (wydaje się) założeń reformy z 2015 r., czyli nastawieniu przede wszystkim na umożliwienie pokrzywdzonemu najszybszy i najprostszy sposób kompensacji szkody majątkowej, jak i niemajątkowej, będących wynikiem przestępstwa. Z tego względu jest to uzasadnione przede wszystkim w sytuacji kiedy orzeczenie obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę jest znacznie utrudnione⁵⁹². Zresztą samo uznanie nawiązki za alternatywę wobec obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę spowodowało nadanie jej przede wszystkim charakteru kompensacyjnego, gdyż ma zrealizować ten sam cel.

Nie ma przy tym znaczenia, czy nawiązka z art. 67 § 3 k.k. stanowi środek kompensacyjny, o którym mowa w Rozdziale Va k.k., gdyż również jej celem jest naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Należy jednak raczej przyjąć, że nawiązka przewidziana w komentowanym przepisie stanowi warunek probacyjny, aniżeli środek kompensacyjny.

Gdyby ustawodawca chciał uznać przedmiotową nawiązkę za środek kompensacyjny, to uczyniłby to wprost np. poprzez odesłanie do konkretnego przepisu z Rozdziału Va k.k., jak to zrobił w przypadku choćby świadczenia pieniężnego i odesłania do art. 39 pkt 7 k.k.

589 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2018 r. sygn. akt V KK 446/17, LEX nr 2509711.

590 Zob. P. Gensikowski, Problematyka nawiązki jako środka towarzyszącego warunkowemu umorzeniu postępowania karnego, Probacja, 1/2012, s. 137-138.

591 Por. A. Zoll [w:] W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Tom I. Część II. Komentarz do art. 53-116, wyd. V, Warszawa 2016, komentarz do art. 67 k.k., teza 19 [dostęp: LEX].

592 Por. B. Kunicka-Michalska, Warunkowe umorzenie postępowania karnego [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck, Warszawa 2016, s. 1081.

Również w piśmiennictwie podkreśla się, że nawiązka z art. 67 § 3 k.k. ma charakter kompensacyjny i może być orzekana wyłącznie na rzecz pokrzywdzonego, jako alternatywna forma zaspokojenia jego roszczeń⁵⁹³. Omawianą nawiązkę można porównać do nawiązki z art. 46 § 2 k.k., która również stanowi alternatywę dla obowiązku naprawienia szkody⁵⁹⁴. Ponadto co istotne, surogacyjny charakter nawiązki z art. 67 § 3 k.k. zmusza do przyjęcia, że konieczne jest wystąpienie wszystkich przesłanek przewidzianych dla obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, aby sąd mógł ją orzec⁵⁹⁵.

Nawiązka przewidziana w art. 67 § 3 k.k. podobnie jak inne orzekane na rzecz pokrzywdzonego, stanowi pewnego rodzaju zryczałtowane odszkodowanie. Niemniej sąd powinien dążyć do jej orzeczenia w wysokości zbliżonej do poniesionej przez pokrzywdzonego szkody⁵⁹⁶, co niekiedy może być zadaniem trudnym. Pierwsza trudność pojawia się w odniesieniu do zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, czyli szkody niemajątkowej, którą trudno zmierzyć obiektywnymi podstawami, stąd jej rozmiar powinien być oceniany przez pryzmat subiektywnych doznań ofiary przestępstwa, sposobu działania sprawcy, jak również tego, jaki wpływ na stan psychiczny osoby pokrzywdzonej wywołało znalezienie się w sytuacji ofiary przestępstwa⁵⁹⁷. Druga trudność wynika z maksymalnej wysokości jaką sąd może orzec tytułem nawiązki. Przepis art. 67 § 3 k.k. nie przewiduje wysokości nawiązki, dlatego należy przyjąć, że nie powinna ona przekroczyć kwoty określonej w art. 48 k.k., czyli 100 000 zł – co a contrario wynika z drugiego z przywołanych przepisów⁵⁹⁸.

593 Zob. A. Zoll [w:] W. Wróbel (red.), Nowelizacja prawa karnego 2015 r. Komentarz, Wyd. Krakowski Instytut Prawa Karnego Fundacja, Kraków 2015, s. 433-434.

594 Podobnie P. Gensikowski, Nawiązka [w:] P. Daniluk (red.), Środki karne, przepadek, i środki kompensacyjne w znowelizowanym Kodeksie Karnym, C.H. Beck, Warszawa 2017, s. 446; przy czym Autor również podnosi, że art. 67 § 3 k.k. stanowi lex specialis wobec art. 46 § 2 k.k.

595 Por. R.A. Stefański [w:] R.A. Stefański, Kodeks karny. Komentarz, C.H. Beck, wyd. 2, Warszawa 2015, s.

357.

596 Skoro głównym celem nawiązki jest kompensacja szkody, to powinna ona odpowiadać jej rzeczywistej wysokości, albo być co najmniej zbliżona do tej wartości. Sąd nie powinien się uchylać od próby ustalenia wysokości szkody i orzekać z arbitralnie nawiązkę do wysokości z art. 48 k.k., gdyż stałoby to w sprzeczności w ogóle z założeniem art. 67 § 3 k.k. Nie można, jednak stawiać tak rygorystycznej tezy, że nawiązka z przedmiotowego przepisu musi w każdym przypadku stanowić rzeczywistą wysokość poniesionej przez pokrzywdzonego szkody, ponieważ kłóciłoby się to z jej istotną i albo byłaby ona zbędną instytucją, albo zbędny byłby obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Skoro nawiązka ma charakter zryczałtowanego odszkodowania, to powinna być stosowana w sytuacji kiedy sąd nie dysponuje bezspornymi dowodami potwierdzającymi rzeczywistą wysokość szkody (albo jej części), ale nie ma przeciwwskazań do tego, aby była zastosowana także w przypadku ustalenia jej wysokości byleby nie przekraczała kwoty określonej w art. 48 k.k.

597 Por. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2017 r. sygn. akt IV KK 191/17, LEX nr 2327877.

598 Skoro art. 48 k.k. stanowi, że wysokość nawiązki nie może przekroczyć kwoty 100 000 zł, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej, to a contrario w każdym przypadku kiedy nie ma przepisu szczególnego (innej

Na zakończenie niniejszego wątku warto zauważyć, że zmiana wprowadzona w ramach nawiązki z art. 67 § 3 k.k. potwierdza również to, iż znacząco zbliżyła się do instytucji cywilnoprawnych i w efekcie stała się konkurencyjna dla nieobowiązującego już powództwa adhezyjnego.

kwoty) zastosowanie ma wskazany limit 100 000 zł; zob. także m.in. V. Konarska-Wrzosek [w:]

V. Konarska-Wrzosek (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. III, Warszawa 2020, komentarz do art. 67 k.k., teza 3 [dostęp: LEX].

V. KOMPENSACJA SZKODY WYRZĄDZONEJ