Funkcja kompensacyjna prawa karnego

Prawo karne, podobnie jak inne gałęzie prawa, ma pełnić określone funkcje. Pierwotną funkcję prawa karnego pełni funkcja sprawiedliwościowa, która ma na celu zaspokojenie poczucia sprawiedliwości ofiary przestępstwa, jej rodziny i społeczeństwa poprzez ukaranie sprawcy. To właśnie kara za przestępstwo w przeszłości stała się instynktowną odpłatą dla sprawcy¹. Źródła tej funkcji można się doszukiwać już w dawnej (krwawej) zemście prywatnej, którą J. Makarewicz uznawał za surogat kary². W początkowym rozwoju ludzkości u tzw. dzikich plemion, poszkodowany odwzajemniał swoją krzywdę niezależnie od tego, czy jego reakcja była współmierna, czy też nie (zemsta prywatna)³. Natomiast grupa społeczna w zasadzie nie ingerowała w ten stan rzeczy i zezwalała na nią bez ograniczeń.

Niejednokrotnie zemsta jednostki rozciągła się na członków danej grupy społecznej (rodu) – czyli w takiej sytuacji stawały naprzeciw siebie grupy, a nie jednostki⁴. Pod wpływem rozwoju społecznego krwawa zemsta przekształciła się w odwet i zaczyna obowiązywać tzw.

zasada talionu (odpłaty)⁵. Podstawą tej zasady nie było usunięcie zemsty z życia społecznego, lecz miarkowanie jej zastosowania. Najlepszym przykładem jest wyrażenie „oko za oko, ząb za ząb”, co pozwala stwierdzić, iż ograniczone zostały rozmiary zemsty oraz podmiot wobec, którego mogła być ona zastosowana (wyłącznie wobec sprawcy czynu)⁶. Przyzwolenie społeczeństwa na realizację prawa zemsty nie oznaczało, że panuje w nim całkowita anarchia, w którym nie ma czynów zabronionych i kar przewidzianych za ich popełnienie. Początkowo u podstaw ich funkcjonowania stał jedynie interes ogółu, za które przewidywano określone sankcje, a interes jednostki schodził na drugi plan⁷. Z czasem jednak społeczeństwo

1 J. Makarewicz, Prawo karne ogólne, Kraków 1914, s. 18.

2 J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K.

Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Wyd. KUL, Lublin 2009, s. 267.

3 Tamże, s. 268.

4 Tamże, s. 268-269.

5 Tamże, s. 268; J. Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wyd. UG, Gdańsk 2007, s. 87.

Tytułem dodatkowego komentarza podkreślić należy, że powodem zaniku kary prywatnej było to, iż przestała być odpowiednim instrumentem wymierzania sprawiedliwości na skutek rozwoju i scentralizowania ówczesnych państw europejskich – por. W. Zalewski, Historyczne przekształcenia idei kompensacji w ramach odpowiedzialności karnej, Palestra, nr 3-4/2002, s. 49-50.

6 J. Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wyd. UG, Gdańsk 2007, s. 87-88.

7 J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K.

Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Wyd. KUL, Lublin 2009, s. 270.

zainteresowało się czynami przeciwko jednostce – przez co przejęło kontrolę nad zemstą prywatną i rodową. Od tego momentu nie jednostka, lecz społeczeństwo decydowało o tym, czy dany czyn jest szkodliwy, czy też nie⁸. Spowodowało to również, iż w wielu przypadkach zemsta prywatna mogła zostać wykonana jedynie po wcześniejszym zezwoleniu państwa (społeczeństwa). W efekcie społeczeństwo uznało zemstę indywidualną, a tym samym legitymizowało jej istnienie i niejednokrotnie pomagało w jej realizacji⁹. Równolegle z zemstą prywatną funkcjonowała zemsta publiczna (społeczna)¹⁰, której można przypisać fundamenty rozważań, że prawo karne oprócz tego, iż ma służyć karaniu sprawcy przestępstwa, to ma również – jeżeli nie przede wszystkim – chronić określone dobra ważne dla społeczeństwa. Zemsta publiczna stanowiła działanie społeczeństwa wobec jej członka w przypadku, gdy ten zagrażał lub naruszał dobra istotne dla ogółu¹¹. W efekcie zemsta społeczna stanowiła uznaną karę¹² – czyli inaczej niż w przypadku zemsty prywatnej, która stanowiła jedynie jej surogat. Późniejsze całkowite upaństwowienie kary uformowało teorię odstraszania za pomocą prawa karnego¹³. W wyniku tych refleksji ukształtowała się funkcja ochronna prawa karnego. Prawo karne w ten sposób określa standardy postępowania w społeczeństwie (nakazy lub zakazy) i za pomocą sankcji motywuje do przestrzegania obowiązujących norm¹⁴.

Niezależnie od powyższego prawo karne powinno wyraźnie określać, co jest, a co nie jest czynem zabronionym zagrożonym określoną sankcją. Obywatel powinien mieć pewność, że nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyn, którego prawo za przestępstwo nie uznaje. Stąd też ukształtowała się kolejna funkcja prawa karnego zwana gwarancyjną. Przedmiotowa funkcja ma nierozerwalną więź z zasadą nullum crimen sine lege¹⁵.

W tym miejscu należy wskazać, że w polskiej doktrynie różnie podchodzono do

8 Tamże, s. 272.

9 Tamże s. 272-273.

10 J. Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wyd. UG, Gdańsk 2007, s. 86-87.

11 J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K.

Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Wyd. KUL, Lublin 2009, s. 233.

12 Tamże, s. 234.

13 J. Warylewski, Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Wyd. UG, Gdańsk 2007, s. 92.

14 A. Marek, Prawo karne, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 14.

15 Na temat pozostałych zasad związanych z funkcją gwarancyjną zob. K. Czichy, Funkcja gwarancyjna prawa karnego skarbowego, Studia Prawnicze KUL, 6/2016, s. 34. Zob także: J. Makarewicz, Wstęp do filozofii prawa karnego w oparciu o podstawy historyczno-rozwojowe, przeł. K. Jakubów, red. nauk. A. Grześkowiak, Wyd. KUL, Lublin 2009, s. 42 i 44-45; w ramach analizy historyczno-porównawczej również: J. Reinhold, Zarys prawa karnego obowiązującego na ziemiach polskich. Z. 1, Część ogólna, Wyd. Księgarnia J.

Czarneckiego, Warszawa-Kraków, s. 7-8.

przypisywania prawu karnemu określonych funkcji. Pod rządami Kodeku karnego z 1969 r.¹⁶ przyjmowano między innymi, że prawo karne pełni jedynie funkcję gwarancyjną i ochronną, ale jednocześnie zaznaczono, że przeplatają się one z funkcjami karania¹⁷. Inny pogląd zakładał zaś, że prawo karne pełni funkcję ochronną, gwarancyjną, represyjną i prewencyjną¹⁸. Można również znaleźć takie stanowiska, które w ogóle nie wyodrębniały funkcji prawa karnego¹⁹.

W piśmiennictwie z okresu Kodeksu karnego z 1969 r. można również znaleźć podział funkcji prawa karnego na funkcje: ochronną, gwarancyjną i prewencyjno-wychowawczą²⁰, czy też inny podział na funkcje: ochronną, prewencyjno-wychowawczą, represyjną, profilaktyczno-zabezpieczającą i gwarancyjną²¹.

Z powyższego wynika, że w doktrynie pomijano funkcję kompensacyjną (restytucyjną) prawa karnego. Funkcja kompensacyjna wyraźnie pojawia się w polskim piśmiennictwie prawa karnego w zasadzie dopiero pod rządami Kodeksu karnego z 1997 r.²², gdzie obok funkcji ochronnej, gwarancyjnej i prewencyjno-wychowawczej wymieniono również takie funkcje jak: afirmacyjno-motywacyjną, sprawiedliwościową i właśnie restytucyjną (kompensacyjną). Podkreślano wówczas, że funkcja kompensacyjna wyodrębniła się pod wpływem idei ochrony praw człowieka oraz wniosków płynących z wiktymologii, a zatem prawo karne oprócz karania sprawcy powinno również umożliwiać (wprost) starania się pokrzywdzonego o naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem²³. Niezależnie od tego, podobnie jak w piśmiennictwie cywilistycznym, można przyjąć, iż funkcja kompensacyjna wywodzi się z jej zadań represyjnych, gdyż jest ona wynikiem ewolucji wspomnianej wcześniej zasady talionu²⁴.

Na skutek tych przemian prawo karne nie stanowi obecnie czystej odpłaty za wyrządzone zło, ale występuje również jako instrument mający skłonić sprawcę do jego

16 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 1969 r. Nr 13, poz. 94, z późn. zm.).

17 I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, PWN, Warszawa 1983, s. 34-35.

18 T. Bojarski, A. Gimbut, Cz. Gofroń, A. Wąsek, J. Wojciechowski, Prawo karne, LTN, Lublin 1994, s. 14.

19 J. Śliwowski, Prawo karne, PWN, wyd. 2, Warszawa 1979, s. 3.

20 A. Marek (red.), Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, PWN, Warszawa 1986, s. 12-13.

21 K. Buchała, Prawo karne materialne, PWN, Warszawa 1980, s. 22.

22 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. z 2020 r. poz. 1444, z późn. zm.).

23 A. Marek, Prawo karne. Zagadnienia teorii i praktyki, C.H. Beck, Warszawa 1997, s. 14 i 16; podobnie w kwestii funkcji kompensacyjnej: M. Bojarski (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, LexisNexis, wyd. 4, Warszawa 2010, s. 26.

24 W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza. Funkcje, rodzaje, granice, PWN, Warszawa 1972 r., s. 24-25 i 35.

naprawienia²⁵, dlatego warto w tym miejscu skupić się wyłącznie na funkcji restytucyjnej prawa karnego. Istotne jest ustalenie znaczenia pojęcia „kompensacji”. Jest ona pojęciem z zakresu prawa cywilnego, które oznacza umorzenie wzajemnych zobowiązań stron danej czynności prawnej przez zaliczenie jednego z nich na poczet drugiego²⁶. Jednak tak skonstruowana definicja nie nadaje się na potrzeby prawa karnego i w związku z tym uległo ono znacznemu rozszerzeniu. Stąd też zaczęto kompensację pojmować również w odniesieniu do innych zachowań, z których wynika obowiązek naprawienia szkody i krzywdy.

Wyrównanie szkody i krzywdy w tym znaczeniu ma umożliwiać uzyskanie rekompensaty przez ofiarę od sprawcy przestępstwa²⁷. Tak rozumiana kompensacja w polskim piśmiennictwie rozwijała się w nurcie tzw. sprawiedliwości naprawczej. Założenie było takie, że tam gdzie rodzaj przestępstwa, sposób jego popełnienia oraz postawa sprawcy to umożliwiają, to powinien być on zaangażowany w rekompensatę wyrządzonego przez niego bezprawia w konfrontacji z pokrzywdzonym oraz społeczeństwem²⁸. Restytucja w tym wypadku ma obejmować szkody różnego rodzaju, takie jak: społeczne, indywidualne, majątkowe oraz niemajątkowe – czyli nie tylko w sensie cywilnoprawnym²⁹. Państwo natomiast ograniczyłoby się do wyznaczenia ram pozwalających na dojście do porozumienia sprawcy z pokrzywdzonym i sposobu realizacji naprawienia szkody za wyrządzoną krzywdę, ale także do ustanowienia odpowiednich mechanizmów prewencyjnych powodujących wykonanie określonych zobowiązań przez sprawcę³⁰. Taka konstrukcja pozwala na przyjęcie, że w ujęciu indywidualnym pokrzywdzonego oraz społeczności dojdzie do zaspokojenia poczucia sprawiedliwości. Wreszcie pojednanie się sprawcy i pokrzywdzonego, w tym poprzez naprawienie szkody, mogą spełnić podobnie jak kara uznane cele prewencyjne karania³¹. Podobnie uważa W. Zalewski, który podstawowe założenie sprawiedliwości naprawczej upatruje w relacji sprawca – ofiara – wspólnota³². Rola wspólnoty (społeczności

25 K. Szczucki, Kompensacja karnoprawna, czyli o obowiązku naprawienia szkody i zadośćuczynienia za krzywdę [w:] M. Król-Bogomilska (red.) Zmiany Kodeksu karnego z 2015 roku. Wybrane zagadnienia, Studia Iuridica, t. 65, Warszawa 2016, s. 119.

26 A. Olejniczak (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 6. Prawo zobowiązań – część ogólna, C.H. Beck, wyd.

2, Warszawa 2014, s. 1484.

27 E. Hryniewicz-Lach, Kompensacja szkód i krzywd w prawie karnym, Prokuratura i Prawo, 3/2016, s. 68.

28 Tamże; zob. także W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza – formą demokracji deliberatywnej?, Białostockie Studia Prawnicze, 21/2016, s. 28-29.

29 M. Płatek, Wstęp I, czyli o miejscu i roli sprawiedliwości naprawczej w systemie sprawiedliwości karnej [w:]

M. Płatek (red.), M. Fajst (red.), Sprawiedliwość naprawcza. Idea. Teoria. Praktyka, Liber, Warszawa 2005, s. 13-14.

30 E. Hryniewicz-Lach, Kompensacja szkód i krzywd w prawie karnym, Prokuratura i Prawo, 3/2016, s. 69.

31 Por. A. Tzannetis, Von der „tätigen Reue” zum „Täter-Opfer-Ausgleich, ZIS, 4/2012, s. 141.

32 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza, początek ewolucji polskiego prawa karnego?, Arche, Gdańsk 2006, s. 184.

lokalnej) w głównej mierze sprowadza się do zapewnienia warunków, które wpłyną pozytywnie zarówno na sprawcę, jak i ofiarę³³.

Wypada jednak w kontekście funkcji kompensacyjnej prawa karnego poświęcić nieco więcej uwagi restorative justice, czyli sprawiedliwości naprawczej. Thomas F. Marshall zdefiniował ją jako „[...] proces, w którym spotykają się wszystkie strony związane z przestępstwem, by wspólnie rozstrzygnąć, jak zaradzić jego skutkom i następstwom”³⁴. Przy czym jak wspomniano powyżej w ramach idei sprawiedliwości naprawczej rola państwa ma zostać ograniczona – tym samym wpisuje się ona w krzewienie demokracji, gdyż zwykłym ludziom zostaje zwrócona jakaś część władzy³⁵. Jak wskazuje W. Zalewski jest to całkowite przeciwieństwo systemu punitywnego, który nie uczy demokracji – gdzie obywatele mają jedynie biernie znosić odpowiedzialność i sprawiedliwość, a nie brać w niej udział³⁶. W innej swojej pracy W. Zalewski zauważa, że w sprawiedliwości naprawczej „chodzi o coś więcej i inaczej”³⁷. W przedmiotowej idei chodzi o pojednanie i naprawienie krzywd, przy czym głównymi inicjatorami mają być sami zainteresowani, czyli sprawca, pokrzywdzony, a także społeczność lokalna, a nie władza państwowa. Zgodzić się zatem można ze stwierdzeniem prezentowanego Autora, że „sprawiedliwość naprawcza „dzieje się” sama, tylko trzeba jej na to pozwolić”³⁸. Niemniej należy się również zgodzić z I. Zgolińskim, iż nawet sprawiedliwość naprawcza nie posiada odpowiednich narzędzi, które pozwoliłyby całkowicie wyeliminować przestępczość, towarzyszącej przecież ludzkości od początku jej istnienia³⁹. Dlatego w ramach przedmiotowej idei liczyć można jedynie na jej przyczynienie się do ograniczenia przestępczości, co i tak stanowiłoby już istotny postęp.

Warto zauważyć, że tzw. sprawiedliwość naprawcza oprócz wpływania na zaspokojenie poczucia sprawiedliwości (kompensacji) może pełnić również inne funkcje,

33 J. Consedine, Sprawiedliwość naprawcza. Przywrócenie ładu społecznego, Polskie Stowarzyszenie Edukacji Prawnej, Warszawa 2004, s. 207.

34 T.F. Marshall, cyt. za: B. Czarnecka-Dzialuch, D. Wójcik, Mediacja w sprawach nieletnich w świetle teorii i badań, Wyd. Typografika, Warszawa 2001, s. 14.

35 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza – formą demokracji deliberatywnej?, Białostockie Studia Prawnicze, 21/2016, s. 29; zob. także I. Zgoliński, Kompensacja, sprawiedliwość naprawcza, mediacja – analiza kilku zagadnień newralgicznych [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd. KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 109.

36 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza – formą demokracji deliberatywnej?, Białostockie Studia Prawnicze, 21/2016, s. 29.

37 W. Zalewski, Sprawiedliwość „sprawiedliwości naprawczej”, GSP, 35/2016, s. 576.

38 Tamże.

39 I. Zgoliński, Kompensacja, sprawiedliwość naprawcza, mediacja – analiza kilku zagadnień newralgicznych [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd. KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 108-109.

w szczególności istotne z punktu widzenia państwa. Podnosi się, że pełniejsze wykorzystywanie kompensacji w ujęciu sprawiedliwości naprawczej może funkcjonować jako realna alternatywa dla pozbawienia wolności, czy też zmniejszyć recydywę i w konsekwencji zmniejszyć liczbę więzień. Niestety do dziś nie podjęto szerszej dyskusji na temat tego, aby przyjrzeć się bliżej tym argumentom. Być może dlatego, że pierwsze pogramy, które powstały w latach 70-tych i następnie w 80-tych (w USA w stanach Ohio i Indiana), które zakładały sprawiedliwość naprawczą jako alternatywę dla pozbawienia wolności z czasem przekształciły się w formalne praktyki i sankcje karne⁴⁰. Niemniej warto zastanowić się szerzej nad tym, czy kompensacja w istocie może realizować inne cele niż tylko poczucie sprawiedliwości u ofiary i w społeczeństwie – w szczególności w kontekście najdrobniejszych przestępstw. Wydaje się w przedmiotowe zagadnienie wpisuje się propozycja przedstawiona przez W. Zalewskiego. Autor opowiada się za tzw. mediacją po wyroku, która okazała się dużym sukcesem w innych państwach, w tym europejskich⁴¹. Zgodzić się należy, że zawarcie ugody pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym na tym etapie może się znacznie przyczynić do ograniczenia recydywy, gdyż sprawca, który trafi do zakładu karnego odczuje już określoną dolegliwość (choćby psychiczną). W efekcie może to dostatecznie na niego wpływać w taki sposób, że nie powróci do przestępstwa.

Sprawiedliwość naprawcza może w tym sensie przyczynić się do zmniejszenia liczby osadzonych w zakładach penitencjarnych w Polsce – co ma również swój aspekt ekonomiczny – po pierwsze z powodu tego, że sprawca opuszcza zakład karny, po drugie że raczej nie wróci na drogę przestępną (a tym samym do zakładu karnego) i wreszcie po trzecie jego przypadek może wpłynąć na społeczeństwo, które czerpiąc z takich doświadczeń będzie unikać popełniania czynów zabronionych. Należy to rozpatrywać także w tym wymiarze, iż sprawca opuszczając odpowiednio wcześnie zakład karny może uniknąć większej demoralizacji, ponieważ przebywanie z innymi sprawcami – wszak z różną przeszłością – w zakładzie karnym raczej jej sprzyja, aniżeli resocjalizuje.

Funkcja kompensacyjna prawa karnego jest zatem uzupełnieniem polityki karnej odwołującej się nie tyle do odwetu (kary) – choć jak wspomniano powyżej jest jego sublimacją – ale do zadośćuczynienia i naprawienia szkody ofierze, której doznała wskutek

40 W. R. Wood, Why Restorative Justice Will Not Reduce Incarceration, The British Journal of Criminology, 55/2015, s. 883-900.

41 W. Zalewski, Sprawiedliwość naprawcza jako forma diversion w perspektywie penitencjarnej.

W poszukiwaniu racjonalności, Humanistyczne Zeszyty Naukowe – Prawa Człowieka, 1/2017, s. 253-254.

wyrządzonego przestępstwa. W takim stanie rzeczy można przyjąć, że prawo karne uległo

„ucywilistycznieniu”⁴².

Polskie prawo karne przewiduje instrumenty prawne, które pozwalają realizować przedmiotową funkcję. Wśród tych instrumentów należy wymienić przede wszystkim orzeczenie o obowiązku naprawienia szkody lub nawiązki – na temat, których szerzej będzie mowa w dalszej części. Warto zwrócić uwagę, że polskie prawo w ten sposób realizuje założenia Deklaracji ONZ o podstawowych zasadach sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy z 1985 r. W prezentowanym dokumencie zwraca się uwagę na powinność przyjęcia środków na szczeblu krajowym i międzynarodowym w celu zabezpieczenia powszechnego i efektywnego uznawania i uwzględniania praw ofiar przestępstw i nadużyć władzy, ale także zaleca się, aby państwa członkowskie zagwarantowały ofiarom przestępstw prawa do:

1) swobodnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości, formalnego i nieformalnego, 2) właściwego traktowania,

3) uzyskania w procesie karnym odszkodowania (kompensacji) od sprawcy przestępstwa, 4) kompensacji państwowej, gdy nie jest możliwa restytucja lub odszkodowanie z innych

źródeł,

5) wszelkiego rodzaju koniecznej w danym przypadku pomocy⁴³.

Oprócz powyższej Deklaracji, która nie miała charakteru umowy międzynarodowej, a zatem nie była wiążąca dla państw członkowskich ONZ, uwagę należy również zwrócić na zalecenia Rady Europy Nr 85/11 z dnia 28 czerwca 1985 r. w sprawie pozycji ofiary w prawie i procesie karnym oraz akty unijne. Spośród tych ostatnich wypada wymienić decyzję ramową Rady Unii Europejskiej 2001/220/WSiSW z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postępowaniu karnym⁴⁴, która ustanowiła europejskie standardy dotyczące ochrony praw ofiar przestępstw⁴⁵. Podstawowym celem tej decyzji było przybliżenie ustawodawstw państw

42 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Wiktymologia i ochrona ofiar [w:] Prawa ofiar przestępstw, Oficyna 2009 [dostęp LEX]; A. Marek zwrócił uwagę, że nastąpiła zmiana prawa karnego odwołującego się głównie do karania – zob. A. Marek, Pojęcie prawa karnego, jego funkcje i podział (Wstęp do Systemu Prawa Karnego) [w:] A. Marek (red.), System Prawa Karnego. Tom 1. Zagadnienia ogólne, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 2.

43 E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Wiktymologia i ochrona ofiar [w:] Prawa ofiar przestępstw, Oficyna 2009 [dostęp: LEX].

44 Dz. Urz. UE L 82 z 22.03.2001 r. s. 1, z późn. zm.

45 A. Marek, T. Oczkowski, Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę [w:]

M. Melezini (red.), System Prawa Karnego. Tom 6. Kary i inne środki reakcji prawnokarnej, C.H. Beck,

członkowskich, tak aby ofiary korzystały z możliwie najlepszej ochrony niezależnie od tego, w którym z tych państw przebywają, ale także odniesienie do potrzeb ofiar w sposób wszechstronny i skoordynowany (również przed i po postępowaniu karnym)⁴⁶. Założenia tej decyzji przyczyniły się także do wydania dyrektywy Rady Unii Europejskiej 2004/80/WE z dnia 29 kwietnia 2004 r. odnosząca się do kompensaty dla ofiar przestępstw⁴⁷. W samym przepisie art. 12 ust. 2 dyrektywa 2004/82/WE przewiduje zapewnienie wszystkich państw członkowskich, że ich przepisy krajowe przewidują istnienie systemu kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy popełnionych na ich odpowiednich terytoriach, który gwarantuje sprawiedliwą i odpowiednią kompensatę dla ofiar. Innym ważnym aktem jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 r.

ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję Rady 2001/220/WSiSW⁴⁸. Na szczególną uwagę zasługuje art. 16 dyrektywy 2012/29/WE, który stanowi, że państwa członkowskie zapewniają ofiarom w toku postępowania karnego prawo do uzyskania w rozsądnym terminie decyzji w sprawie odszkodowania od sprawcy. Wyjątkiem jest sytuacja, w której prawo krajowe przewiduje, że taka decyzja podejmowana jest w drodze innego postępowania prawnego. Ponadto państwa członkowskie mają promować środki mające zachęcić sprawców do przekazywania ofiarom odpowiedniego odszkodowania.

Powyższe akty europejskie dopełniają: dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie europejskiego nakazu ochrony⁴⁹ oraz rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 606/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r.

w sprawie wzajemnego uznawania środków ochrony w sprawach cywilnych⁵⁰. Przewidują one dodatkowe, w stosunku do określonych w dyrektywie 2012/29/UE, prawa dla niektórych kategorii ofiar, jak zwłaszcza ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy⁵¹.

Wypada zaznaczyć, że Polska, oprócz instytucji przewidzianych w prawie karnym sensu stricte, wdrożenia unijnych regulacji dokonała ustawą z dnia 7 lipca 2005 r.

Warszawa 2016, s. 860-861.

46 E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym – nowe standardy Unii Europejskiej, Państwo i Prawo, 4/2014, s. 58-59.

47 Dz. Urz. UE L 261 z 06.08.2004 r., s. 15.

48 Dz. Urz. UE L 315 z 14.11.2012 r., s. 57.

49 Dz. Urz. UE. L 338 z 21.12.2011 r., s. 2.

50 Dz. Urz. UE. L 181 z 29.06.2013 r., s. 4.

51 E. Bieńkowska, Ofiary przestępstw w postępowaniu karnym – nowe standardy Unii Europejskiej, Państwo i Prawo, 4/2014, s. 58.

o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych⁵². Jak wynika z przypisu do jej tytułu stanowi ona implementację wyżej wspomnianej dyrektywy 2004/82/WE. Do momentu jej uchwalenia w Polsce nie obowiązywał mechanizm kompensacyjny, o którym mowa w dyrektywie⁵³. Przy czym istotne prace nad projektem systemu kompensacyjnego zostały zapoczątkowane dopiero pod koniec lat 90-tych.

Natomiast roboczy projekt wspomnianej ustawy pojawił się w maju 2000 r., a w kwietniu 2004 r. także wersja uwzględniająca zalecenia zaprezentowane w projekcie dyrektywy⁵⁴. Przedmiotowa ustawa zawiera łącznie 25 artykułów i określa zasady oraz tryb przyznawania kompensaty, a także warunki współpracy organów w Rzeczypospolitej Polskiej z organami innych państw członkowskich Unii Europejskiej właściwymi w sprawach postępowania o uzyskanie tego świadczenia.

52 Dz. U. Nr 169, poz. 1415, z późn. zm.

53 Zob. E. Bieńkowska, Państwowa kompensacja ofiar przestępstw w Polsce, Państwo i Prawo, 5/2008, s. 52 i powołane tam piśmiennictwo.

54 Tamże, s. 53.