"Antecedents of revolution: Alexabder I and the Polish Kingdom 1815-1825", Franc W. Thackeray, New York 1982 : [recenzja]

Skowronek, Jerzy

"Antecedents of revolution: Alexabder

I

and the Polish Kingdom 1815-1825",

Franc W. Thackeray, New York 1982 :

[recenzja]

Przegląd Historyczny 75/4, 827

1984

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

Z A P IS K I

₈₂₇

F ra n c k W. T h a c k e r a y , A n te c e d e n ts o f R evolution: A le x a n ­ der 1 an d th e Polish K in g d o m 1815— 1825, „East E u ro p ean M ono­ g ra p h s ” No XiXVII. C olum bia U n iv e rsity P ress. N ew Y ork 1982, s. V II, 197.

D o k to ran t i p rac o w n ik n au k o w y u n iw e rsy te tu w In d ian ie p o d ją ł p róbę sp re ­ cyzow ania głów nych etap ó w i u k az an ia m echanizm ów p ogłębiania rozbieżności m iędzy cesarzem A lek san d rem i głów nym i jego re p re z e n ta n ta m i w W arszaw ie, a społeczeństw em K ró lestw a P olskiego. P o d sta w ą sw ych dociekań uczynił w a ż n ie j­ sze o p raco w an ia m o n ograficzne i sy n tety czn e dotyczące dziejów P olski w la tac h 1812—1825, w ażniejsze źródła d ru k o w a n e lu b ich późniejsze p u b lik acje, 20 p a m ię t­ ników , 10 w spółczesnych w yd arzen io m p u b lik a c ji z z a k resu p u b lic y sty k i p o lity cz­ nej oraz sondaże w m a te ria ła c h ręk o p iśm ien n y c h i d o k u m e n tac h AGAD oraz B i­ b lio tek i C z arto ry sk ic h w K ra k o w ie i B iblioteki P olsk iej w P ary żu . Nie je st to zapew ne k w e re n d a w yczerp u jąca, ale w połączeniu z w y o b ra źn ią i k rytycyzm em a u to ra pozw oliła n a ciekaw e, sam odzielne u k a z a n ie ew o lu cji p o sta w i d ziała n ia tych k ilk u osób, k tó re w najw yższym sto p n iu o k re śla ły sy tu a cję p o lityczną K ró le­ stw a Polskiego i P o lak ó w w zaborze rosyjskim .

Sw e w yw ody z a m k n ą ł w siedm iu rozd ziałach u szeregow anych w p o rzą d k u chronologiczno-problem ow ym . Z aczyna od b ardzo zw ięzłej, uproszczonej, ale k o ­ niecznej dla anglosaskiego cz y teln ik a in fo rm ac ji o genezie an tagonizm ów po lsk o ­ -ro sy jsk ich , zw łaszcza w epoce rozbiorow ej. W p ierw szym rozdziale p rze d staw ia losy p ro je k tó w C zarto ry sk ieg o ro zw iązan ia sp ra w y polskiej przez R osję w la ta c h 1803—1815 (w y o lb rzy m iając pie rw sz e luźne pom ysły polskiego ary sto k ra ty ). Mocno a k c e n tu je siln ą p re sję w spó łp raco w n ik ó w cara, k tó rzy (z w y ją tk ie m C z a rto ry sk ie ­ go) p rzeciw ni byli tw o rze n iu p a ń stw a polskiego.

K olejne ro zdziały u k a z u ją p rzede w szystkim stopniow e zw ycięstw o a n ty p o l­ skiej, k o n se rw aty w n e j p o lity k i otoczenia w ładcy. Do ta k ie j ew olucji najm o cn iej i św iadom ie p rzyczynił się sam A lek san d e r I p o zo staw ia jąc w W arszaw ie w. ks. K o nstantego i d ając m u stopniow o w ładzę w y k ra c z a ją c ą poza k o n sty tu cję . P o d o b ­ n e sk u tk i m iały in n e n o m in a cje n a najw y ż sz e sta n o w isk a w K ró lestw ie Polskim , a zw łaszcza — p ozostaw ienie N ow osilcow a ja k o „d eleg ata i p ełn o m o cn ik a” w ła d ­ cy. Nie bez r a c ji T h a c k e r a y w sk a z u je p rz y tym , że także A lek san d e r I nie był k o n sty tu c jo n a listą i ju ż od pierw szych la t po 1815 r. co najw y żej dążył do re fo rm i ra c jo n a liz a c ji a d m in istra c ji (s. 53).

N astęp n e e ta p y — to podjęcie przez A le k sa n d ra I w a lk i z lib e ra ln ą opozycją w K ró lestw ie P o lsk im (1818— 1820), groźby bezpośredniego w łączenia K ró lestw a do R osji, uzy sk an ie przez A lek san d ra rez y g n acji w. ks. K on stan teg o z p ra w do tro n u carów (w za m ia n za n ad z w y cz ajn e u p ra w n ie n ia carskiego b r a ta w K rólestw ie). Z aostrzenie sta n o w isk a A le k sa n d ra I w sp ra w a c h K ró lestw a P olskiego sp rzy jało zarazem u m ocnieniu sta n o w isk a N ow osilcow a, k tó ry w edle a u to ra zyskiw ał n a j­ w yższą w ładzę.

Z asługą a u to ra je s t u k az an ie n a w ielu k o n k re tn y c h przy k ład ach , że ew o lu cja po lity k i A le k sa n d ra I w obec P o lak ó w dok o n y w ała się rów nolegle w sferze o św ia­ ty, innych dziedzin k u ltu ry , w życiu społecznym , a p rzed e w szystkim politycznym . A pogeum i u k o ro n o w a n ie m ty c h zm ian b y ła w a lk a z w szelkim i p rze jaw am i opo­ zycji p rzy pom ocy środków coraz bard ziej bezp raw n y ch . W te n sposób ju ż u sc h y ł­ k u p an o w a n ia A le k sa n d ra I rozpoczęła się „ triu m fu ją c a re a k c ja ”. C a r w p ra w d zie nie p rz y ją ł sug estii K o n stan teg o i N ow osilcow a, b y całkow icie zlikw idow ać sejm , ale w '1825 r. ogłosił sły n n y a rty k u ł d o d atk o w y do k o n sty tu c ji w p ro w a d za jąc fak ty c zn ą ta jn o ść obrad. N astęp n e 5 la t dzielące śm ierć w ład c y od Nocy L isto p a ­ dow ej sta n o w iły p ro stą k o n ty n u a c ję i k o n se k w e n cję p o lity k i w yznaczonej ju ż przez A lek san d ra. To o k reśla ło nieu ch ro n n o ść w y b u ch u p o w sta n ia polskiego.