Przyroda Górnego Śląska, 2008, nr 53

(1)

ISSN 1425-4700 Nr indeksu 338168

BIULETYN CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŒL¥SKA CENA3 z³

Nr 53 JESIEÑ 2008

2 0 0 8 – M I Ê D Z Y N A R O D O W Y R O K P L A N E T Y Z I E M I A

4422.. SSYYMMPPOOZZJJIIMM SSPPEELLEEOOLLOOGGIICCZZNNEE PPOOLLSSKKIIEEGGOO TTOOWWAARRZZYYSSTTWWAA PPRRZZYYRROODDNNIIKKÓÓWW iimm.. KKOOPPEERRNNIIKKAA TTaarrnnoowwsskkiiee GGóórryy,, 2244--2266 ppaaŸŸddzziieerrnniikkaa 22000088

(2)

Œrodowisko jaskiniowe i jego ochrona

The cave environment and its protection Hoehlenumgebung und dessen Beschuetzung

Zjawiska krasowe i jaskinie Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej

The karst phenomena and caves of Œl¹sko-Krakowska Upland

Karsterscheinungen und Hoehlen an der schlesisch- -krakauerer Hochebene

42. Sympozjum Speleologiczne

42th Speleological Symposium 42-te Speleologische Symposium

Nietoperze jaskiñ i podziemi antropogenicznych w województwie œl¹skim

The bats of caves and anthropogenic undergrounds in the Silesian voivodeship

Fledermaeuse der Hoehlen und des antropogenischen Untergrunde in der Woiwodschaft Schlesien

Eksploracja, inwentaryzacja i ochrona jaskiñ polskich Karpat Fliszowych

Exploration, inventoring and protection of caves in the Polish Flysch Carpathians

Ausnutzung, Bestandsaufnahme und Schutz der Hoehlen in polnischen Flyschkarpaten

Sztuczne wyrobiska podziemne jako obiekty zainteresowania przyrodników

Artifical underground excavations as the object of naturalist's interest

Kuenstliche Abbauraeume – Teilnahme des Interesses der Naturforscher

Schronisko skalne w ostañcu martwicy kamiennej w Laskach

The rock shelter in the monadrock of calcareous sin- ter in Laski

Felsenunterschlupf im Steintuff des Restberges in Laski

W NUMERZE^◆CONTENTS^◆INHALT

Fot. J. Moczulski Jesienny klucz ptaków

PODZIEMNY ŒWIAT PRZYRODY

Oddajemy do r¹k Czytelników kolejny monograficzny numer Przyrody Górnego Œl¹ska – poœwiêcony przy- rodzie jaskiñ województwa œl¹skiego*. Zosta³ on przygotowany w zwi¹zku z 42. Sympozjum Speleologicznym Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Tegoroczne sympozjum – po raz pierwszy zorganizowane przez Towarzystwo na Górnym Œl¹sku – w czêœci terenowej poœwiêcone jest walorom przyrodniczym i turysty- cznym sztucznych wyrobisk podziemnych w województwie œl¹skim. Sesja referatowa, na któr¹ zg³oszono 20 tematów, dotyczy aktualnych kierunków badañ zwi¹zanych z problemami jaskiñ (tak naturalnych, jak i sztucznych wyrobisk podziemnych) zarówno w kraju, jak i za granic¹.

Lektura numeru pozwala zapoznaæ siê z bogactwem form podziemnych województwa œl¹skiego. Nale¿y ono do obszarów najliczniejszego wystêpowania jaskiñ krasowych i pseudokrasowych w Polsce. Na terenie woje- wództwa wystêpuje najd³u¿sza jaskinia krasowa na ca³ej Wy¿ynie Krakowsko-Wieluñskiej (Jaskinia Wierna o sumarycznej d³ugoœci korytarzy 1027 m). W Beskidzie Œl¹skim znajduj¹ siê najd³u¿sze jaskinie pseudokra- sowe w ca³ych Karpatach Zewnêtrznych – Jaskinia Miecharska (1801 m) i Jaskinia w Trzech Kopcach (1244 m). Tak¿e tu wystêpuje najwiêksze w Polsce nagromadzenie sztucznych wyrobisk podziemnych, zw³a- szcza po górnictwie kruszcowym i wêglowym z unikalnymi w Europie Podziemiami Tarnogórsko-Bytomskimi, których d³ugoœæ mo¿e wynosiæ nawet oko³o 300 km. Cenne s¹ równie¿ walory chiropterofauny. Jaskinia Studnisko na Wy¿ynie Czêstochowskiej jest obecnie najbardziej na pó³noc po³o¿on¹ jaskiniow¹ koloni¹ roz- rodcz¹ nietoperzy w centralnej Europie. Jaskinia Szachownica na Wy¿ynie Wieluñskiej to drugie najwiêksze zimowisko nietoperzy w Polsce. Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie to przypuszczalnie drugie najwiêksze w Pol- sce zimowisko nietoperzy w sztucznych podziemiach.

Choæ w prezentowanym numerze dominuj¹ informacje o przyrodzie nieo¿ywionej, interesuj¹ce dla geografa czy geologa, to zamieszczamy w nim tak¿e artyku³ o nietoperzach jaskiñ i podziemi antropogenicznych woje- wództwa œl¹skiego – dla zaznaczenia, ¿e podziemny œwiat przyrody nieo¿ywionej jest równie¿ bardzo ciekawym œwiatem przyrody o¿ywionej. Œwiat ten jest bardzo s³abo poznany i tylko chiropterolodzy posiadaj¹ dane pozwalaj¹ce na w miarê dok³adne przedstawienie sk³adu gatunkowego, liczebnoœci i zagêszczenia oraz rozmieszczenia nietoperzy w ca³ym systemie podziemnego œwiata – tak tworów naturalnych, jak i powsta³ych w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka – zarówno w górach, jak i na wy¿ynach. A przecie¿ w podziemiach ¿yj¹ i grzyby, i roœliny, i bezkrêgowce – czêsto endemiczne i œciœle przystosowane do specyficznych warunków eko- logicznych tych miejsc, o których nasza wiedza jest fragmentaryczna. Mam nadziejê, ¿e w przysz³oœci œwiat ten zostanie dla Czytelników odkryty.

Zwracamy tak¿e uwagê na problemy ochrony podziemnego œwiata przyrody. Œrodowisko jaskiñ jest niezwykle wra¿liwe – wystarczy przecie¿ nasz oddech lub ciep³o naszego cia³a, aby zmieniæ warunki bytowania w nim organizmów ¿ywych i formowania siê szaty naciekowej. Jak¿e niewiele jaskiñ jest jednak chronionych prawem – spoœród ponad 1000 znanych w województwie œl¹skim jaskiñ i schronisk, ochron¹ indywidualn¹ objêtych jest zaledwie 17! Konieczne jest zatem podjêcie dzia³añ dla skuteczniejszej ochrony jaskiñ i wyrobisk podziemnych oraz zrównowa¿onego ich udostêpniania dla turystyki.

Jerzy B. Parusel

* O pomnikach przyrody nieo¿ywionej, w tym i o jaskiniach, mo¿na przeczytaæ równie¿ we wk³adce do nr 20/2000 Przy- rody Górnego Œl¹ska

WW YY DD AA WW CC AA ::

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska RR AA DD AA PP RR OO GG RR AA MM OO WW AA ::

Maria Z. Pulinowa (Przewodnicz¹ca), Jan Duda (Z-ca Przewodnicz¹cego),

Maciej Bakes, Joanna Chwo³a, Bogdan Gieburowski, Jan Holeksa, Barbara Kaszowska, Arkadiusz Nowak, Romuald Olaczek,

Jolanta Pra¿uch, Ma³gorzata Strzelec, Józef Œwierad KK OO LL EE GG II UU MM RR EE DD AA KK CC YY JJ NN EE ::

Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny), Katarzyna Rostañska (sekretarz redakcji), Renata Bula, Jan Duda, Maria Z. Pulinowa OO PP RR AA CC OO WW AA NN II EE GG RR AA FF II CC ZZ NN EE ::

Joanna Chwo³a AA DD RR EE SS RR EE DD AA KK CC JJ II ::

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ul. œw. Huberta 35, 40-543 Katowice tel./fax: 032 201 18 17, 032 209 50 08, 032 609 29 93 e-mail: cdpgs@cdpgs.katowice.pl; http: //www.cdpgs.katowice.pl

RR EE AA LL II ZZ AA CC JJ AA PP OO LL II GG RR AA FF II CC ZZ NN AA ::

VERSO, Katowice

AA UU TT OO RR ZZ NN AA KK UU GG RR AA FF II CC ZZ NN EE GG OO WW YY DD AA WW CC YY ::

Katarzyna Czerner-Wieczorek

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody Katowickiego z dnia 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Œl¹ska.

Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹ bud¿etow¹, przekazan¹ województwu œl¹skiemu Rozporz¹dzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r.

WWAARRUUNNKKII PPRREENNUUMMEERRAATTYY

Przyroda Górnego Œl¹ska ukazuje siê w cyklu czterech pór roku.

Zamówienia na prenumeratê indywidualn¹ i zbiorow¹ biuletynu przyj- muj¹ Poczta Polska i Kolporter. Bie¿¹ce numery mo¿na nabyæ w kio- skach Ruchu. Sprzeda¿ archiwalnych i bie¿¹cych numerów prowadz¹ nastêpuj¹ce instytucje: Ksiêgarnia ORPAN w Katowicach, Muzeum Œl¹skie w Katowicach, Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu, Muzeum Górnictwa Wêglowego w Zabrzu, Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu oraz Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc³awskiego we Wroc³awiu.

Biuletyn mo¿na tak¿e zaprenumerowaæ w Centrum Dziedzictwa Przy- rody Górnego Œl¹ska. Warunkiem przyjêcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia wp³aty na konto: Kredyt Bank PBI S.A. II/O Katowice, nr rach. 37 15001445 1214400344180000.

Zamówione egzemplarze przesy³ane bêd¹ poczt¹ zwyk³¹; mo¿na je tak-

¿e odebraæ w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi 3 z³.

WWSSKKAAZZÓÓWWKKII DDLLAA AAUUTTOORRÓÓWW

Biuletyn Przyroda Górnego Œl¹ska jest wydawnictwem przeznaczonym do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artyku³ów przegl¹dowych o przyrodzie Górnego Œl¹ska – jej bogactwie i ró¿- norodnoœci, stratach, zagro¿eniach, ochronie i kszta³towaniu, strukturze i funkcjonowaniu, a tak¿e o jej badaczach, mi³oœnikach i nauczy- cielach oraz postawach cz³owieka wobec przyrody. Preferujemy teksty oryginalne, o objêtoœci 1-4 stron standardowego maszynopisu. Zdjê- cia przyjmujemy w postaci analogowej lub cyfrowej (minimalny rozmiar 10x15 cm i rozdzielczoœæ 300 dpi). Ilustracje prosimy numerowaæ i osobno do³¹czyæ opis. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania niezbêdnych zmian treœci artyku³ów bez naruszania zasadniczych myœli autora oraz zmiany tytu³u. Nades³anych maszynopisów redakcja nie zwraca. Publikowanie nades³anego tekstu w innych wydawnictwach autor powinien uzgodniæ z redakcj¹. Dopuszcza siê przedruki za zgod¹ autora i wydawcy. Za treœæ artyku³ów odpowiedzialnoœæ ponosz¹ autorzy. Prawa autorskie do zamieszczonych w biuletynie artyku³ów i zdjêæ s¹ zastrze¿one, ich reprodukcja jest mo¿liwa jedynie za pisemn¹ zgod¹ redakcji. Wydawca prosi autorów o za³¹czenie nastê- puj¹cych danych: stopieñ naukowy, miejsce pracy, krótki opis dorobku i zakres zainteresowañ.

Autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru bezp³atnie.

Pogl¹dy wyra¿one na ³amach biuletynu s¹ pogl¹dami autorów i niekoniecznie odzwierciedlaj¹ punkt widzenia wydawcy.

NAK£AD: 2000 egzemplarzy Zajrzyj na stronê www.przyroda.katowice.pl

„...Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliœcie... Pouczajcie o tym, ¿e idea ochrony przyrody jest ide¹ na wskroœ demokratyczn¹, gdy¿ chroni ona skarby przyrody dla ca³ego spo³eczeñstwa... Przez poznanie i ochronê przyrody – do jej ukochania – oto nasze has³o!”

W³adys³aw Szafer (Chroñmy przyrodê ojczyst¹, Nr 1, 1945)

33 1100

1144

1177

2200 55

99 PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA

^◆

NATURE OF PPER SILESIA

^◆

NATUR DES OBERSCHLESIEN

Nr 53/2008

J E S I E Ñ

^◆^◆

AU T U M N

^◆^◆

H E R B S T

(3)

OCHRONA PRZYRODY

B

ardzo niewiele osób zdaje sobie sprawê z tego, jak bardzo wra¿liwym elementem œrodowiska przyrodniczego s¹ jaskinie. Mó- wi¹c o ochronie jaskiñ mamy zazwyczaj na myœli zapobieganie ob³amywaniu nacieków, rozkopywaniu namuliska czy p³oszeniu nietoperzy. Jednak nawet ci, którzy „ca³e ¿ycie”

spêdzili w jaskiniach nie zawsze zdaj¹ sobie sprawê z tego, ¿e nawet gdyby po wejœciu do jaskini stan¹æ w miejscu i zupe³nie siê nie ruszaæ to i tak nasza obecnoœæ wp³ywa negaty- wnie na stan œrodowiska podziemnego (im mniejsza jaskinia tym ten wp³yw wiêkszy). Ma to zwi¹zek ze specyficznym mikroklimatem panuj¹cym pod ziemi¹. Tu, niezale¿nie od pory roku, jest zawsze sta³a temperatura i sta³a wilgotnoœæ powietrza a w niektórych przypadkach nieco inna, ni¿ na powierzchni zawartoœæ dwutlenku wêgla w atmosferze. Cz³owiek, wchodz¹c do jaskini, wp³ywa na zmianê wszystkich wymienionych wy¿ej parametrów. Cia³o cz³owieka rozgrzane do temperatury prawie 37^OC dzia³a jak kaloryfer, podgrzewaj¹c wnêtrze jaskini i jednoczeœnie je osuszaj¹c, a wydychany z p³uc CO2 zwiêksza jego zawartoœæ w atmosferze jaskini. Zmiana temperatury, wilgotnoœci i zawartoœci CO2 w istotny sposób wp³ywa na zmianê tempa wzrostu nacieków (w skrajnych przypadkach dochodzi do ich zupe³nego zniszczenia). Do tego jeszcze mo¿na dodaæ zak³ócenie snu zimowego nietoperzy na skutek podniesienia

temperatury powietrza. Oczywiœcie im wiêk- sza bêdzie jaskinia i im mniejsza grupa osób, tym ten negatywny wp³yw bêdzie mniejszy, jednak w niewielkich jaskiniach ju¿ jedna osoba (lub sta³ocieplne zwierzê) w istotny sposób te warunki zmienia. Prawdziwoœæ tych s³ów mo¿e sprawdziæ praktycznie ka¿dy.

Wystarczy do niedu¿ego obiektu podziemnego zabraæ termometr i zmierzyæ temperaturê

zaraz po wejœciu oraz po kilkunastu minutach pobytu we wnêtrzu.

Jak ju¿ wy¿ej wspomniano, œrodowisko jaskiniowe cechuje siê wysok¹ wilgotnoœci¹, sta³¹ lub ma³o zmienn¹ temperatur¹ oraz brakiem œwiat³a. W takim œrodowisku nie dzia³aj¹ (lub znacznie s³abiej dzia³aj¹) czynniki erozyjno-wietrzeniowe, które odgrywaj¹ istotn¹ rolê w denudacji powierzchni ziemi, np. wiatr, deszcz, zmiany termiczne czy zamra¿anie. W zwi¹zku z tym wszelkie pustki podziemne (a jaskinie jurajskie szczególnie) s¹ miejscem gdzie zachowuj¹ siê materia³y, które z powierzchni ziemi zosta³y dawno usuniête.

Osady jaskiniowe stanowi¹ unikatowe nagro- madzenia „dokumentów” dawnych epok geologicznych. Takimi „dokumentami” s¹ np. frag- menty ska³ niszczonych na powierzchni terenu oraz w obrêbie jaskini, formy mineralne powstaj¹ce w jaskiniach a tak¿e koœci zwierz¹t, które mieszka³y w jaskiniach, wpada³y do nich z powierzchni pionowymi studniami krasowymi lub zosta³y tam przywleczone (jako ³up) przez inne zwierzêta b¹dŸ cz³owieka. Ró¿ne badania naukowe – poczynaj¹c od makrosko- powej oceny kszta³tu fragmentów skalnych, a¿

po analizy sk³adu izotopowego – umo¿liwiaj¹ okreœlenie wieku namulisk, a tak¿e rekon- strukcjê budowy geologicznej oraz œrodowiska otoczenia jaskiñ w okresie ich powstawania.

Niezale¿nie od tego, szcz¹tki fauny nagroma- dzone w osadach jaskiniowych stanowi¹ mate-

ŒRODOWISKO JASKINIOWE I JEGO OCHRONA

Adam Polonius (Sekcja Speleologiczna Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Katowice)

Zdjêcia Autora

Lodowe „ch³opki” w Jaskini Zegarowej

Jaskinia Zamkowa Dolna w Olsztynie

(4)

OCHRONA PRZYRODY

ria³ dla badañ paleontologicznych i paleo- ekologicznych.

Tak wiêc, z osadów jaskiniowych mo¿na odczytaæ jakie warunki klimatyczne panowa³y w danym okresie, jakie ¿y³y zwierzêta, jakie roœliny dominowa³y w krajobrazie. Jaskinie by³y domem pierwszych ludzi na tych ziemiach. Z zachowanych w jaskiniach œladów ich bytnoœci mo¿na wnioskowaæ o ich ¿yciu i rozwoju cywilizacyjnym. Jaskinia na Biœniku ko³o Smolenia to w tej chwili najstarsze stanowisko archeologiczne w Polsce z zachowanymi œlada- mi pobytu neandertalczyka oraz najstarszych krewniaków Homo sapiens. Profil archeologi- czny w tej jaskini rozci¹ga siê od œrodkowego paleolitu a¿ po œredniowiecze.

Nacieki jaskiniowe mog¹ byæ Ÿród³em informacji na temat warunków klimatycznych w jakich one powstawa³y (intensywny przyrost nacieków nastêpuje w cieplejszych okresach).

W niektórych wypadkach nacieki (lub ich brak) mog¹ dawaæ wskazówki co do zjawisk tektonicznych wystêpuj¹cych na danym obszarze. Nawet gdyby w ja-

skini nie by³o ¿adnych osadów czy nacieków, to z morfologii pró¿ni mo¿na wyci¹gaæ wnioski na temat ewolucji jaskini (np. iloœci wody i szybkoœci jej prze- p³ywu) oraz zjawisk tektonicznych obszaru, na której siê znajduje. Jeœli konkre- tne formy powtarzaj¹ siê w wielu, czêsto bardzo ma-

³ych schroniskach, to wnioski mo¿na rozszerzaæ na czasami doœæ du¿y obszar.

Z kolei w jaskiniach o ge- nezie innej ni¿ krasowa, mo¿na obserwowaæ procesy prowadz¹ce do ich powstania. Najwiêksz¹ gru-

pê jaskiñ niekrasowych stanowi¹ w Polsce formy powsta³e w wyniku grawitacyjnego roz- padu i przekszta³cania stoków w Beskidach.

Obserwacje prowadzone w tych jaskiniach pozwalaj¹ na okreœlenie przyczyn, mecha- nizmów powstania i ewolucji osuwisk beskidz- kich.

W ostatnich latach zwrócono uwagê na znaczenie jaskiñ jako podziemnych ods³oniêæ geologicznych, które doskonale uzupe³niaj¹ obserwacje powierzchniowe. Oczywiœcie do tych wszystkich informacji, które mo¿na odczytaæ w jaskini, dochodz¹ jeszcze obserwacje z zakresu biologii, dotycz¹ce organi- zmów ¿ywych zamieszkuj¹cych ten podziemny bardzo specyficzny ekosystem. W zwi¹- zku z powy¿szym nale¿y przyj¹æ, ¿e wszystkie jaskinie zas³uguj¹ na specjalne traktowanie i ochronê bez wzglêdu na ich wielkoœæ i sto- pieñ rozpoznania ich wnêtrza.

W tej czêœci Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej, która le¿y w granicach województwa œl¹skiego, prawnie chronione s¹ jaskinie znajduj¹ce siê na terenie parków krajobrazowych: Park Krajo-

brazowy Orlich Gniazd – który obejmuje Wy¿ynê Czêstochowsk¹ oraz Za³êczañski Park Krajobrazowy obejmuj¹cy czêœæ Wy¿yny Wieluñskiej. Le¿¹ce w obrêbie parków krajobrazowych rezerwaty przyrody obejmuj¹ jas-

kinie dodatkow¹ ochron¹. W województwie œl¹skim jaskinie znajduj¹ siê w rezerwacie

„Sokole Góry”, „Parkowe”, „Ostrê¿nik”,

„Góra Zborów”, „Ruskie Góry”. Ochron¹ rezerwatow¹ objête s¹ równie¿ obiekty podzie-

mne w rezerwacie „Szachownica”, w Za³êczañskim Parku Krajobrazowym. Ponadto niewielka iloœæ jaskiñ znajduje siê w obrêbie ska³ek wapiennych chronionych jako pomniki przyrody.

Pojedyncze ska³kowe pomniki przyrody z jaskiniami zlokalizowane s¹ w okolicach Klucz, Strzegowej, Smolenia i Czêstochowy.

Niestety w „œl¹skiej” czêœci Wy¿yny Œl¹- sko-Krakowskiej nie ma ani jednej jaskini, która by³aby chroniona indywidualnie jako pomnik przyrody lub stanowisko dokumentacyjne – mimo du¿ej iloœci bardzo cennych obiektów, które zas³ugiwa³yby na tak¹ formê ochrony. W du¿o lepszej sytuacji pod tym wzglêdem znajduj¹ siê jaskinie beskidzkie (zob. artyku³ o jaskiniach w polskich Karpa- tach Fliszowych).

W najgorszej sytuacji znajduj¹ siê jaskinie le¿¹ce w wêglanowych osadach triasu œl¹skiego (Wy¿yna Œl¹ska). W tej czêœci województwa œl¹skiego nie ma ani jednego obiektu podziemnego, który by³by chroniony w jakikolwiek sposób. Najbli¿sze chronione obiekty w osadach triasowych to le¿¹ca ju¿ w woj. ma³opolskim Jaskinia w Diablej Górze k.

Bukowna (ochrona rezerwa- towa) oraz ska³ka triasowa z niewielkim schroniskiem skalnym w Bolêcinie ko³o Chrzanowa (chroniona jako pomnik przyrody). Jedno- czeœnie le¿¹ce niemal przy samej granicy województwa œl¹skiego i ma³opolskiego Schronisko w Laskach – jedyny w Polsce obiekt podziemny w martwicach czwar- torzêdowych – równie¿ jest pozbawione jakiejkolwiek ochrony prawnej.

Oczywiœcie mo¿na by w tym miejscu zacz¹æ dy- skusjê nad skutecznoœci¹ ochrony prawnej jaskiñ i schronisk (szczególnie w wojewódz- twie œl¹skim), lecz jest to osobny, tak obszerny problem, ¿e zas³uguje na odrêbny artyku³ w Przyrodzie Górnego Œl¹ska.

Schronisko w ska³ce triasowej w Bolêcinie

Jaskinia na Biœniku Podziemne „jeziorko” w Jaskini w Straszykowej Górze

Jaskinia Zamkowa Dolna w Olsztynie

(5)

PRZYRODA NIEO¯YWIONA

K

a¿dy, kto interesuje siê zjawiskami i pro- cesami krasowymi, ogl¹daj¹c mapê geo- logiczn¹ województwa œl¹skiego od razu zwróci uwagê na jego wyj¹tkowe uprzywilejowanie w stosunku do reszty kraju. Chodzi tu oczy- wiœcie o wyj¹tkowo du¿y obszar wystêpowania na powierzchni ska³ krasowiej¹cych, tzn. ule- gaj¹cych procesowi chemicznego rozpuszczania.

Wy¿yna Œl¹sko-Krakowska, zajmuj¹ca œrod- kow¹ i pó³nocno-wschodni¹ czêœæ wojewódz- twa œl¹skiego, jest najbardziej rozleg³ym ob- szarem krasowym w Polsce i – co siê z tym wi¹¿e – jest to najwiêkszy w Polsce rejon wys- têpowania jaskiñ. Wschodnia czêœæ Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej wyraŸnie zaznacza siê w rzeŸbie wy¿yn po³udniowej Polski w postaci w¹skiego, po³udnikowego pasa przebiegaj¹cego od Wielunia, przez Czêstochowê do Krakowa (Wy¿yna Krakowsko-Wie- luñska). Dwa równole¿nikowo przebiegaj¹ce obni¿enia, wykorzystane przez rzeki Bia³¹ Przemszê i Wartê, dziel¹ Wy¿ynê Krakowsko-Wieluñsk¹ na trzy wyraŸne czêœci: pó³nocn¹ – Wieluñsko-WoŸnick¹, œrodkow¹ – Czêstochowsk¹ i po³udniow¹ – Krakowsk¹. Zachodnia i po³udniowa czêœæ Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej zaznacza siê wyraŸnie w krajobrazie, poniewa¿ od Wy¿yny Œl¹skiej oddziela j¹ poszarpana krawêdŸ morfologiczna (kues- ta), a od po³udnia dwa poprzeczne rowy tektoniczne – Krzeszowicki i Doliny Wis³y. W czêœci pó³nocnej Wy¿yna obni¿a siê i ginie pod osadami plejstoceñskimi i trzeciorzêdowymi, a na wschodzie prze- chodzi ³agodnie w obni¿enia Niecki Ni- dziañskiej.

W rzeŸbie Wy¿yny Krakowsko-Wie- luñskiej wyró¿niaj¹ siê szerokie, pofa³- dowane p³askowy¿e (platformy), wznie-

sione na wysokoœæ kilkudziesiêciu do stu, a nawet 150 metrów ponad otaczaj¹ce je obni¿enia. Oddzielone s¹ one obni¿eniami dolinnymi, czêsto wykszta³conymi jako linijne strefy obni¿eñ z kotlinami. W pó³nocnej czêœci Wy¿yny p³askowy¿e te nie przekraczaj¹ 300 m n.p.m., a w czêœci œrodkowej i po³udniowej – najczêœciej 450 m, dochodz¹c do 500 m n.p.m.

P³askowy¿e w po³udniowej czêœci Wy¿yny s¹ rozciête i naciête g³êbokimi jarami i kanionami krasowymi, a w czêœci œrodkowej zwieñczone wysokimi grzbietami skalnymi i wzniesieniami, niejednokrotnie rozcz³onkowanymi na od- dzielne grupy skalne z malowniczymi ska³kami.

Trzy opisane obszary Wy¿yny ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ w ukszta³towaniu rzeŸby i stop- niem rozwoju zjawisk krasowych. Wy¿yna

Wieluñska to ³agodna pofalowana wysoczyzna o szerokich dolinach (Warty i Liswarty), przykryta osadami lodowcowymi, przewa¿nie rzeczno-lodowcowymi i eolicznymi. Nieliczne, silnie przeobra¿one formy krasowe zachowa³y siê w zakolu Warty (Góra Zelce z licznymi jaskiniami) i widoczne s¹ w licznych kamienio³omach (Jaskinia Szachownica w Krzemien- nej Górze).

Wy¿yna Czêstochowska stanowi morfolo- gicznie bardzo urozmaicona krainê. W rzeŸbie przewa¿aj¹ wapienne masywy (Sokole Góry ko³o Olsztyna), grzbiety (Pasmo Smoleñsko- -Niegowonickie) i pojedyncze wzniesienia (np.

Góra Zborów ko³o Podlesic), zwieñczone

„ruinami skalnymi”, podziurawione licznymi jaskiniami i naciête schroniskami skalnymi

i okapami wapiennymi. Wznosz¹ siê one nad p³askimi, wype³nionymi osadami piaszczystymi, szerokimi powierzchniami lub na zboczach – charakterystycznych dla tego obszaru – suchych dolin „wod¹cych”

(w rejonie Smolenia). P³askie powierzch- nie, po³o¿one miêdzy grzbietami, pokryte s¹ licznymi zag³êbieniami krasowymi (lejkami), wype³nionymi osadami – zazwyczaj piaskami eolicznymi, osadami sto- kowymi, ale najczêœciej produktami wietrzenia chemicznego, tzw. „piaskami formierskimi”. Niejednokrotnie skalne grzbiety oddzielaj¹ poszczególne doliny wod¹ce lub stanowi¹ granicê oryginalnych kotlin o za³o¿eniach krasowych. W po³u- dniowo-wschodniej czêœci Wy¿yny Czês- tochowskiej wystêpuj¹ liczne kotliny i zag³êbienia o cechach krasowych. W jed- nych bij¹ liczne, wydajne Ÿród³a krasowe (Kotlina Ryczówka), które daj¹ pocz¹tek du¿ym dop³ywom Bia³ej Przemszy. W innych (Kotlina Dolnego Kwaœniowa) brak cieku powierzchniowego, a jeœli istnieje,

Jedno z wejœæ do Jaskini G³êbokiej

ZJAWISKA KRASOWE I JASKINIE

WY¯YNY ŒL¥SKO-KRAKOWSKIEJ

Szata naciekowa w Jaskini Ciesenæ

Fot. A. Polonius Fot. A. Polonius

(6)

PRZYRODA NIEO¯YWIONA

to ginie pod ziemi¹ w obrêbie kotliny. Charak- terystycznym zjawiskiem na Wy¿ynie Czêsto- chowskiej jest obecnoœæ licznych, du¿ych Ÿróde³ krasowych, które tworz¹ oryginalne formy rzeŸby: skalne dolinki wywierzyskowe, jary krasowe, formy powsta³e przez erozjê wsteczn¹ Ÿróde³ (Dolina Wiercicy), czy g³êboko nacinaj¹ce platformê jurajsk¹ doliny rzeczne (Dolina Pilicy).

Wy¿yna Krakowska (le¿¹ca w ca³oœci w wo- jewództwie ma³opolskim), stanowi morfologi- cznie odrêbn¹ krainê geograficzn¹. Jest ni¹ pofalowana platforma, zwieñczona niewielkimi wzniesieniami i grzbietami, w któr¹ wcinaj¹ siê g³êbokie kaniony (Dolina Pr¹dnika) i jary krasowe (Dolina Bêdkowska) z licznymi formami skalnymi (mosty skalne, lejki, zapadliska, grupy skalne i pojedyncze ska³ki) i jaskiniami (Jas-

kinie £okietka, Wierzchowska Górna). W dolinach tych bij¹ liczne Ÿród³a krasowe, daj¹ce pocz¹tek strumieniom, dop³ywom Wis³y (Pr¹- dnik, Rudawa).

Jaskinie s¹ niew¹tpliwie najbardziej okaza-

³ymi obiektami krasowymi. Obszar ich wys- têpowania na terenie Wy¿yny Krakowsko- -Wieluñskiej ci¹gnie siê w¹skim pasem (oko³o 140 km d³ugoœci i do kilkunastu km szerokoœ-

ci) pomiêdzy Wieluniem i Krakowem i jest œciœle zwi¹zany z wychodniami górnojurajskich wapieni, szczególnie wapieni skalistych.

Poniewa¿ wystêpowanie jaskiñ jest tak œciœle zwi¹zane z wychodniami ska³, ich rozmieszczenie w obrêbie Wy¿yny jest bardzo nieregularne.

Na uwagê zwraca fakt, ¿e otwory jaskiñ wys- têpuj¹ najczêœciej grupowo, koncentruj¹c siê w mniejszych lub wiêkszych skupiskach. Jed-

noczeœnie czêsto zdarza siê tak, ¿e w s¹sia- duj¹cych ze sob¹ ska³kach, w jednej jest kilka otworów jaskiniowych, a w drugiej nie ma ani jednego. Najwiêksze ich skupiska znajduj¹ siê na po³udniu, (na Wy¿ynie Krakowskiej) oraz w obszarze pomiêdzy Kroczycami a Czêsto- chow¹ (Wy¿yna Czêstochowska). Natomiast niemal ca³kowicie pozbawiony du¿ych jaskiñ jest obszar Wy¿yny Wieluñskiej.

W wyniku bardzo intensywnej dzia³alnoœci eksploracyjnej, a przede wszystkim inwentaryzacyjnej prowadzonej w ostatnich latach na ca³ej Wy¿ynie Krakowsko-Wie- luñskiej, pojawia siê coraz wiêksza iloœæ danych dotycz¹cych obiektów podziemnych. Nie wszystkie informacje o nowych obiektach zosta³y opublikowane. Czêœæ z nich jest dostêpna tylko w formie maszy- nopisów dokumentacji lub w formie przekazów ustnych osób prowadz¹cych badania i pomiary. Na podstawie tych danych, iloœæ ka- wern nadaj¹cych siê do penetracji na ca³ej Wy¿ynie Krakowsko-Wie- luñskiej, mo¿na oszacowaæ na oko³o 1800 obiektów. Ze wzglêdu na wspomnian¹ wy¿ej nieregularnoœæ rozmieszczenia jaskiñ, na obszarze Wy¿yny le¿¹cej w granicach woje- wództwa œl¹skiego znajduje siê oko³o 700 jaskiñ. Reszta z nich po³o¿ona jest w województwie ma-

³opolskim.

Wiêkszoœæ tych pustek podziemnych jest ma³a i bardzo ma³a (d³ugoœci kilku metrów), jedynie nieliczne z nich osi¹gaj¹ wiêksze rozmiary. Na ca³ej Wy¿ynie tylko 131 jaskiñ posiada d³ugoœæ ponad 40 m. Na terenie województwa œl¹- skiego le¿y najd³u¿sza jaskinia na ca³ej Wy¿ynie Krakowsko-Wieluñskiej, a jest ni¹ Jaskinia Wie- rna w okolicach Z³otego Potoku, której suma- ryczna d³ugoœæ korytarzy osi¹ga 1027 m.

Równie¿ trzecia i czwarta pod wzglêdem

Eksploracja Jaskini M¹ciwoda Misa martwicowa w Jaskini Psiej

G³ówna komora Jaskini G³êbokiej

Fot. J. S³awiñski Fot. A. Polonius

Fot. A. Polonius

(7)

PRZYRODA NIEO¯YWIONA

d³ugoœci jaskinia le¿y w województwie œl¹skim:

jest to Jaskinia Brzozowa k. Niegowej (645 m) i Szachownica I k. Dzia³oszyna (600 m).

G³êbokoœæ jaskiñ o rozwiniêciu pionowym jest bardzo ró¿na, jednak na Wy¿ynie Krakowsko-Wieluñskiej nie przekracza 80 metrów. Wœród wszystkich jaskiñ Wy¿yny, tylko 27 obiektów posiada deniwelacjê wiêksz¹ ni¿ 20 m. Najg³êbsz¹ jaskini¹ jest Jaskinia Studnisko, le¿¹ca w okolicach Olsztyna ko³o Czêstochowy. Poniewa¿ dok³adne dane (czêsto uaktualniane) na temat d³ugoœci i g³êbokoœci jaskiñ mo¿na znaleŸæ na stronie internetowej http://www.sktj.pl/epimenides, nie bêdziemy siê w tym miejscu skupiaæ na danych statysty- cznych.

Zapewne wiêkszoœæ zwiedzaj¹cych jaskinie ocenia ich urodê (i wartoœæ poznawcz¹) przez pryzmat wystêpuj¹cych w nich nacieków jaskiniowych. W przypadku jaskiñ jurajskich nacieków jest bardzo niewiele lub nie ma ich wcale¹. Jednoczeœnie niewielkie rozmiary tych jaskiñ powoduj¹, ¿e powszechny jest stereotyp jaskini jurajskiej – ma³o ciekawej i nie nadaj¹cej siê do udostêpnienia turystycznego. Niestety, stereotyp ten umacnia siê dodatkowo wobec coraz czêstszych turystycznych podró¿y za- granicznych i mo¿liwoœci porównywania jaskiñ w ró¿nych czêœciach œwiata, gdzie udostêpnia siê turystycznie jaskinie du¿e², z du¿¹ iloœci¹, czêsto ró¿nobarwnych, nacieków. Ale jaskinie Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej (popularnie zwane jaskiniami jurajskimi) równie¿ maj¹ swoje walory edukacyjno-poznawcze i tylko od sposobu ich przedstawienia zale¿y, czy obiekty te mog¹ okazaæ siê interesuj¹ce.

W rzeŸbie ka¿dej jaskini zaznacza siê wp³yw wielu procesów kszta³tuj¹cych jej wnêtrze.

Jednak w wiêkszoœci przypadków to jeden z czynników ma decyduj¹cy wp³yw na jej wygl¹d. Aby móc oceniæ jaki to czynnik, musi byæ widoczny pierwotny relief wnêtrza jaskini.

Nacieki jaskiniowe w du¿ej iloœci pokrywaj¹ce strop, œciany i dno jaskini (czasami wrêcz zamykaj¹ œwiat³o korytarza jaskiniowego) zacieraj¹ œlady informuj¹ce o przebiegu pro- cesów, które ukszta³towa³y podziemn¹ przestrzeñ. A przecie¿ trzeba pamiêtaæ o tym, ¿e nacieki powstaj¹ tylko dlatego,

¿e gdzieœ pod ziemi¹ powsta³a pusta przestrzeñ w masywie skalnym.

W przypadku wiêkszoœci jaskiñ jurajskich œciany korytarzy s¹ doskonale widoczne w niemal pierwotnej formie (w niektórych przypadkach up³yw czasu i warunki atmosferyczne równie¿ zacieraj¹ œlady), dlatego mo¿na z du¿¹ doz¹ pewnoœci okreœlaæ co dzia³o siê z jaskini¹ niemal od samego pocz¹tku jej istnienia. Dziêki obserwacjom prowadzonym od

wielu lat wiadomo dzisiaj, ¿e niewielka czêœæ jaskiñ jurajskich powsta³a wskutek roz- puszczaj¹cej dzia³alnoœci wód hydrotermalnych (podgrzanych w g³êbszych warstwach skalnych). Najwiêksza iloœæ korytarzy podziemnych tworzy³a siê w wyniku rozpuszczania ska³

przez ch³odne wody kr¹¿¹ce w masywie skalnym. Poza tym, do powstawania jaskiñ przyczyni³y siê równie¿ zjawiska tektoniczne oraz grawitacyjny rozpad wietrzej¹cych masy- wów wapiennych, a w bardzo niewielu przypadkach do powstania jaskiñ nieœwiadomie przy³o¿y³ swoj¹ d³oñ cz³owiek.

Omawiane dot¹d zagadnienia dotyczy³y wschodniej czêœci Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej, czyli Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej. Jednak

wychodnie wêglanowych ska³ krasowiej¹cych wystêpuj¹ równie¿ bardziej na zachód od umownej linii Olkusz – Zawiercie – Czêsto- chowa, w obrêbie Wy¿yny Œl¹skiej. S¹ to g³ównie wapienie i dolomity triasowe (w wiêk- szoœci nale¿¹ce do triasu œrodkowego). Buduj¹

one silnie zaznaczon¹ w terenie formê grzbietu, tzw. Garb Tarnogórski, przebiegaj¹cy mniej wiêcej wzd³u¿ linii Olkusz – Siewierz – Tarnowskie Góry. Wychodnie wapieni i dolo- mitów triasowych wystêpuj¹ równie¿ w okoli- cy Chrzanowa i Jaworzna. S¹ to tzw. Pagóry Jaworznickie. Charakter tej czêœci Wy¿yny Œl¹- sko-Krakowskiej ró¿ni siê w znacz¹cy sposób od Wy¿yny Krakowsko-Wieluñskiej. Przede wszystkim nie pojawiaj¹ siê tu grupy skalne i pojedyncze ska³ki (poza kilkoma wyj¹tkami). Powierzchnia terenu charakteryzuje siê wystêpo- waniem ob³ych pagórów, czêsto wystêpuj¹cych w grupach, roz- dzielonych szerokimi, p³asko- dennymi dolinami. Cechuj¹ siê one doœæ du¿ymi wysokoœciami wzglêdnymi, przekraczaj¹cymi miejscami 100 metrów, przy wysokoœciach bezwzglêdnych dochodz¹cych do niemal 400 m n.p.m. Ska³y triasowe ods³aniaj¹ siê w wiêkszoœci w sztucznych wyrobiskach: w kamienio³o- mach, w przekopach drogo- wych, kolejowych itp. I to w³a- œnie w tych miejscach pojawiaj¹ siê równie¿ otwory jaskiñ.

Jaskinie wystêpuj¹ce na tym terenie równie¿ maj¹ zupe³nie inny charakter w porównaniu z jaskiniami jurajskimi. G³ó- wnym czynnikiem morfotwór- czym kszta³tuj¹cym ich relief nie

Obszary wychodni ska³ wêglanowych na Wy¿ynie Œl¹sko-Krakowskiej (wg A. Tyca – nieco zmieniona)

Obszary wystêpowania jaskiñ w województwie œl¹skim na tle Polski (wg J. G³azka, R. Gradziñskiego, M. Puliny – nieco zmieniona)

(8)

PRZYRODA NIEO¯YWIONA

by³y procesy krasowe, lecz zjawiska tektoniczne. Prawdopodobnie du¿y wp³yw na taki stan rzeczy mia³o górnictwo wêglowe.

Eksploatacja prowadzona poni¿ej warstw triasowych wywo³ywa³a wstrz¹sy, zwane t¹pania- mi, i to one mog³y wywo³ywaæ powstawanie nowych i poszerzanie szczelin w wapieniach i dolomitach triasowych. Korytarze jaskiniowe maj¹ charakter w¹skich szczelin, których œciany pokryte s¹ czasami polewami kalcytowymi.

Generalnie, nacieków w tych jaskiniach jest bardzo niewiele. Czasami mo¿na w nich obser- wowaæ niewielkie formy korozyjne, jednak typowe procesy krasowe zaznaczaj¹ siê w nich bardzo s³abo. D³ugoœci tych jaskiñ s¹ niewielkie, rzêdu kilku, kilkunastu metrów. Najd³u¿- sza jaskinia na Wy¿ynie Œl¹skiej osi¹ga d³ugoœæ 107 m. Jaskini¹ t¹ jest Jaskinia w Diablej Górze k. Bukowna, obiekt le¿¹cy w jednym z nielicznych naturalnych ods³oniêæ triasowych. Miêdzy innymi dlatego ca³e wzgórze zosta³o objête ochron¹ rezerwatow¹.

Omawiaj¹c jaskinie Wy¿yny Œl¹skiej nale¿y wspomnieæ o jeszcze jednym niezwyk³ym obiekcie podziemnym. Jest to Schronisko w Laskach k. Boles³awia, po³o¿one w wojewó- dztwie ma³opolskim. Jest to jedyny taki obiekt w skali ca³ego kraju. Jego niezwyk³oœæ polega na tym, ¿e wœród piasków Pustyni B³êdowskiej le¿y ska³ka zbudowana z czwartorzêdowej martwicy wapiennej i trawertynu (odmiana s³odkowodnych wapieni), w której wnêtrzu rozwinê³a siê niewielka jaskinia. Martwice wapienne s¹ osadem powstaj¹cym doœæ czêsto, zarówno w przesz³oœci jak i wspó³czeœnie, lecz jaskinie rozwiniête w tych utworach to du¿a rzadkoœæ i w zwi¹zku z tym nale¿y je bez- wzglêdnie chroniæ.

W tym miejscu nale¿y jeszcze odnieœæ siê do wykazu jaskiñ i sztucznych obiektów podziemnych Wy¿yny Œl¹skiej, zamiesz- czonego w numerze 45 Przyrody Górnego Œl¹ska (jesieñ 2006). Stwierdzono w nim wiele nieœcis³oœci, wiêc nale¿y korzystaæ z niego z du¿¹ ostro¿noœci¹. Na przyk³ad Jaskinia Siewierska, wymieniana jako najd³u¿sza natu- ralna, jest w rzeczywistoœci obiektem sztu- cznym – zarówno Jaskinia Siewierska I, jak i Siewierska II to pozosta³oœci górniczych sztolni. Wiele podawanych d³ugoœci jest niepraw- dziwych, np. d³ugoœæ Podziemi Bêdziñskich, Sztolni „Guido” w Zabrzu, Sztolni Æwiczebnej

„Sztygarka” w D¹browie Górniczej. Podziemia Zabytkowej Kopalni Ignacy-Hoym s¹ w ogóle niedostêpne, a wiêkszoœæ najmniejszych wymienianych obiektów nie spe³nia podsta- wowych warunków, aby zaliczyæ je do jaskiñ czy choæby schronisk skalnych (wymiary tak niewielkie, ¿e nie mo¿na ich odnaleŸæ w terenie, np. Schronisko przy Zamku w Bêdzinie).

Na dodatek autor u¿ywa numeracji obiektów zupe³nie nie wyjaœniaj¹c zasad, jakie nim kierowa³y nadaj¹c te numery. Spora czêœæ obiektów okreœlanych jako naturalne jaskinie lub schroniska skalne to obiekty sztuczne, powsta³e w wyniku eksploatacji kamienia wapien- nego do celów gospodarczych. Poniewa¿

Wy¿yna Œl¹ska nie doczeka³a siê do tej pory rzetelnej publikacji zawieraj¹cej dok³adne opisy obiektów podziemnych z okreœleniem ich genezy, trudno w tej chwili ze stuprocentow¹ pewnoœci¹ orzekaæ o ich pochodzeniu i wartoœci.

I na koniec jeszcze jedna uwaga: w na- zewnictwie obiektów nader czêsto pojawia siê okreœlenie aven. S³owo aven zosta³o zapo-

¿yczone z jêzyka francuskiego i oznacza bardzo g³êbok¹ jaskiniê o rozwiniêciu pionowym. Tak wiêc nadanie nazwy „Aven …” obiektowi o g³êbokoœci 2 lub 5 metrów mog³oby byæ dow- cipne, gdyby nie dotyczy³o kilkunastu jaskiñ.

Oczywiœcie odkrywca ma pe³ne prawo do nadawania nazw odkrytym przez siebie jaski- niom, jednak – jak w ka¿dym przypadku – tak i tu wskazana jest wstrzemiêŸliwoœæ.

1Jest wiele podziemnych sal i korytarzy, w któ- rych one by³y (lecz zosta³y zniszczone) lub ci¹gle jeszcze s¹. Przyk³adem mo¿e tu byæ np. Jaskinia w Zielonej Górze, Jaskinia Maurycego, Jaskinia Brzozowa czy Ciesenæ. Nie osi¹gaj¹ one oczy- wiœcie takich rozmiarów, jakie s¹ widywane np.

w jaskiniach S³owacji, S³owenii, Francji, Mek- syku czy Stanów Zjednoczonych.

2W dobie silnego rozwoju tzw. geoturystyki oraz turystyki ekstremalnej nie powinno byæ

¿adnych problemów z udostêpnieniem niewiel- kich jaskiñ jurajskich dla chêtnych do ich zwie- dzania w pozycji le¿¹cej lub na czworakach. Jest to tylko problem odpowiedniej reklamy i ukie- runkowania tego „samoczynnego” ruchu turysty- cznego, który ju¿ od wielu lat istnieje.

Zniszczona przez czynniki wietrzeniowe i procesy grawitacyjne jaskinia w Ska³kach Sadki (Góra Zborów)

Fot. A. Polonius

(9)

PRZYRODNICY

W

bie¿¹cym roku mija 45 lat od pierwszego oficjalnego spotkania polskich badaczy jaskiñ. Nosi³o ono nazwê „Seminarium Speleologiczne – I Ogólnopolski Zjazd Badaczy Krasu” i odby³o siê w Œwiêtej Katarzynie, w terminie od 29 maja do 1 czerwca 1963. Na tym w³aœnie seminarium postanowiono utwo- rzyæ ogólnopolsk¹ organizacjê speleologiczn¹, która skupia³aby nie tylko zawodowych badaczy jaskiñ i zjawisk krasowych, lecz tak¿e groto³azów-amatorów. W zwi¹zku z powy¿- szym, powo³ano do ¿ycia ogólnopolsk¹ i ogól- noprzyrodnicz¹ Sekcjê Speleologiczn¹ dzia-

³aj¹c¹ w ramach Polskiego Towarzystwa Przy- rodników im. Kopernika. Wybór pad³ na Pol- skie Towarzystwo Przyrodników ze wzglêdu na jego bardzo szeroki zakres dzia³ania oraz presti¿

tej organizacji bêd¹cej jedn¹ z najstarszych organizacji naukowych na ziemiach polskich.

Od pierwszego sympozjum w 1963 roku odby³o siê ju¿ 41 spotkañ, w niemal wszystkich regionach kraju, a w terenach szczególnie atrakcyjnych konferencje odbywa³y siê kilka- krotnie (region œwiêtokrzyski 4 razy, Czêsto- chowa 3 razy, Tatry 2 razy itd.).

Tegoroczne 42. Sympozjum po raz pierwszy w historii bêdzie siê odbywaæ na Górnym Œl¹sku, w Tarnowskich Górach, a jego moty- wem przewodnim bêdzie tematyka zwi¹zana z walorami przyrodniczymi i turystycznymi sztucznych wyrobisk podziemnych w wojewó- dztwie œl¹skim, w szczególnoœci podziemi Tar- nowskich Gór i Bytomia oraz Bêdzina. Sesjom terenowym towarzyszyæ bêd¹ sesje referatowe, których tematyka bêdzie dotyczyæ wszelkich dzia³añ zwi¹zanych z problemami zarówno ja- skiñ (jako naturalnych form podziemnych), jak i sztucznych wyrobisk w kraju i na œwiecie.

Jak co roku zostan¹ wydane materia³y kon- ferencyjne zawieraj¹ce krótki przewodnik po terenie, którego dotyczy sympozjum, oraz ab- strakty wyg³aszanych referatów. Materia³y te pozwalaj¹ zorientowaæ siê w aktualnych kie- runkach badañ polskich (i nie tylko polskich) badaczy jaskiñ.

Poniewa¿ województwo œl¹skie jest wyj¹t- kowo uprzywilejowane (w stosunku do reszty kraju) jeœli chodzi o iloœæ terenów, na których rozwijaj¹ siê zarówno jaskinie krasowe (powstaj¹ce pod wp³ywem rozpuszczania ska³ wêglanowych), jak i pseudokrasowe (powsta- j¹ce pod dzia³aniem si³ tektonicznych i grawita- cyjnych), a jednoczeœnie wystêpuje tu wielka iloœæ sztucznych wyrobisk podziemnych – nie tylko przyrodnicy, ale równie¿ urzêdnicy odpowiedzialni za ochronê œrodowiska oraz rozwój turystyki powinni zapoznaæ siê z „podziemnym” potencja³em tego wojewódz- twa. I miêdzy innymi temu celowi s³u¿y ten numer Przyrody Górnego Œl¹ska.

42. SYMPOZJUM SPELEOLOGICZNE

POLSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYRODNIKÓW IM. KOPERNIKA

SPIS REFERATÓW ZG£OSZONYCH NA 42. SYMPOZJUM SPELEOLOGICZNE 1. Sk³adniki podrzêdne w krasowiej¹cych wapieniach skalistych i wodach szczelinowo-krasowych Jury Krakowskiej

– Gra¿yna Bzowska, Adam Polonius, Jacek Ró¿kowski.

2. Problemy zabezpieczania i rewitalizacji podziemnych obiektów zabytkowych – Janusz Chmura.

3. Uwagi o rozwoju jaskiñ w strukturze p³aszczowinowej Czerwonych Wierchów w Tatrach – czyli jak fabrykowaæ fakty, by potwierdziæ wyznawan¹ teoriê – Jerzy Grodzicki.

4. Rozwój Jaskini Brestovskiej (S³owackie Tatry Zachodnie) w œwietle U-Th wieku nacieków i jej zwi¹zek z roz- wojem Doliny Zimnej Wody Orawskiej – Helena Hercman, Micha³ Gradziñski, Pavel Bella.

5. Wiele profili izotopowych – jeden zapis paleoklimatyczny? Jak mo¿na to przetestowaæ? – Helena Hercman, Jacek Pawlak.

6. Uwarunkowania geogeniczne rozpuszczania ska³ gipsowych w zlewni Potoku Skorocickiego (Niecka Nidy) w œwietle modelowania hydrogeochemicznego – Krzysztof JóŸwiak, Jacek Ró¿kowski, Wiaczes³aw Andrejczuk.

7. Eksploracja i inwentaryzacja jaskiñ polskich Karpat Fliszowych (wrzesieñ 2007 r. – sierpieñ 2008 r.) – Grze- gorz Klassek, Tomasz Mleczek.

8. Nowoczesne metody badañ w biospeleologii – Jaros³aw Kur.

9. Kiedy wymar³ niedŸwiedŸ jaskiniowy (Ursus spelaeus) w Polsce? – Adam Nadachowski, Grzegorz Lipecki, Krzysztof Stefaniak, Micha³ Lorenc i Piotr Wojtal.

10. Geomechaniczne problemy statecznoœci stropu w Jaskini Szachownica – Wojciech Preidl, Andrzej J. Wójcik.

11. Kopalne formy krasowe w zachodniej czêœci Wy¿yny Œl¹skiej: typologia i znaczenie dla rekonstrukcji rozwoju rzeŸby i zmian klimatu – Wojciech Rogala.

12. Nowe obserwacje w Jaskiniach Kochanowskich: przyczynek dla rekonstrukcji paleogeograficznych Sudetów Œrodkowych – Wojciech Rogala.

13. Datowanie koœci kopalnych metod¹ U-Th: nowe perspektywy – Grzegorz Sujka, Helena Hercman.

14. Jaskinie w piaskowcach i piaskowcach kwarcytowych Gór Œwiêtokrzyskich – Jan Urban, Andrzej Kasza.

15. Sk¹poszczety potoku powierzchniowego i wód Jaskini Miecharskiej (Beskid Œl¹ski) – El¿bieta Dumnicka.

16. Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie jako œrodowisko ¿ycia – Grzegorz K³ys.

17. Model glacjalnej transformacji rzeŸby krasowej w lubelsko-wo³yñskim obszarze krasowym – Rados³aw Dobrowolski.

18. Podstawowe w³aœciwoœci fizykochemiczne wód starych sztolni górniczych (na przyk³adzie podziemi bytomsko- -tarnogórskich) – Tadeusz Molenda.

19. Ascenzyjny etap speleogenezy Wy¿yny Krakowsko-Czêstochowskiej – zapis w morfologii jaskiñ i rzeŸbie terenu – Andrzej Tyc.

20. Motywy i symbole jaskiniowe (podziemne) w wybranych obiektach kultury i sztuki – Jacek Guba³a, Izabella

¯u³awnik.

Uczestnicy 30. Sympozjum Speleologicznego przed budynkiem PIG w Kielcach

Fot. A. Szynkiewicz Fot. A. SzynkiewiczFot. £. Polonius

Uczestnicy 41. Sympozjum Speleologicznego w Górach Sto³owych Uczestnicy 33. Sympozjum Speleologicznego na ska³ce martwicowej w Laskach

(10)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

D

la wiêkszoœci spoœród 25 krajowych gatunków nietoperzy jaskinie i podziemia antropogeniczne (np. sztolnie kopal- niane) s¹ schronieniami wykorzystywanymi w ró¿nych celach przez ca³y rok. Jednak w warunkach klimatu umiarkowanego g³ówn¹ rolê obiekty te odgrywaj¹ jako miejsca odby- wania godów i zimowania, od póŸnego lata do wiosny.

Od lipca do paŸdziernika/listopada wzrasta aktywnoœæ i liczba nietoperzy odwiedzaj¹cych podziemne obiekty w celach godowych.

Mo¿na wtedy obserwowaæ tzw. rojenie, kiedy ssaki te lataj¹ wewn¹trz podziemi i w ot- worach wejœciowych. Druga wa¿na funkcja rojenia zwi¹zana jest z poznawaniem przez m³ode osobniki, przy udziale doros³ych, doœwiadczonych zwierz¹t, przysz³ych miejsc zimowania. Okres od listopada do marca/

kwietnia nietoperze spêdzaj¹ w stanie snu zimowego (hibernacji), z którego wybudzaj¹ siê okresowo i na krótko wracaj¹ do stanu aktywnoœci, zwi¹zanego z czynnoœciami fizjo- logicznymi oraz niekiedy ze zmian¹ kryjówki zimowej. Miejsca hibernacji nie s¹ przez nietoperze wybierane przypadkowo. Prefe- rowane s¹ obiekty o dynamicznej termice, w których cyrkulacja powietrza powoduje ist- nienie gradientu temperatury. Jaskinie o staty- cznym mikroklimacie s¹ zwykle zbyt ciep³e i nie spe³niaj¹ warunków dobrego zimowiska.

Poszczególne gatunki ró¿ni¹ siê od siebie pre- ferencjami odnoœnie temperatury i wilgotnoœ- ci miejsca hibernacji. Do gatunków ciep³olub- nych nale¿y np. podkowiec ma³y i nocek orzê- siony, a do zimnolubnych – mopek zachodni i gacek brunatny. Nocka Bechsteina czy nocka w¹satka spotkamy tylko w najbardziej wilgot- nych miejscach. O tym czy obiekt ma du¿e znaczenie dla nietoperzy, jako miejsce rojenia i zimowania mog¹ tak¿e decydowaæ warunki

zewnêtrzne, jak np. lokalizacja otworu (wyso- koœæ n.p.m.) czy struktura i rodzaj roœlinnoœci w jego otoczeniu.

Zbyt niskie œrednie temperatury na obszarze na pó³noc od ³uku Karpat powoduj¹, ¿e nietoperze nie tworz¹ kolonii rozrodczych w obiektach podziemnych, tak jak ma to pow- szechnie miejsce na po³udniu Europy. W Pol- sce zdarza siê to wyj¹tkowo. Aktualnie znana jest jedna jaskiniowa kolonia rozrodcza nocka du¿ego (w Jaskini Studnisko), choæ dawniej nietoperze te mog³y czêœciej korzystaæ z podziemi (du¿a kolonia istnia³a w Jaskini Nieto- perzowej). W takich przypadkach samice nietoperzy skupione w œcis³e grupy s¹ w stanie podnieœæ temperaturê wewn¹trz zajmowanej kryjówki, by by³a ona odpowiednia dla rozwoju m³odych. Z przesz³oœci znane s¹ tak¿e nieliczne przypadki rozrodu podkowca ma³ego w jaskiniach na Wy¿ynie Krakowskiej.

W skali kraju województwo œl¹skie wyró¿nia siê liczb¹ jaskiñ i podziemi antropogenicznych. Ich g³ówne skupiska znajduj¹ siê w czterech rejonach: na Wy¿ynie Wieluñ- skiej, Wy¿ynie Czêstochowskiej, Wy¿ynie Œl¹skiej i w Beskidzie Zachodnim. Fauna nietoperzy poszczególnych rejonów jest poznana w ró¿nym stopniu. Najlepiej rozpoznana jest Wy¿yna Czêstochowska, gdzie systematyczne badania rozpoczêto najwczeœniej. Najmniej wiadomo o nietoperzach Wy¿yny Œl¹skiej.

W y ¿ y n a W i e l u ñ s k a

Jest to najbardziej pó³nocny fragment Jury Krakowsko-Czêstochowskiej. Najwiêkszym i najbardziej znacz¹cym obiektem jest tu Jaskinia Szachownica – drugie najwiêksze zimowisko nietoperzy w Polsce. W 2007 roku obserwowano tu ponad 2200 osobników. W ci¹gu ca³ego okresu badañ, od pocz¹tku lat 80. zesz³ego wieku, stwierdzono tu 10 gatunków, z których czêœæ wykazuje wyraŸny wzrost liczebnoœci w ostatnich

latach. Do najliczniejszych nale¿¹: nocek Natte- rera, mopek zachodni, nocek du¿y, gacek brunatny i nocek rudy.

W y ¿ y n a C z ê s t o c h o w s k a W kilku rejonach wy¿yny znajduje siê oko³o 700 jaskiñ i schronisk podskalnych.

Wiêkszoœæ z nich to obiekty ma³e, pozbawione typowego mikroklimatu jaskiniowego. Zim¹ najwiêcej nietoperzy i najbogatszy sk³ad (do 8 gatunków) obserwowano w Jaskini Pod Sokol¹ Gór¹, Jaskini Studnisko, Jaskini Wiercica i Ja- skini Koralowej. W jaskiniach wy¿yny stwierdzono zimowanie 15 gatunków nietoperzy, z których najliczniejszym i najczêœciej spo- tykanym jest nocek du¿y. Lokaln¹ specjalnoœ- ci¹ jest, licz¹ca oko³o 200 osobników, kolonia rozrodcza tych nietoperzy w Jaskini Stu- dnisko, odkryta w 1998 roku. Jest to obecnie najbardziej pó³nocna, jaskiniowa kolonia rozrodcza nietoperzy w centralnej Europie.

W Polsce nocki du¿e zwykle rozmna¿aj¹ siê na ciep³ych strychach koœcio³ów i innych obszer- nych budowli. Czêstym gatunkiem w tutej- szych jaskiniach jest te¿ nocek Natterera (ponad 100 osobników w Jaskini pod Sokol¹ Gór¹). Pozosta³e gatunki nale¿¹ do rozpo- wszechnionych na Wy¿ynie Czêstochowskiej, ale nielicznie notowanych zim¹ w jaskiniach.

S¹ to: nocek rudy, nocek w¹satek i nocek Brandta (zwykle traktowane ³¹cznie podczas zimowych kontroli z uwagi na trudnoœci z ich odró¿nianiem), gacek brunatny i podkowiec ma³y (zwykle widywano pojedyncze osobniki, brak du¿ych skupisk). Doœæ rozpowszechniony w Polsce mopek zachodni jest tu spotykany lokalnie. Najrzadziej i najmniej licznie obser- wowane s¹: nocek Bechsteina, nocek ³ydko- w³osy i nocek orzêsiony (liczniejszy w okresie rojenia). Jedyna obserwacja podkowca du¿ego pochodzi z roku 1992 z Jaskini Wiernej.

Gatunek ten stwierdzono w Polsce zaledwie

NIETOPERZE JASKIÑ I PODZIEMI ANTROPOGENICZNYCH W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM

Konrad Sachanowicz (Siedlce)

Nocek du¿y (z lewej) i nocek rudy (z prawej)

Podkowiec ma³y Nocek rudy (z lewej) i nocek Bechsteina (z prawej)

1 2 3

(11)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

na 6 stanowiskach (cztery na Jurze Kra- kowsko-Czêstochowskiej i dwa w Beskidach), ale wydaje siê, ¿e w ostatnich latach sta³ siê on sta³ym elementem fauny Polski. £atwo mo¿na go odró¿niæ od podkowca ma³ego po wielkoœci – jest od niego dwukrotnie wiêkszy. Warto podkreœliæ, ¿e oba podkowce i nocek orzêsiony osi¹gaj¹ na Wy¿ynie Czêstochowskiej pó³- nocny skraj swych europejskich zasiêgów. Nie obserwowano ich dotychczas na s¹siednich obszarach Wy¿yny Wieluñskiej i Wy¿yny Œl¹- skiej (z wyj¹tkiem stanowisk podkowca ma³e- go na wschodnim, przylegaj¹cym do Jury, skra- ju Wy¿yny Œl¹skiej).

W y ¿ y n a Œ l ¹ s k a

W porównaniu z innymi omawianymi rejonami brak tutaj wiêkszych jaskiñ mo- g¹cych spe³niaæ rolê masowych zimowisk dla nietoperzy. Wiêkszoœæ poznanych obiektów stanowi¹ ma³e jaskinie ods³oniête w wapieniach triasowych (g³ównie w kamienio³omach) i schroniska podskalne. Dotychczas nie po- twierdzono wystêpowania w nich nietoperzy.

Lepsze warunki dla ich zimowania zapewniaj¹ ró¿nego typu sztolnie pokopalniane i inne podziemia. Najwiêkszym i najcenniejszym chiropterologicznie obiektem antropogeni- cznym wy¿yny s¹ Podziemia Tarnogórsko- -Bytomskie. W systemie tym zimuj¹ nietoperze reprezentuj¹ce przynajmniej 6 gatunków, wœród nich dominuj¹ nocek du¿y, gacek brunatny i nocek rudy. Pozosta³e: nocek w¹satek i nocek Brandta oraz nocek Natterera s¹ widywane nielicznie. Wykazano tu te¿ obecnoœæ rzadkiego nocka Bechsteina, co podnosi jeszcze wartoœæ tego miejsca. Trudno okreœliæ ile nietoperzy spêdza zimê w tym systemie z uwagi na jego rozleg³oœæ, trudnoœci z pene- tracj¹ oraz nisk¹ wiarygodnoœæ dotychczas publikowanych szacunków liczebnoœci. W kon- trolowanym fragmencie podziemi, od otworu w kamienio³omie w Suchej Górze (stanowisko dokumentacyjne „Blachówka”) w Bytomiu, stwierdzono jedynie kilkadziesi¹t osobników.

Jednak mo¿na przypuszczaæ, ¿e rzeczywista li- czebnoœæ w ca³ym obiekcie jest wiêksza i mo¿e wynosiæ nawet kilkaset nietoperzy. W pozos-

Nocek Natterera

Nocek rudy Nocek orzêsiony

Nocek Natterera (1) i nocek rudy (2)

6 7

5 4

(12)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

ta³ych kontrolowanych podziemiach Wy¿yny Œl¹skiej spotykano tylko pojedyncze nocki du¿e, gacki brunatne i nocki rude. Zaskakuj¹ca jest niska liczebnoœæ tych ssaków lub ich brak w sztolniach, które wydaj¹ siê zapewniaæ odpowiedni mikroklimat (np. w Miko³owie i w Mys³owicach). Do ciekawszych obiektów nale¿¹ podziemia w Górze Zamkowej w Bê- dzinie, gdzie do czasu przejœciowego zamkniê- cia otworów wejœciowych w 2003 roku zimo- wa³y nocki du¿e. Cech¹ wyró¿niaj¹c¹ zimow¹ faunê nietoperzy tej wy¿yny jest brak mopka zachodniego.

B e s k i d Z a c h o d n i

Na terenie Beskidu Œl¹skiego i ¯ywiec- kiego znanych jest oko³o 340 jaskiñ i schronisk podskalnych, z czego wiêkszoœæ to obiekty ma³e o mikroklimacie niekorzystnym dla nie-

toperzy. Nawet w najwiêkszych jaskiniach tego obszaru obserwuje siê niewielk¹ liczbê zimuj¹cych nietoperzy, nale¿¹cych do 8 ga- tunków. Najwiêksze zimowiska to: Jaskinia Wiœlañska II (do 56 osobników), Jaskinia Mie- charska (do 35), Jaskinia Grabowa i Jaskinia w Trzech Kopcach. Najczêstszy i najliczniejszy jest podkowiec ma³y (ponad 50% wszystkich nietoperzy). Doœæ czêsto widywany jest nocek du¿y. Pozosta³e nietoperze: nocek w¹satek i nocek Brandta, gacek brunatny, nocek rudy, nocek orzêsiony i mroczek poz³ocisty no- towane s¹ rzadko i nielicznie. Wiêcej gatun- ków (13) stwierdzono przy jaskiniach w czasie letnio-jesiennego rojenia. Wœród nich tak¿e te, których nie obserwowano zim¹: nocka Bech- steina, nocka Natterera, borowiaczka, borowca wielkiego oraz mopka zachodniego.

Wiele pozostaje do zrobienia w celu lepszego poznania fauny nietoperzy jaskiñ i podziemi w wojewó- dztwie œl¹skim. Informacje o nietoperzach pochodz¹ce od speleologów mog¹ byæ wartoœciowe, o ile s¹ od- powiednio udokumentowane (data obserwacji, liczba osobników, doku- mentacja fotograficzna). Nale¿y zda- waæ sobie sprawê, ¿e rozpoznawanie tych ssaków podczas kontroli podziemi jest bardzo trudne, niekiedy nawet dla doœwiadczonych specjalistów, nie wspominaj¹c ju¿ o laikach. Wszystkim zaleca siê powœci¹gliwoœæ w oznacza- niu i krytycyzm w stosunku do w³a- snych umiejêtnoœci. Dlatego najlep- szym rozwi¹zaniem, w przypadku osób pocz¹tkuj¹cych, jest wysy³anie zdjêæ nietoperzy w celu potwierdzenia prawid³owoœci ich oznaczenia przez fachowców.

Nocek Brandta Nocek w¹satek Gacek brunatny

Nocek Natterera (1), nocek rudy (2), nocek du¿y (3)

Mopek zachodni

8 9 10

11

12

(13)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

ROZPOZNAWANIE GATUNKÓW

Poni¿ej podajê wskazówki, które mog¹ byæ przydatne dla speleologów chc¹cych oznaczaæ w terenie niektóre, bardziej rozpowszechnione lub chara- kterystyczne gatunki nietoperzy. Nale¿y je jednak traktowaæ jako wstêp do tego zagadnienia i zachêtê do bardziej szczegó³owej lektury.

Podkowiec ma³y (fot. 1, tabl. 2)

Ma³y nietoperz, szczelnie owiniêty b³onami lotnymi, o charakterystycznej sylwetce przypominaj¹cej du¿¹ poczwarkê motyla. Jego obecnoœæ jest bardzo

³atwa do stwierdzenia – zawsze zwisa on swobodnie ze stropu lub œcian jaskini, nie ukrywa siê w szczelinach. Czêsto jednak mylony z gackiem brunatnym, który czasem czêœciowo owija siê b³onami. U gacka zawsze widoczne s¹ kozio³ki uszne, natomiast uszy przewa¿nie s¹ z³o¿one po bokach cia³a i przy- kryte skrzyd³ami – st¹d bierze siê wiêkszoœæ b³êdnych oznaczeñ.

Nocek du¿y (fot. 2, 12)

Najwiêkszy krajowy nietoperz i jeden z naj³atwiejszych do odró¿nienia po wygl¹dzie i wielkoœci ju¿ na pierwszy rzut oka. Mo¿liwy do pomylenia tylko z nockiem ostrousznym (nie omawianym tutaj poniewa¿ jego status takso- nomiczny i wystêpowanie w Polsce pozostaj¹ sporne) i nockiem Bechsteina (mniejszy z wiêkszymi uszami).

Nocek Bechsteina (fot. 3, tabl. 2)

Charakterystyczny jasno ubarwiony nocek z bardzo d³ugimi (ponad 20 mm) i szerokimi uszami. Wygl¹dem bardziej przypomina gacka ni¿ pozosta³e nocki, ale jego uszy nie s¹ po³¹czone u nasady. Mo¿liwy do pomylenia z nockiem du¿ym (wiêkszy z proporcjonalnie mniejszymi uszami) i gackami.

Nocek Natterera (fot. 4)

Jasno ubarwiony nocek z szarobr¹zowym futrem na grzbiecie i ostro kon- trastuj¹cym bia³ym spodem cia³a oraz ró¿owym pyskiem i doln¹ po³ow¹ uszu.

Uszy w¹skie i doœæ d³ugie, ale < 20 mm. U hibernuj¹cych zwierz¹t ich koñce s¹ lekko odgiête w stronê grzbietu. Wokó³ nasady uszu czêsto widoczne roz- jaœnienia. Mo¿liwy do pomylenia z nockiem rudym, który jest ciemniej i mniej kontrastowo ubarwiony, a tak¿e ma krótsze, bardziej zaokr¹glone i ciemniejsze uszy (fot. 5, 12).

Nocek rudy (fot. 6)

Ma³y, doœæ ciemny nocek o krótkich uszach i ró¿owawym pysku (u niek- tórych osobników, zw³aszcza m³odych, pysk mo¿e byæ ciemny – br¹zowawy, podobnie jak u nocka Brandta). Widoczny, ale niezbyt ostry kontrast miêdzy brunatnym grzbietem a jaœniejszym spodem cia³a. Uszy br¹zowe i zaokr¹glone, ich koñce zwykle nie s¹ odchylone do ty³u. Brak rozjaœnienia wokó³ nasady ucha, jakie jest zwykle widoczne u nocka Natterera. Mo¿liwy do pomylenia z nockiem Natterera oraz nockiem Brandta i nockiem w¹satkiem (fot. 5, 12).

Nocek orzêsiony (fot. 7 )

Charakterystyczny jednolicie ubarwiony nocek: futro jasne – rudawe lub

¿ó³tobr¹zowe na grzbiecie i nieco jaœniejsze na spodzie cia³a (brak wyraŸnego kontrastu). Pysk i uszy jasne – ubarwione jak reszta cia³a. Ucho z g³êbokim, niemal prostok¹tnym wciêciem na 2/3 d³ugoœci zewnêtrznego brzegu. Mo¿liwy do pomylenia z nockiem Brandta, który jest mniejszy, ciemniejszy i bardziej kontrastowo ubarwiony.

Nocek Brandta i nocek w¹satek (fot. 8, 9)

Ma³e i bardzo ciemno ubarwione nocki z czarniawym lub br¹zowym pyskiem i uszami, tworz¹cymi ciemn¹ maskê na tle reszty cia³a. Kontrast miêdzy ciemnym grzbietem a jaœniejszy spodem cia³a czêsto nie jest widoczny z wiêkszej odleg³oœci. Zwykle podczas zimowych kontroli oba te gatunki trak- tuje siê ³¹cznie ze wzglêdu na trudnoœci z odró¿nianiem. Mo¿liwe do pomylenia z nockiem rudym, który jest nieco wiêkszy i jaœniejszy, zwykle z cielistym, jasnym pyskiem.

Gacek brunatny (fot. 10, tabl. 3)

Br¹zowawy, doœæ jednolicie ubarwiony, ma³y nietoperz o charakterystycznej sylwetce: zimuje z uszami z³o¿onymi po bokach cia³a i przykrytymi b³onami skrzyd³owymi. Widoczne s¹ wtedy kozio³ki uszne, które mo¿na pomyliæ z uszami. Kontrast miêdzy grzbietem a spodem cia³a niezbyt wyraŸny. Pysk zwykle doœæ jasny. Mo¿liwy do pomylenia z gackiem szarym, który tylko wyj¹tkowo bywa spotykany zim¹ w jaskiniach i podziemiach w województwie œl¹skim.

Pomy³ka mo¿liwa równie¿ z podkowcem ma³ym (patrz wy¿ej).

Mopek zachodni (fot. 11)

Czarny nietoperz z krótkim pyskiem, skórnymi fa³dami wokó³ nozdrzy i skierowanymi do przodu, krótkimi, szerokimi uszami z³¹czonymi u nasady.

Tabl. 1

Tabl. 2

Tabl. 3

Faun¹ nietoperzy poszczególnych rejonów zajmuj¹ siê:

• Wy¿yna Wieluñska – Janusz Hejduk, Uniwersytet £ódzki, e-mail: januszh@biol.uni. lodz.pl

• Wy¿yna Czêstochowska – Tomasz Postawa, Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierz¹t PAN w Krakowie, e-mail: tpostawa@gmail.com

• Wy¿yna Œl¹ska – Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, http://www.cdpgs.katowice.pl,

e-mail: cdpgs@ cdpgs.katowice.pl

• Wy¿yna Œl¹ska – Konrad Sachanowicz, e-mail: chassan@poczta.onet.pl

• Beskid Zachodni – Robert W. Mys³ajek, Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”, http://www.polskiwilk. org.pl,

e-mail: rwm@polskiwilk.org.pl

Podkowiec ma³y (z lewej), nocek Bechsteina (z prawej)

Gacek brunatny

Zdjêcia i ilustracje Autora

(14)

PRZYRODA NIEO¯YWIONA

J

askinie w Beskidach by³y znane od dawna.

Historia ich poznawania to temat rozleg³y, który nie sposób przedstawiæ szczegó³owo w ramach niniejszego artyku³u. Wspomnieæ nale¿y, ¿e œlady obecnoœci cz³owieka z neolitu lub œredniowiecza stwierdzono w Jaskini w Przybêdzy w Kotlinie ¯ywieckiej, a nik³e œlady jakiejœ paleolitycznej kultury z koñca plej- stocenu lub pocz¹tku holocenu stwierdzono w otoczeniu Jaskini Komonieckiego w Beski- dzie Ma³ym, a w niej samej œlady bytnoœci cz³owieka pochodz¹ce z koñca œredniowiecza.

Jaskinie fliszowe stanowi³y te¿ obiekt zaintere- sowañ poszukiwaczy skarbów i górników, czego dowodem s¹ liczne znaki naskalne, np. w pa- œmie Babiej Góry. Najwczeœniejsz¹, history- czn¹ wiadomoœæ o jaskini w Polsce przekazuje D³ugosz w Rocznikach czyli Kronikach S³aw- nego Królestwa Polskiego (I tom datowany na lata 1464-1466). Chodzi tu o niewielk¹ jaski- niê w Tropiu (Pogórze Ro¿nowskie), w której mia³ zamieszkiwaæ u schy³ku X w. pustelnik – polski œwiêty Andrzej Œwierad.

W drugiej po³owie XX w. ukaza³o siê monograficzne opracowanie K. Kowalskiego Jaskinie Polski, w którego tomie III (1954) zawarte zosta³o podsumowanie ówczesnego stanu wiedzy o jaskiniach polskiego fliszu. W czêœci ogólnej zosta³y omówione takie zagadnienia, jak: morfologia jaskiñ, namuliska, wielkoœæ i rozmieszczenie jaskiñ, mikroklimat i biologia jaskiñ, cz³owiek a jaskinie, dzieje poznawania jaskiñ. W czêœci szczegó³owej za- mieszczone zosta³y opisy i plany 23 jaskiñ, w tym nie wzmiankowanej wczeœniej Jaskini Salamander (Pogórze Ro¿nowskie) i wspom- nianej tylko w Dziejopisie ¯ywieckim (do czego autor nie nawi¹zywa³) Jaskini w Boraczej

(Beskid ¯ywiecki). Wœród zinwentaryzowanych obiektów ujête zosta³y 3 jaskinie o d³u- goœci przekraczaj¹cej 100 m: Jaskinia w Trzech Kopcach – d³. 260 m i Jaskinia Malinowska – d³. 132 m (Beskid Œl¹ski) oraz Diabla Dziura w Bukowcu – d³. 175 m (Pogórze Ro¿nowskie).

Nowy etap poznawania jaskiñ fliszowych rozpoczyna siê pod koniec lat 60. ubieg³ego wieku. Od roku 1969 cz³onkowie Speleoklubu Bielsko-Bia³a (SBB) podjêli prace eksplora- cyjno-inwentaryzacyjne rozpoczête przez K.

Kowalskiego. Dzia³ania te prowadzono jednak na wiêksz¹ skalê, planowo rozszerzaj¹c je na ca³y polski flisz. Podstawowy materia³ inwentaryzacyjny dostarcza systematyczna penetracji wybranego terenu, rozwi¹zywano tak¿e ciekawsze problemy w obiektach ju¿ znanych

oraz prowadzono równie¿ prace uzupe³niaj¹ce dane przedstawione ju¿ w literaturze. Do 1997 roku cz³onkowie SBB wraz z osobami wspó³pracuj¹cymi z Klubem zinwentaryzowali

³¹cznie 186 obiektów, najwiêcej – 127 w Bes- kidzie Œl¹skim. Najd³u¿sze udokumentowane tu jaskinie to:

• Jaskinia w Trzech Kopcach d³. 913 m, Jaski- nia Malinowska d³. 215 m, Jaskinia Ch³odna d³. 117 m, Jaskinia Ali Baby w Klimczoku d³.

114 m w Beskidzie Œl¹skim,

• Jaskinia w Sopotni Wielkiej d³. 101 m w Be- skidzie ¯ywieckim,

• Mysiorowa Jama w Zagórzu d³. 112 m w Be- skidzie Makowskim,

• Diabla Dziura w Bukowcu d³. 320 m na Pogórzu Ro¿nowskim.

Od drugiej po³owy lat 80. ubieg³ego wieku do prac inwentaryzacyjnych do³¹czyli siê bardzo aktywnie cz³onkowie Speleoklubu z Dêbi- cy, z czasem przeobra¿onego w Stowarzyszenie Speleoklub Beskidzki (SSB) – zrzeszaj¹cej równie¿ groto³azów z innych miejscowoœci. Do 1998 r. grupa ta udokumentowa³a (w wiêk- szoœci obiekty nie wzmiankowane w literaturze) ³¹cznie 218 obiektów, najwiêcej – 121 w Beskidzie Niskim. Najd³u¿sze udokumentowane tu jaskinie to:

• Gangusiowa Jama d³. 190 m, Jaskinia Mro- czna d³. 175 m, Szczelina Lipowicka d³. 105 m w Beskidzie Niskim,

• Jaskinia Zbójecka w £opieniu d³. 380 m, Jas- kinia Czarci Dó³ d³. 125 m w Beskidzie Wyspowym.

W Beskidzie S¹deckim groto³azi z Nowego S¹cza udokumentowali 64 obiekty, w tym:

Jaskiniê NiedŸwiedzi¹ d³. 611 m, Jaskiniê Z³otniañsk¹ d³. 155 m, Jaskiniê Roztoczañsk¹ d³. 130 m, a na Pogórzu Ro¿nowskim Jaskiniê Szkieletow¹ d³. 106 m.

Zebrany materia³ inwentaryzacyjny, obejmuj¹cy 84 obiekty, by³ pocz¹tkowo publi- kowany w cyklicznym, niskonak³adowym opracowaniu pt. „Inwentarz jaskiñ beskidz- kich”, nastêpnie w „Inwentarzu jaskiñ polskich Karpat Fliszowych” oraz na ³amach pisma

„Prz¹dkowiec” (Mleczek) i czêœciowo w innych biuletynach. Dorobek prawie ca³ego trzydziestoletniego okresu prac, obejmuj¹cy 465 obiektów zaprezentowany zosta³ w kom- pleksowym, trzytomowym opracowaniu pt.

„Jaskinie Polskich Karpat Fliszowych” (1997, 1998) pod redakcj¹ naukow¹ M. Puliny.

Dynamiczna eksploracja obszarów fliszowych trwa nadal, ci¹gle dostarczaj¹c nowy materia³ inwentaryzacyjny. Zwiêksza siê d³ugoœæ znanych jaskiñ, udokumentowana zostaje nowa Jaskinia w Straconce o d³. 135 m (Beskid Ma³y). Wiek XX zamyka siê dla polskich Karpat Fliszowych liczb¹ 594 zinwentaryzowanych jaskiñ i schronisk skalnych, o ³¹cznej

EKSPLORACJA, INWENTARYZACJA I OCHRONA JASKIÑ POLSKICH KARPAT FLISZOWYCH

Grzegorz Klassek (Speleoklub Bielsko-Bia³a), Jerzy Pukowski (Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego, Oddzia³ w ¯ywcu)

Zimowy widok z Jaskini Komonieckiego

Fot. J. Pukowski

W polskich Karpatach Fliszowych istnieje oko³o 900 zinwentaryzowanych jaskiñ i schronisk podskalnych o ³¹cznej d³ugoœci przekraczaj¹cej 16015 m. Najwiêcej obiek- tów znanych jest z Beskidu Œl¹skiego (220) i z Beskidu Niskiego (ponad 200). Z 26 jaskiñ osi¹gaj¹cych d³ugoœæ ponad 100 m, które posiadaj¹ najwy¿ej udokumentowany walor przyrodniczy, najd³u¿sze s¹: Jaskinia Miecharska o d³ugoœci 1801,0 m i Jaskinia w Trzech Kopcach mierz¹ca 1244,0 m.

Obie jaskinie znajduj¹ siê w Beskidzie Œl¹skim. Spoœród jaskiñ osi¹gaj¹cych deni- welacjê równ¹ lub wiêksz¹ od 15 m najg³êbsze s¹: Jaskinia Miecharska (Beskid Œl¹ski) – 56,3 m i Diabla Dziura w Bukow- cu (Pogórze Ro¿nowskie) – 42,5 m.