Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny

Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (dalej zasadniczo określony jako obowiązek naprawienia szkody) do dnia 30 czerwca 2015 r.

stanowił środek karny, którego charakter prawny w doktrynie budził wątpliwości²¹⁵. Miało to istotne znaczenie z punktu widzenia prawa karnego, gdyż ówcześnie jego główną funkcją była represja sprawcy (funkcja penalna), a dopiero w drugiej kolejności kompensacja ofiary przestępstwa²¹⁶. Przed nowelizacją, która weszła w życie 1 lipca 2015 r., przedmiotowy środek w katalogu środków karnych wymieniony był w art. 39 pkt 5 k.k. Natomiast zasadnicza regulacja dotycząca tego środka zawarta była w art. 46 § 1 k.k. Oba przepisy zawarte były w rozdziale V pod tytułem „Środki karne”.

Przepis art. 46 § 1 k.k. w brzmieniu sprzed nowelizacji stanowił, że w razie skazania sąd mógł orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzekał, obowiązek naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody w całości albo w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, jednocześnie wyłączając zastosowanie przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwości zasądzenia renty. Takie brzmienie art. 46 § 1 k.k. obowiązywało od 8 czerwca 2010 r. Zgodnie natomiast z art. 46 § 2 k.k. sąd zamiast obowiązku naprawienia szkody mógł orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę.

Warto w tym miejscu zastanowić się na celowością nadania art. 46 k.k. powyższego brzmienia. Jak wynika z uzasadnienia do projektu ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 206, poz. 1589, z późn. zm.): „Zmiana dotycząca art. 46 k.k. jest zmianą znacznie poszerzającą zakres uprawnień pokrzywdzonego dochodzącego kompensaty w toku postępowania karnego.

215 Szerzej zob. K. Wiak, S. Hypś, Współczesne kierunki rozwoju prawa karnego a rola i charakter obowiązku naprawienia szkody [w:] I. Zgoliński (red.), Odszkodowanie i zadośćuczynienie w prawie polskim, Wyd.

KPSW, Bydgoszcz 2012, s. 101-106.

216 Zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2012 r. sygn. akt IV KK 365/11, LEX nr 1215334;

wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2009 r. sygn. akt V KK 124/09, LEX nr 519632.

Kierując się priorytetem zapewnienia pełnej ochrony interesów pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, w projekcie przyznano pokrzywdzonemu prawo żądania naprawienia wyrządzonej szkody, jak również żądania zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, w wypadku skazania za każde przestępstwo, w wyniku którego taka szkoda lub krzywda zaistniała. Sąd może w takich przypadkach orzec tylko odszkodowanie bądź tylko zadośćuczynienie, albo zarówno odszkodowanie, jak i zadośćuczynienie, i to zarówno z urzędu (fakultatywnie), jak i na wniosek (obligatoryjnie). Brak bowiem racjonalnego uzasadnienia dla istniejącego ograniczenia odnośnie rodzajów przestępstw (aktualnie regulacja z art. 46 § 1 k.k. dotyczy jedynie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji lub przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu), w wypadku których możliwe jest złożenie przez pokrzywdzonego wniosku o orzeczenie wobec sprawcy przestępstwa obowiązku naprawienia szkody, jak również wyłączenia możliwości orzekania przez sąd o tym środku karnym z urzędu, co może znajdować pełne uzasadnienie zwłaszcza w wypadkach oczywistej nieporadności pokrzywdzonego, skutkującej niemożnością realizacji przysługujących mu uprawnień procesowych. Brak również dostatecznego uzasadnienia dla orzekania przez sąd nawiązki jako środka stanowiącego surogat jedynie obowiązku naprawienia szkody.

Niezależnie od uprawnienia do domagania się przez pokrzywdzonego (lub inną uprawnioną osobę) zadośćuczynienia w razie skazania za każde przestępstwo, do projektowanego brzmienia przepisu wprowadzono możliwość orzeczenia nawiązki w miejsce obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, w oderwaniu jednak od przesłanek zadośćuczynienia. Projektowana zmiana treści art. 46 k.k. pozwoli w większości przypadków na pełną realizację przez pokrzywdzonego w procesie karnym jego roszczeń restytucyjnych i kompensacyjnych związanych z przestępstwem stanowiącym przedmiot postępowania, usuwając konieczność ich dochodzenia na drodze cywilnej w odrębnym postępowaniu, co skutkuje zazwyczaj istotnym wydłużeniem terminu uzyskania przez pokrzywdzonego należnego odszkodowania i zadośćuczynienia, a nadto wiąże się z istotnymi ciężarami dla pokrzywdzonego. Wśród ciężarów tych na czoło wysuwa się konieczność poniesienia znacznych kosztów związanych z wytoczeniem powództwa oraz uczestnictwem w częstokroć długotrwałym postępowaniu cywilnym, rządzącym się zasadą kontradyktoryjności, która wymusza na stronach procesu istotną aktywność oraz biegłość merytoryczną, względnie

korzystanie z pomocy adwokata lub radcy prawnego, co wiąże się z dodatkowymi kosztami”²¹⁷.

Powyższe jednoznacznie ujawnia, że założeniem ustawodawcy było zwiększenie roli pokrzywdzonego w postępowaniu karnym, co w efekcie wzmocniło funkcję kompensacyjną środka karnego polegającego na obowiązku naprawienia szkody. Ponadto ustawodawca zrezygnował z ograniczenia orzekania przedmiotowego środka karnego jedynie w przypadku skazywania za niektóre przestępstwa, dając tym samym możliwość kompensacji w każdym przypadku, gdy do krzywdy lub szkody dochodziło. Można zatem postawić tezę, że prawo karne już wówczas uległo znacznemu ucywilstycznieniu. W pewnym sensie ustawodawca – wbrew wcześniejszym stanowiskom doktryny – dokonał rozróżnienia szkody majątkowej od niemajątkowej, a tym samym opowiedział się za wąskim rozumieniem pojęcia szkody, gdyż obok niej wymienił zadośćuczynienie za doznaną krzywdę. Wynika to także z nadania przy tej samej nowelizacji nowego brzmienia art. 39 pkt 5 k.k.²¹⁸ Niemniej należy ocenić wprowadzoną ówcześnie zmianę pozytywnie.

Środek karny polegający na obowiązku naprawienia szkody mógł być orzekany zarówno samoistnie, jak i obok kary. Samoistne orzekanie obowiązku naprawienia szkody mogło nastąpić tylko wtedy, gdy przedmiotowy środek mógł zastąpić karę, czyli pełnić nie tylko funkcję kompensacyjną, ale także sprawiedliwościową i prewencyjną²¹⁹. Jeżeli natomiast środek był orzekany obok kary, to zasadniczo pełnił funkcję kompensacyjną i wzmacniał jedynie reakcję karną na popełnione przestępstwo, a funkcja represyjna i prewencyjna była następstwem samej kary²²⁰.

Jak wskazano powyżej, od 8 czerwca 2010 r. orzeczenie obowiązku naprawienia szkody mogło nastąpić w każdym przypadku kiedy popełniono i skazano za przestępstwo pod warunkiem, że w jego wyniku doszło do wyrządzenia szkody lub krzywdy. Usunięto przy

217 Rządowy projekt ustawy o zmianie ustawy - Kodeks karny, ustawy - Kodeks postępowania karnego, ustawy - Kodeks karny wykonawczy, ustawy - Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, druk sejmowy nr 1394: http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/wgdruku/1394 [dostęp: 21.07.2018 r.]

218 W uzasadnieniu do projektu nowelizacji podkreślono: „W art. 39 zawierającym katalog środków karnych, treść punktu 5 odnoszącego się do środka karnego z art. 46 § 1 k.k., wobec projektowanej zmiany tego przepisu, zostanie zmodyfikowana, w celu odzwierciedlenia w nazwie środka karnego, że obowiązek ten może dotyczyć zarówno naprawienia szkody, jak i zadośćuczynienia pokrzywdzonemu”.

219 R.A. Stefański [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. IV, komentarz do art. 46 k.k., teza 1 [dostęp: LEX].

220 M. Szewczyk [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz. Tom I. Komentarz do art. 1-116 k.k., wyd. IV, komentarz do art. 46, teza 7 [dostęp: LEX]; na temat funkcji zob. także A. Marek, Naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem. Refleksje na tle projektu kodyfikacji karnej [w:] Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci profesora M. Cieślaka, Kraków 1993, s. 212 i n.

tym dotychczasowe ograniczenie orzekania tego środka karnego w przypadku popełnienia określonych rodzajów przestępstw²²¹. Orzeczenie przedmiotowego środka mogło nastąpić z urzędu (fakultatywnie) oraz na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej (obligatoryjnie). W sytuacji zatem kiedy pokrzywdzony lub inna uprawniona osoba złożyła wniosek, sąd był zobowiązany orzec obowiązek naprawienia szkody – jeżeli wina sprawcy została udowodniona, sąd nie mógł odmówić orzeczenia tego środka karnego, powołując się choćby na niemożność lub trudności w zakresie udowodnienia rozmiaru szkody. Sąd musiał przeprowadzić postępowanie dowodowe w celu ustalenia wysokości szkody wyrządzonej przestępstwem, ewentualnie zasądzić obowiązek naprawienia szkody w tej części, która została udowodniona. Środek karny nie musiał, więc obejmować pełnego odszkodowania.

Sąd mógł ograniczyć się jedynie do określonego sposobu naprawienia szkody (np. restytucja) lub jej naprawienia jedynie w części. W takim przypadku do dochodzenia pełnego odszkodowania pozostawało postępowanie cywilne. W sytuacji jednak, gdy wysokość szkody bezspornie została udowodniona w ramach postępowania karnego, wybór orzekania odszkodowania w części zamiast w całości stanowił naruszenie art. 46 k.k.²²²

Wspomniano, że środek karny z art. 46 § 1 k.k. orzekany był obligatoryjnie na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby. Definicja pokrzywdzonego zawarta jest w art. 49 § 1 k.p.k. i stanowi, że pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

Natomiast pojęcie „innej uprawnionej osoby” nie zostało bliżej określone przez ustawodawcę.

Przyjmowano zatem, iż co do zasady z właściwym wnioskiem mógł wystąpić sam pokrzywdzony, podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego, prokurator oraz zastępcy procesowi pokrzywdzonego²²³. W przypadku natomiast śmierci pokrzywdzonego wniosek o środek karny polegający na obowiązku naprawienia szkody mogły złożyć osoby najbliższe dochodzące przysługujących im roszczeń określonych w przepisach art. 446 § 1 i 3 k.c. oraz w art. 445 § 3 pierwsza część zdania k.c.²²⁴. Do ustalenia osoby najbliższej nie wystarczyło ograniczyć się do definicji z art. 115 § 11 k.k., który stanowi, że osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba

221 P. Kozłowska-Kalisz [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. VI, komentarz do art. 46, teza 4 [dostęp LEX].

222 Tamże, teza 6.

223 W. Zalewski, Wniosek osoby najbliższej zmarłego w przedmiocie karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody, GSP-PO, 1/2009, s. 108.

224 Tamże.

pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, gdyż prowadziłoby to do założenia, że z wnioskiem o orzeczenie środka karnego z art. 46 § 1 k.k. mogły wystąpić wskazane osoby nawet wtedy, gdy szkoda lub krzywda nie wynikała bezpośrednio z przestępstwa, a była na przykład pośrednio z nim związana poprzez wstrząs psychiczny²²⁵. Słusznie zatem uznawano, że „inna uprawniona osoba” będąca „osobą najbliższą” w ramach obowiązku naprawienia szkody mogła dochodzić roszczeń jako strona zastępcza albo nowa, przysługujących jej bezpośrednio z przestępstwa, którego następstwem była śmierć pokrzywdzonego²²⁶.

Szkoda obejmowała zarówno szkodę rzeczywistą (damnum emergens), jak i utracone pożytki (lucrum cessans) i tylko one mogły być przedmiotem środka karnego z art. 46 § 1 k.k.²²⁷ Sąd nie mógł zatem na mocy tego środka orzec również o odsetkach, gdyż nie stanowiły one bezpośredniego elementu i składnika szkody, w takim przypadku ewentualne orzeczenie o odsetkach następowało bez podstawy prawnej lub z naruszeniem art. 46 § 1 k.k.²²⁸ Przy czym uzupełnienia wymaga, że art. 46 § 1 k.k. obejmował również szkodę niemajątkową, choć jak podnosili A. Marek i T. Oczkowski do czasu modyfikacji brzmienia tego przepisu i dodania zwrotu „zadośćuczynienia za doznaną krzywdę” nowelą z 5 listopada 2009 r., istniały pewne wątpliwości interpretacyjne – niezależnie od tego, że w doktrynie zasadniczo opowiadano się za szeroką wykładnią odszkodowania z art. 46 § 1 k.k.²²⁹

Ważną kwestią był również problem miarkowania odszkodowania ze względu na sytuację majątkową sprawcy lub stopień przyczynienia się do szkody przez pokrzywdzonego. Jerzy Lachowski i Tomasz Oczkowski wskazują, że w ramach postępowania karnego nie mógł mieć zastosowania art. 440 k.c., czyli miarkowania odszkodowania przy uwzględnieniu sytuacji materialnej sprawcy oraz pokrzywdzonego w oparciu o zasady współżycia społecznego. Autorzy zauważają, że istotą art. 46 § 1 k.k. jest umożliwienie naprawienia szkody karnistycznej na wniosek pokrzywdzonego, który de facto zastępuje powództwo cywilne, a zatem nie może być mowy o uwzględnieniu jego sytuacji

225 Zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2008 r. sygn. akt I KZP 6/08, LEX nr 370233.

226 Tamże; W. Zalewski, Wniosek osoby najbliższej zmarłego w przedmiocie karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody, GSP-PO, 1/2009, s. 113.

227 Por. S. Szyrmer, Wybrane zagadnienia związane z orzekaniem obowiązku naprawienia szkody jako środka karnego, Czasop. Prawa Karn. i Nauk Penalnych, 1/2005, s. 80.

228 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego 2002 r. sygn. akt II KKN 385/01, LEX nr 53028; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 marca 2011 r. sygn. akt II AKa 42/11, LEX nr 846484.

229 A. Marek, T. Oczkowski, Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny [w:] M. Melezini (red.), System prawa karnego. Tom 6. Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 712-713; zob. także przypisy: 92 i 216.

materialnej²³⁰. Dalej podkreślają, że okoliczność ta nie mogła mieć znaczenia przy orzekaniu przedmiotowego środka karnego z uwagi na art. 53 k.k. stosowany odpowiednio w związku z art. 56 k.k., który w ogóle jej nie przewidywał. Również warunki osobiste sprawcy, które sąd winien brać pod uwagę przy orzekaniu środka karnego nie oznaczają sytuacji majątkowej sprawcy, gdyż art. 33 § 3 k.k. wyraźnie rozróżniał oba te zwroty²³¹. Wreszcie ustawodawca dał temu wyraz, że sytuacja majątkowa oskarżonego winna być brana pod uwagę przy orzekaniu kary grzywny, a zatem można a contrario wyciągnąć wniosek, że w przypadku orzekania środka karnego obowiązku naprawienia szkody ta okoliczność nie miała znaczenia²³². Podobnie rygorystyczne stanowisko zaprezentowali M. Łukasiewicz i A. Ostapa, którzy podnieśli, że okoliczności miarkowania wynikające z prawa cywilnego nie mogły być brane pod uwagę przy orzeczeniu przedmiotowego środka karnego²³³.

W kwestii przyczynienia się pokrzywdzonego do poniesionej szkody oraz brania tej okoliczności pod uwagę przy orzekaniu środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody, szeroko wypowiedzieli się S. Krajnik i A. Ornowska. Wskazywali, że sąd orzekając obowiązek naprawienia szkody powinien brać pod uwagę tylko te składniki lub elementy szkody, które powstały bezpośrednio z zachowania się sprawcy lub ze skutków tego zachowania. Sąd ich zdaniem miał też obowiązek dokładnego ustalenia wielkości szkody majątkowej lub niemajątkowej, którą odniósł pokrzywdzony przestępstwem. W związku z tym przy orzekaniu przedmiotowego środka karnego niezbędne było określenie, czy pokrzywdzony przyczynił się do powstania szkody, a jeśli tak, to w jakim stopniu. W związku z tym również w sądach karnych w pełni znajdowały zastosowanie kryteria przewidziane w art. 362 k.c.²³⁴

Kolejnym ważnym zagadnieniem związanym ze środkiem karnym polegającym na orzeczeniu obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem była problematyka dotycząca wielości sprawców. Ustawodawca nie wskazał explicite rozwiązań w tym zakresie,

230 J. Lachowski, T. Oczkowski, Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny, Prokuratura i Prawo, 9/2007, s. 54.

231 Tamże, s. 55.

232 Tamże.

233 M. Łukaszewicz, A. Ostapa, Obowiązek naprawienia szkody – wybrane zagadnienia, Prokuratura i Prawo, 9/2001 s. 56; por. także wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 września 2013 r. sygn. akt II AKa 247/13, LEX nr 1378886: „Obowiązek określony w art. 46 § 1 k.k. jest środkiem karnym i w przypadku jego orzekania stosuje się te same reguły, co przy wymiarze kary. Sytuacja materialna oskarżonego nie może mieć wpływu na wymiar orzeczonego środka karnego”.

234 S. Krajnik, A. Ornowska, Przyczynienie się do powstania szkody w prawie cywilnym oraz jego aspekty prawnokarne, Studia Iuridica Toruniensia, 1/2011, s. 131.

jednak dostarcza ich doktryna i orzecznictwo. Pierwsze zakłada nałożenie obowiązku naprawienia szkody na wszystkich współsprawców w ramach zobowiązania solidarnego²³⁵. Założenie to było jednak w większości krytykowane przez przedstawicieli doktryny prawa karnego, którzy sceptycznie podchodzili do tego, aby na grunt prawa karnego wykorzystywać rozwiązania wynikające z prawa cywilnego. Istotą takiego stanowiska było to, że środek karny polegający na obowiązku naprawienia szkody miał mieć przede wszystkim charakter represyjny i w przypadku solidarności nie spełniłaby swojej funkcji²³⁶. Gdyby jednak opowiedzieć się za możliwością wykorzystywania solidarności dłużników z prawa cywilnego, to solidarne zobowiązanie współsprawców polegałoby na tym, że pokrzywdzony lub inna uprawniona osoba mogłaby według swojego wyboru poszukiwać zaspokojenia u wszystkich współsprawców albo tylko niektórych albo jednego z nich. I w tym kontekście należałoby się zgodzić z krytykami takiego rozwiązania, gdyż w efekcie środek karny mógł represjonować tylko niektórych ze współsprawców. Niemniej trudno odmówić słuszności zwolennikom takiego stanowiska, gdyż u jego źródła leży potrzeba ochrony interesów poszkodowanego²³⁷, które są odzwierciedleniem ewolucji prawa karnego w oparciu o założenia ustawodawcy oraz akty prawa międzynarodowego. Wydaję się jednak, że słuszność oddać trzeba przeważającej linii przedstawicieli nauki, czyli krytykom recypowania instytucji prawa cywilnego na grunt prawa karnego w zakresie orzeczenia przedmiotowego środka karnego, gdyż w innym wypadku tracił on swoją funkcję indywidualizacji karania. Przy czym można znaleźć stanowiska, że orzeczeniu obowiązku naprawienia szkody w całości na kilku współsprawców, czyli solidarnie, nie sprzeciwia się zasada indywidualizacji środka karnego w sytuacji popełnienia czynu wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami²³⁸.

Drugie rozwiązanie zakładało, że środek karny w postaci obowiązku naprawienia szkody mógł być orzekany na każdego ze współsprawców proporcjonalnie do udziału w wyrządzonej szkodzie lub w częściach równych. W przeważającej części, na co zwraca uwagę A. Kowalczyk, doktryna przychylała się do stanowiska „miarkowania” orzekania

235 Zob. m.in.: W. Zalewski [w:] M. Królikowski (red.), R. Zawłocki (red.), Kodeks karny. Część ogólna.

Komentarz do art. 32–116. Tom II, C.H. Beck, Warszawa 2011, s. 231; A. Marek, T. Oczkowski, Obowiązek naprawienia szkody [w:] M. Melezini (red.), System Prawa Karnego, Tom 6, Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 719; E. Hryniewicz, M. Reszka, Odszkodowanie i zadośćuczynienie w świetle art. 46 k.k. – uwagi krytyczne i propozycje zmian, MP, 6/2007, s. 289.

236 A. Kowalczyk, Orzekanie karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody w przypadku wielości sprawców, [w:] M. Sadowski (red.), Acta Erasmiana. Varia, Wyd. WPAiE UW, s. 111; zob. także A. Jezusek, Obowiązek naprawienia szkody przez współsprawców, GSP – Przegląd Orzecznictwa, 4/2014, s. 85.

237 Por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2000 r. sygn. akt I KZP 40/00, LEX nr 44297.

238 Por. m. in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 11 września 2014 r. sygn. akt II AKa 151/14, LEX nr 1527201.

obowiązku naprawienia szkody jako środka karnego wobec każdego ze sprawców w części odpowiadającej ich udziałom w wyrządzeniu szkody²³⁹. Choć to rozwiązanie wpisywało się w represyjny charakter komentowanego środka karnego, to jednak z praktycznego punktu widzenia było niewykonalne, gdyż trudno jest przypisać przy wielości sprawców ich udział w wyrządzonej szkodzie. W związku z tym rozważano nad możliwością orzekania przedmiotowego środka w częściach równych²⁴⁰.

Natomiast trzecie rozwiązanie głosiło, aby orzekanie środka karnego w postaci obowiązku naprawienia szkody następowało na każdego ze sprawców w całości. Przyjęcie takiego stanowiska wiązałoby się jednak za opowiedzeniem się za tym, iż orzeczenie obowiązku naprawienia szkody przekraczałoby jej wysokość. Wydaje się, że ten pogląd w żaden sposób nie zasługiwał na aprobatę – co zresztą potwierdziła również doktryna – gdyż podstawą orzeczenia przedmiotowego środka karnego mogła być wyłącznie wysokość rzeczywistej szkody i ewentualnie utracone pożytki. Trudno przyjąć, aby orzeczenie na każdego ze współsprawców obowiązku naprawienia szkody odpowiadało wysokości poniesionej szkody rzeczywistej, gdyż w takim przypadku przewidywałoby ono (wówczas) już jej krotność. Podobnie należało przyjąć w przypadku lucrum cessans, gdyż i ten rodzaj szkody powinien być szczegółowo wyliczony – a istnieje małe prawdopodobieństwo, że obowiązki naprawienia szkody w całości na każdego ze współsprawców odpowiadały wysokości utraconych pożytków (nawet wspólnie ze szkodą rzeczywistą). Takie stanowisko jest zbieżne z tym, co zostało dostrzeżone już wcześniej, to znaczy że szkoda w prawie karnym zdaniem większości przedstawicieli doktryny oraz orzecznictwa nie zawiera świadczeń ubocznych²⁴¹.

Niejako podsumowując ten wątek warto zwrócić uwagę na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2000 r.²⁴², który co prawda uznał, że naprawienie szkody w przypadku współsprawców mogło nastąpić poprzez solidarne orzeczenie środka karnego z art. 46 § 1 k.k., ale zaznaczył także, iż z tego stwierdzenia „nie wynika oczywiście, że orzeczenie omawianego środka karnego dopuszczalne jest wyłącznie w postaci solidarnego zobowiązania współsprawców do naprawienia wyrządzonej przestępstwem szkody.

Nie można bowiem wykluczyć sytuacji, w których bardziej uzasadnione będzie orzeczenie

239 Zob. A. Kowalczyk, Orzekanie karnoprawnego obowiązku naprawienia szkody w przypadku wielości sprawców [w:] M. Sadowski (red.), Acta Erasmiana. Varia, Wyd. WPAiE UW, s. 115.

240 Tamże, s. 116.

241 Szerzej zob. roz. I podroz. 3 niniejszej pracy.

242 Sygn. akt I KZP 40/00, LEX nr 44297.

środka karnego przewidzianego w art. 46 § 1 k.k., np. w częściach równych lub pro rata parte.

Skoro bowiem ustawa pozwala na orzekanie obowiązku naprawienia szkody "w całości albo w części", a więc w istocie uznaniowe, gdyż zależne od oceny okoliczności konkretnej sprawy, stosowanie omawianego środka karnego, to wybór sposobu obowiązku naprawienia szkody w wypadku współsprawstwa, w pełni zabezpieczającego w postępowaniu karnym interesy pokrzywdzonego, a zarazem uwzględniającego zasadę odpowiedzialności indywidualnej każdego ze współsprawców, należeć powinien w konkretnym wypadku do sądu”²⁴³.

Wypada przy tej okazji szerzej – niezależnie od poczynionych już ustaleń – odnieść się do trybu orzekania środka karnego polegającego na obowiązku naprawienia szkody.

Jak zostało już wcześniej wspomniane, przedmiotowy środek karny był orzekany przez sąd fakultatywnie z urzędu oraz na wniosek pokrzywdzonego. W tym drugim przypadku sąd orzekał obowiązek naprawienia szkody (środek karny) obligatoryjnie. Ustawodawca

Jak zostało już wcześniej wspomniane, przedmiotowy środek karny był orzekany przez sąd fakultatywnie z urzędu oraz na wniosek pokrzywdzonego. W tym drugim przypadku sąd orzekał obowiązek naprawienia szkody (środek karny) obligatoryjnie. Ustawodawca