Sławomir Skibiński, Piotr Koziej
O potrzebie rewaloryzacji
wczesnośredniowiecznej rotundy i
palatium na Ostrowie Lednickim
Ochrona Zabytków 46/1 (180), 20-36
SŁAWOMIR SKIBIŃSKI
PIOTR KOZIEJ
O
POTRZEBIE REWALORYZACJI WCZESNOŚREDNIOWIECZNEJ
ROTUNDY I PALATIUM NA OSTROWIE LEDNICKIM
W S T Ę P
Centrum w czesnośredniow iecznego zespołu osadniczego na O strow ie Lednickim skupione jest na w yspie Jeziora Lednickiego, przy szlaku kom unikacyjnym G niezno-P oz- nań. Relikty architektoniczne na O strow ie Lednickim są zlokalizowane w obrębie II grodu, na fundam entach I gród ka z II po ło w y IX w. W zn ie sio n o je przy p o łu dn io w o - zachodnim odcinku jego obwodu. Tw orzy je orientow ana, centralna kaplica, do której od strony zachodniej przylega prostokątne palatium . Kaplica centralna założona była na planie krzyża greckiego, o słabo w yodrębnionych ram io nach, po łą czon ych kolistym i pa rtia m i m uru z ap syd ą wschodnią (zredukowany oktogon krzyżowy). Do południo w o-zachodniego narożnika przylega klatka schodow a na rzucie koła.
W bezpośrednim sąsiedztwie kaplicy znajduje się dobudo wany później aneks — rodzaj donżonu ( z drugiej połowy XII w.). Palatium posiada bogate rozczłonkowanie przyzie mia. W je g o zachodniej części zlokalizow ana je st w ielka aula, której sklepienie lub strop były w sparte na dw óch filarach.
Mury i fundam enty zostały w ykonane z głazów pochodze nia eratycznego: gnejsu, granitu, piaskowca kwarcytowego jotnickiego. Do budowy zastosow ano też martwicę w apien ną. K am ienie w fundam entach i w m urze były łączone zaprawą gipsową wolnowiążącą. Obecnie mury zachow ały się m a ksym a ln ie do w yso ko ści około 3 m. W e w n ą trz rotundy, w trakcie badań arch e o lo g iczn o -a rch ite kto n icz- nych, przy północnym i południow ym ram ieniu krzyża g reckiego o dsłonięto dwa półkoliste baseny chrzcielne, wylane zapraw ą gipsową, datowane wstępnie na drugą po łowę X wieku. Badania trwają (Świechowski Z. 1963, Sko czylas J. 1989, Labuda G. 1984, Łopacka-S zym ańska K. 1989 — tam bibliografia problem u; S kibiński S. 1989, 1990).
W ym iary obiektu przedstawiają się następująco: kaplica centralna (rotunda w ieloosiowa):
— d łu g ość w e w nętrzna kaplicy — 9,75 m (łącznie z apsydą)
— szerokość wewnętrzna kaplicy — 7,75 m — odstępy między filarami — 2,64-2,77 m — średnica apsydy — 2,34 m
palatium:
— długość wewnętrzna — 47,5 m — szerokość zew nętrzna — 21,3 m — filary — 1,13 1,17 m
— aneks — 4,48 4,40 m Chronologia:
W dotychczasow ej literaturze zespół pałacow y na O stro wie Lednickim był datowany od drugiej połowy X w. do pier wszej połowy XI w. (Świechowski Z. 1963). Ostatnie bada nia K.Żuraw skiej wskazują, że należy go datow ać przed rokiem 1000, nie później jak na trzecią/czw artą ćw. X w. Datowanie kaplicy ściśle łączy się z datow aniem zespołu pałacowego. (Żurawska K. 1988).
HISTORIA OBIEKTU
Na podstawie analizy dostępnej literatury można w ogólnym zarysie przedstawić, dla potrzeb konserw atorskich nastę pujące fakty z historii obiektu:
— lata sześćdziesiąte X w. — pow stanie budowli, — XI w. (prawdopodobnie 1038 r.) — pożar, — prawdopodobnie XI w. — częściowa odbudowa, — koniec XII w. — zanik osadnictwa na wyspie,
— początek XV w. — praw dopodobnie założenie pełni rolę kaplicy cm entarnej,
— koniec XV w. — ruina (według Długosza),
— 1857 r. — pierw sze prace z a b e zp ie cza ją ce A lbina W ęsierskiego,
— XIX w. — rekonstrukcja aneksu (krypty), — XIX w. — zawalenie się sklepienia aneksu,
— prace ks. dr. F. W awrzyniaka, proboszcza Dziekanowic: — 1927-1929 — usunięcie krzewów i zarośli oraz uzupeł nienie ubytków fug i szczelin, pierw otnie zapraw ą cem en tową, później zaprawą wapienną,
— 1928 r. — próba ponow nej re ko n stru kcji skle p ie n ia krypty,
— 1932 r. — prace ziemne w okół obiektu,
— do roku 1935 — prace przy m urach kaplicy i aneksu (fugowanie),
— 1950 r. — powstaje pierwsze drewniane zadaszenie, — 1951-1957 r. — kontynuacja prac polegająca na
posze-Rye. 1. Ostrów Lednicki. Sytuacja w skali 1:2500. Koncepcja nowego zadaszenia
Fig. 1. Ostrów Lednicki. Situation in scale 1:2 500. Conception o f new roof
Rye. 2. O strów Lednicki. R zu t ze sp o tu w sk a li 1:400 z obrysem nowego zadaszenia
Fig. 2. O strów Lednicki. G round plan o f com plex in scale 1:400 with outline o f new roof
rżeniu zadaszenia, oczyszczaniu z roślinności, zastrzyki z zaprawy wapiennej, fugowaniu itp;
— początek lat sześćdziesiątych — dalsze prace za b e z pieczające, polegające na scalaniu i nadm urow yw aniu niektórych partii, przy pom ocy zapraw y w apienno-cem en- tow ej lub cem entow ej. We w schodniej absydzie rotundy założono stalowe kotwy;
— 1978-1979 — powstaje dachow a konstrukcja stalowa, mało skuteczna i nieestetyczna, istniejąca do dzisiaj (fot. 1).
Analizując szczegółowo przebieg prac zabezpieczająco- -ko n se rw a torskich przep ro w a d zo n ych w XX w. m ożna stw ie rd z ić , że nie u n ikn ię to błę d nych d e cyzji co do zastosow anych środków i metod. Do nich należy próba re k o n s tru k c ji s k le p ie n ia k ry p ty , s to s o w a n ie z a p ra w cem entowych i cem entowo-wapiennych.
1. Ostrów Lednicki. Obecne zadaszenie ruin rotundy i palatium 1. Ostrów Lednicki. Present-day roofs o f ruins o f rotunda and palatium Zastosow anie do iniekcji m urów lub uzupełnień ubytków (fugi i szczeliny) przy pomocy zaprawy wapiennej, popraw ne jest z punktu konserwatorskiego, ale zaciem niające dzi siaj obraz stanu zachow ania w wypadku badań m ateriało znawczych. W obec braku prowadzenia pełnej dokum enta cji inw entaryzacyjnej działań konserw atorskich, nie jest możliwe w obecnym stanie wiedzy odpowiedzieć na pytanie: czy w tra k c ie prac b u d o w la n y c h w ś re d n io w ie c z u stosow ano tu, obok zapraw y gipsowej, również zapraw y wapienne.
Również dlatego, że w ostatnich czasach stosow ano do prac konserwatorskich zaprawy wapienne, w wielu pow aż nych pracach naukowych podawano, że pierwotnym spoi wem zapraw budowlanych tego założenia było wapno, a nie gips. Przyczyną tego faktu jest prawdopodobnie pobieranie próbek zapraw do badań m ateriałoznaw czych z p ow ierz chni budowli, a nie z ich wnętrza, a więc z takich miejsc, g d z ie nie b y ło w c z e ś n ie js z y c h in g e re n c ji k o n s e r w atorskich.
MATERIAŁY, TECHNOLOGIA OBIEKTU
Na podstawie obecnego stanu zachow ania obiektu można
stw ierdzić, że budow le posadow iono na fundam entach wykonanych z kamienia polnego. Powierzchnia fundamentu je st o błożona gliną w celu za b e zp ie cze n ia muru przed działaniem wody. Następnie obserwuje się w wielu partiach o b ie ktu p o ło ż o n ą na fu n d a m e n c ie p o zio m ą w a rstw ę (grubości 1-2 cm) ubitej gliny. W arstwa ta stanowi izolację przeciwwodną. Następnie kolejne w arstw y kamienia m uro wane są na zaprawie murarskiej o spoiwie gipsowym wolno- wiążącym .
B u d o w la n y m a te ria ł k a m ie n n y
W edług badań J.S k o c z y la s a i L .Jo ch e m czyka (1987) stwierdzić można, że budowlany m ateriał kamienny I budo wli jest bardzo zróżnicow any (18 rodzajów skał), chociaż dominują tu ich cztery rodzaje:
— piaskowce kwarcytowe, głównie jotnickie — 53,4% — gnejsy, głównie biotytowe — 22,52%
— granity — 8,09% — kwarcyty — 3,1%.
Pozostałe w ystępujące w materiale budowlanym skaty to: — wapień (1,88%), — martwica wapienna (1,88%), — pegmatyt (1,88%), — gabro (1,82%), — porfir (1,29%), — dioryt (0,88%), — split (0,70%), — sjenit (0,54%), — bazalt (0,07%), — zlepieniec (0,07%), — granitognejs (0,07%);
Według J. Skoczylasa powyższy m ateriał kamienny, które go aż 98,12% stanow ią głazy narzutow e, pozyskano w okolicy, najprawdopodobniej na południowej i północno- -wschodniej części jeziora. Również J. Skoczylas zauw a ża, że rozm ieszczenie określonych typów kamieni w o brę bie budow li je s t zbliżone do podanych w yżej średnich wartości. Jednakże mury rotundy wyróżniają się zw iększo nym udziałem piaskowców kw arcytow ych (63,9% ), nawa dla wiernych zm niejszonym ich udziałem (32,3%), studnia natom iast — z udziałem m artw icy w apiennej (25,5% ), a schody koto studni znacznym udziałem w apienia (51,1%).
Z a p r a w y m u ra r s k ie
P rzeanalizow ano w yniki badań zapraw przeprow adzone przez M. W irską-P arachoniak (1989) oraz przez S .S kibiń skiego (1990) metodą analizy skupień podstaw owych ich cech (S. Skibiński, K. W ieczorkowski, 1992). Na podstawie przeprow adzonej analizy skupień, m etodą nie w ażonych w ielkości podstaw ow ych cech zapraw stw ierdzono, że zaprawy te można zaliczyć do trzech podstawowych grup
typologicznych, a m ianowicie:
- G R U P A T Y P O L O G I C Z N A A_LED:
— średni skład zapraw:
gips dw uwodny: 95,32% — wag. (średnie odchylenie stan dardowe m = 1,84)
kalcyt: 2,05% — wag. (m = 1,49) inne: 1,86% — wag. (m = 1,45)
gdzie m — średnie odchylenie standardowe.
W tej grupie typologicznej w yodrębniono dwie podgrupy XA_Led. oraz YA_Led. o następującym
skła d z ie : a) podgrupa XA_Led.: gips dwuwodny: 93,44% (m = 0,81) kalcyt: 1,82% (m = 0,95) inne: 3,92 (m = 1,18) b) podgrupa YA_Led: gips dwuwodny: 96,27% (m = 1,21 ) kalcyt: 1,96% (m = 1,51) inne: 1,09% (m = 0,47)
Do podgrupy XA_Led. zaliczono następujące zaprawy: a) z kaplicy: 25/88k, 34/88k, 10/98kb, 11/89kb, 01/90p, 1 1/88k, 22/89p.
b) z palatium: 01/90p, 22/89p
N atom iast do podgrupy YA_Led. na drodze porów nania cech zapraw zaliczono następujące zaprawy:
a) z kaplicy: 06kapl, 16/88k, 08kapl, 19kapl, 17 kapl, 05/90w, 36/88w, 09/89w, 35/88w.
b) z palatium: 13 palat, 14 palat, 22 palat, 16 palat, 24 palat, 33/88p, 15palat, 21/89p
c) z fundam entów w ieży i wnętrza muru: 05/90w, 35/88w, 36/88W.
Oznaczenie próbek za M. W irską-Parachoniak (1988) i S. Skibińskim (1990).
- G R U P A T Y P O L O G I C Z N A B_LED.
Średni skład fazow y tej grupy wynosił: gips dwuwodny: 82,17% (m = 1,06) kalcyt: 4,87% (m = 2,10)
inne: 7,35% (m = 2,16)
Do tej grupy zaliczono następujące zaprawy: a) z kaplicy: 20 kapl, 21 kapl
b) z palatium: 12 palat
- G R U P A T Y P O L O G I C Z N A C _ LE D .
Ś re d n i s k ła d fa z o w y tej p o d g ru p y k s z ta łto w a ł się następująco:
gips dwuwodny: 58,89% (m = 8,29), kalcyt: 23,44% (m = 16,32), inne: 16,79% (m = 12,36).
Do tej grupy zaliczono następujące zaprawy: a) z krypty: 11 krypt, 25 krypt, 26 krypt, 06/90a b) z wieży: 02/90w, 10/88w, 05/89w
c) z kaplicy: 09 kapl.
Próba datowania zapraw pochodzących z Ostrowa Lednic kiego na tle innych obiektów rom ańskich K ujaw i W ielko p o ls k i
Poddano analizie skupień składy fazow e zbadanych z a praw budowlanych pochodzące z siedmiu obiektów archi tektonicznych z terenu W ielkopolski i Kujaw, tj. z Łekna, M ogilna, O stro w a Lednickiego i S trzelna. Taki w yb ó r zdeterm inowany został stopniem zaawansowania interdys cyplinarnych badań arch e o lo g iczn o -a rch ite kto n iczn ych i fizykochem icznych zapraw oraz uwarunkowań g eologicz nych terenu, na którym powstały te obiekty.
W Mogilnie i Strzelnie badania prowadzone byty pod kierun kiem Jadwigi Chudziakowej z Instytutu Archeologii i Etno grafii U niwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (J. Chu- dziakowa 1978, 1983), w Łeknie pod kierunkiem Andrzeja M.W yrwy z Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mic kiewicza w Poznaniu (A.M. W yrwa 1989 a, b, c). Próbki z Ostrowa Lednickiego pobrano za zgodą Dyrekcji Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy (M. W irska-Parachoniak, 1988, K. Żurowska 1988, 1989, S. Skibiński 1990).
Na podstawie analizy skupień średnich składów fazowych próbek zapraw pochodzących z O strow a Lednickiego, Łekna, Mogilna i Strzelna utworzono grupy typologiczne na podstawie przeprowadzonej analizy skupień pakietem pro gram owym PAS. W tabeli 1 podano średnie procentowe składy poszczególnych grup typologicznych zapraw w yni kające z analizy skupień.
Tabela 1.
Grupy typologiczne zapraw z O strowa Lednickiego, Łekna, Mogilna i Strzelna
Średni skład fazowy
typolo-logiczna
Gips Kalcyt Kruszywo Obiekt Datowanie
A 0,00 % 75,86% 18,67% Mogilno M-1, M-2, I pot. XI w. В 0,00% 44,35 % 51,15% Mogilno M-3, M-4, M-5 XII w. С 1,59% 13,12% 83,47% Mogilno M-6 Łekno L-4 Strzelno S-1, S-2, S-3 koniec XII w. I pot. XIII w. D 93,41 % 2,70% 4,04% Ostrów Lednicki XA-Led, YA-Led, Led-B Łekno L-1.L-2, L-3 od II pot. X w. E 58,89% 23,44% 16,79% Ostrów Lednicki ?
W yszczególniony w ostatniej kolumnie czasookres powsta nia zapraw oparto na datowaniu niektórych próbek zapraw na drodze badań architektonicznych i historycznych, przyj mując to datowanie dla całej grupy typologicznej. Na margi nesie należy zaznaczyć, iż na p odstaw ie tylko badań m ateriałoznaw czych nie ma m ożliw ości bezw zględnego datow ania zapraw . M ożna je d yn ie po przeprow adzeniu analiz składu fazowego (S. Skibiński, 1988) utworzyć grupy zapraw o tym samym składzie. Następnie mając do dyspo
zycji wydatowane niektóre zaprawy w grupie można zaryzy
kować twierdzenie, że inne zaprawy zaliczone do tej grupy
powstaty w tym samym czasie. Tak więc metoda datowania zapraw w oparciu o badania meteriałoznawcze ma charak ter względny. Powodzenie tej metody zależne jest tu przede w szystkim od w taściw ego postępow ania przy pobieraniu próbek zapraw (J. Chudziakowa, 1978).
Spostrzeżenia dokonane w wyniku zestaw ienia i porów na nia wyników analiz składu fazowego zapraw budowlanych z siedm iu obiektów architektonicznych pozw alają na w ysu nięcie następującej hipotezy. Do budow y n a jw cze śn ie j szych obiektów m urow anych na terenie Kujaw i W ielko polski zastosowano zaprawy gipsowe wolnowiążące (praw dopodobnie koniec X w., początek XI w.) o następującym średnim składzie:
a) zawartość gipsu dwuwodnego 93,41% (± 5,89%), b) kalcytu 2,02% (± 2,02% ),
c) zanieczyszczenia surowca lub dodatki 4,04% (±2 ,2 9 % ) — (grupa typologiczna D).
Później, gdzieś od połowy XI w. zaczęto w ykorzystyw ać zapraw y, w których identyfikow ano dużą zaw artość kal cytu. Były to zapraw y przygotowyw ane praw dopodobnie z nie dopalonego w apienia, bez dodatku lub w niewielkiej ilości kruszywa. W skazują na ten fakt badania p etrogra ficzne (Brochwicz Z. 1968, W ójcik Cz. 1980). Skład tych zapraw kształtuje się następująco:
a) zawartość kalcytu 75,86% (± 11,21%), b) domieszki lub/i kruszywo 18,67% (± 8,67%).
Od końca XII w. zauw aża się tendencje do optym alizacji składu zapraw , a m ianow icie stosuje się lepiej w ybrany surow iec skalny o w iększej zaw artości w ęglanu w apnia, przez co zm niejsza się udział w nich wapna (tlenku w a p nia), na rzecz kruszywa. Wapno, jak należy sądzić stosuje się coraz lepiej palone (kalcyt 44,35% ± 10,53%, kruszywo i dom ieszki surow ca 51,15% ± 12,03% — grupa ty p o lo giczna B). Na podstaw ie obserw acji zaw artych w tabeli 1 w yników badań można powiedzieć, że stosowane w wieku XIII zaprawy osiągnęły już bardzo wysoki poziom te chno logiczny. Stosuje się do przygotow ania zapraw niewielką ilość dobrze w ypalonego wapna oraz odpowiednie kruszy wo. Skład zapraw kształtuje się następująco: zaw artość kalcytu 13,12% ± 7,10% , kruszywa 83,47 ± 7,16%.
P rzedstaw iona powyżej (tabela 1) typologia zapraw ma charakter wstępny i odnosi się do obiektów powstałych na terenie Kujaw i W ielkopolski. W eryfikowana będzie w opar ciu o dalsze badania zapraw z pochodzących z m onu mentalnych budowli Polski wczesnopiastowskiej.
P och o d ze n ie su ro w có w skalnych na spoiw a m ineralne zapraw budowlanych Ostrowa Lednickiego
Do otrzym ywania spoiw gipsowych, zarówno szybkow iążą cych jak i w olnow iążących w ykorzystuje się złoża gipsu
naturalnego lub anhydrytu. Z bieżność m iędzy w ystę p o w aniem surow ców skalnych a ch a ra kte re m m ateriałów użytych do budowy obiektów architektonicznych na terenie W ielkopolski w pew ien sposób w ydają się potw ierdzać badania Z. Brochwicza (1975) przeprow adzone na próbce gipsu pochodzącego ze złoża zlokalizow anego w okolicy W apna koła Kcyni.
Gips ten charakteryzuje się barwą białą, z lekkim odcieniem różow ym , p rzechodzącym nie kie d y w o d cie ń szarofio- letowy. W ystępują tu plamy i żyłki o różnych odcieniach i intensyw ności. Barw a ta spow odow ana je st p raw dopo dobnie występow aniem zw iązków żelaza oraz substancji organicznej. Twardość tego m inerału wynosi w granicach 2,3 do 2,7 w skali Mohsa. C echą ch a rakterystyczną jest budowa m ikro-krystaliczno-w łóknista. Skład chem iczny tej próbki kształtował się następująco:
— wilgotność 0,16% — woda krystalizacyjna 20,10% — części nrp. w HCI 0,18% — R20 3 1,22% — CaO 32,20% — S 0 3 44,82% — C 0 2 0,74%
S kład fazow y obliczony na podstaw ie analizy chem icznej w yn o sił:
— gips 96,18% — anhydryt 0,00% — kalcyt 1,40% — inne 1,40%
w tym: części nrp. w HCI — 01,8% R20 3 1,22%
Wielu badaczy sugeruje, że właśnie to złoże w średniowie czu s ta n o w iło ź ró d ło ka m ie n ia g ip so w e g o na spoiw a gipsowe.
Dla p otw ierdzenia pow yższej hipotezy przeprow adzono analizę podobieństwa (S. Skibiński, 1989) składu fazowego dotychczas zbadanych próbek zapraw pochodzących z obiektów w Ostrow ie Lednickim (M. W irska-P arachoniak 1988, S. Skibiński 1990) oraz składu fazowego próbki gipsu ze złoża z okolic W apna koło Kcyni (Z. Brochw icz 1975). Biorąc pod uwagę wyniki analizy skupień m ożna z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że istotnie wysad solny z o ko lic W apna m ógł służyć ja ko źródło p ozyskiw ania surow ca do otrzym yw ania spoiwa gipsow ego dla potrzeb p ro d u k c ji sp o iw a b u d o w la n e g o do w y k o n a n ia prac budowlanych w Lednicy określonych grupą typologiczną A, a przede wszystkim jej podgrupą YA-Led.
Reasumując, zaprawy pochodzące z budowli wczesnośred niowiecznej w Lednicy zaliczone do grupy typologicznej A i grupy typologicznej В (XA-Led, YA-Led i LedB) powstały praw d o p o d o b n ie na przełom ie X i XI w ieku. Z apraw y zaliczone do grupy LedC nie udało się datow ać. Ponadto w ysoce praw dopodobnym jest, że źródłem pozyskiw ania kamienia, jako surowca na spoiwo gipsowe były złoża gipsu
naturalnego w okolicach miejscowości Wapno.
W zw iązku z powyższym należy w trakcie prac konserw a torskich prow adzić badania m ateriałoznaw cze zapraw w celu pełn eg o rozw arstw ienia chronologicznego, koniecz nego do uczytelnienia etapów budowy obiektu.
PRZYCZYNY NISZCZENIA OBIEKTU Opis stanu zachowania
S tr u k tu ra mu ró w
Na p o d sta w ie badań m a kro sko p ow ych obiektu m ożna stw ierdzić, że:
— stan fundam entów założenia jest dobry, z widoczną w wielu partiach izolacją poziom ą z gliny (możliwe są jej usz kodzenia — brak możliwości ich lokalizacji);
— mury wschodniej absydy rotundy odchylone od pionu na zew nątrz, pow iązane stalow ym i kotwam i, obecnie skoro dowanym i;
— licowa południowa ściana aneksu odspojona od podsta w ow ego w ym urow ania, obecnie prow izorycznie zabezpie czona przed runięciem (fot. 2);
— rozsypisko z p rzew róconej ściany zachodniej poza obrysem zadaszenia;
— niektóre nieliczne partie murów pozbawione zaprawy (w części zachodniej);
— prowizorycznie zabezpieczone schody przy aneksie.
podobnie ulegają tu przeobrażeniu skalenie, będące jednym z głównych składników skał wylewnych.
Stan z a c h o w a n ia z a p ra w o ry g in a ln y c h
Z apraw y budowlane w ykazują, w odróżnieniu od kamieni, bardzo różne zróżnicowanie stanu zachowania. Szczegól nie zły stan zapraw ob ja w ia się w części za chodniej obiektu. Zapraw a ta jest w większości zdezintegrowana. W kilku partiach pod pow ierzchniową warstwą, nieco tw ardszą i bardziej spoistą obserw uje się rozsypującą się zaprawę, nie spełniającą swojej funkcji. Przyczyną tego faktu jest utracenie przez zapraw ę anhydrytową swoich w łaściwości wskutek długotrwałego naw ilżania (roszenie oraz naw iew a nie przez wiatr) w odam i opadowym i oraz powolnego osu szania (strona zachodnia) (fot. 3 i 4).
W zw iązku z tym, iż zapraw y te nie są odporne na długo trwałe cykliczne nawilżanie i wysychanie tracą poważnie na w ytrzym ałości mechanicznej i ulegają opisanym procesom. U tw a rd ze n ie partii p o w ie rzch n io w ych w iązać należy z krystalizacją gipsu na pow ierzchni zapraw . N atom iast w głębi proces ten jest szybki, w iążący się ze zm ianą obję tości cząsteczek gipsu, co powoduje pudrowanie się partii g łę b s z y c h .
W części w schodniej w partiach oryginalnych, o nie zabez pieczonej koronie m urów (p o łudniow o-zachodnia część rotundy, mury aneksu) zapraw a jest krucha, rozsypująca się i partiam i silnie zdezintegrowana. Prawdopodobnie czę ste zaw ilgocenie i w ysychanie korony powoduje te zm iany destrukcyjne. Stosunkowo w dobrym stanie obserw uje się zapraw y na ścianach części wschodniej, gdzie zapraw a w w iększości jest tw arda i stosunkowo spoista.
Relikty posadzki i basenu chrzcielnego w rotundzie są w sto su n ko w o dobrym stanie, ale popękane i m iejscam i odspojone od podłoża.
2. O stró w Lednicki. Tym czasowe zabezpieczenie osuw ającego się m uru aneksu
2. O strów Lednicki. Temporary securing o f sliding wall o f annex
S ta n z a c h o w a n ia k a m ie n ia b u d o w la n e g o :
S ta n zachow ania kam ienia m ożna o kreślić ja ko dobry. Niektóre, nieliczne kam ienie, przede wszystkim pochodze nia wylew nego w ykazują objawy eksfoliacji polegającej na ro z w a rstw ia n iu się i łu szcze n iu się partii p o w ie rzch n io w ych. Ponadto obserwuje się dezintegrację granularną tych ka m ie n i uw idaczniając się ja ko pudrow anie w w arstw ie p o w ie rzch n io w e j. Ten efekt destrukcji może m ieć p rzy czynę nie tylko fizyczną, ale rów nież chemiczną. Prawdo
3. O s tró w L e d nicki. Z a b e z p ie c z e n ie k o ro n y m uró w za p ra w ą cem entow ą i w idoczne p o n iż e j z m ia n y w strukturze oryginalnych zapraw gipsowych
3. O strów Lednicki. Securing o f wall crown with cem ent m orta r and changes in the structure o f original plaster mortar, visible below.
Stan z a p ra w w tórny c h
Zapraw y, zarówno cem entow e, jak i wapienne w ykazują dobry stan zachow ania. W partiach, gdzie zastosow ano zapraw y cem entow e (fot. 3) do za b ezpieczenia korony muru widoczne są strefy parowania w ody podciąganej kapi larnie, obserwowane przede wszystkim na murze od strony zachodniej palatium oraz w schodnim rotundy. Z apraw y ce m e n to w e c h a ra k te ry z u ją się matą p o ro w a to ś c ią w stosunku do zapraw o ryg in a ln ych , co przesuw a strefę parow ania w ody poniżej partii uzupetnionej. Tym samym pow odow ane je st ciągłe, d łu g o trw a łe za w ilg a ca n ie tej strefy muru, co prowadzi dzisiaj do w idocznej m akrosko powo dezintegracji oryginalnej zaprawy. Zaprawy wapienne zastosow ane do rekonstrukcji, z uwagi na ich dużą poro watość, nie powodują zniszczeń, jak to ma miejsce w przy padku stosowania zapraw cem entowych i praktycznie sta nowią dobrą ochronę przed czynnikam i niszczącymi mury.
4. O strów Lednicki. Z m iany w strukturze zapraw gipsowych w wyniku działania niszczących czynników atmosferycznych.
(wszystkie fotografie S. Skibiński)
4. O strów Lednicki. Changes in structu re o f p la s te r m o rta r due to im pact o f atmospheric factors (all photographs by S. Skibiński). OCENA PODSTAWOWYCH W ŁAŚCIW OŚCI FIZYCZNYCH ZAPRAW ORYGINALNYCH
Cel badań
Celem badań było określenie podstaw ow ych w łaściw ości fizycznych oryginalnych zapraw gipsow ych. W ielkości te konieczne są do określenia podstaw owych kryteriów, jakie należy spełnić typując środki, które mogą być za sto so wane podczas prac konserwatorskich.
Metodyka badań
O z n a c z e n ie g ę s to ś c i p o z o r n e j
O znaczenie polegało na obliczeniu stosunku masy kam ie nia do jego objętości, w yzn a czo ne j z różnicy objętości benzyny lakowej znajdującej się w naczyniu pom iarow ym
przed- i po w rzuceniu próbki m aksym alnie nasyconej ben zyną lakową. W yniki podano w tabeli 2.
O z n a c z e n ie n a s ią k l iw o ś c i w a g o w e j
W ysuszoną do stałej masy (m ,) próbkę kam ienia nasycono m e to d ą p o d c ią g a n ia k a p ila rn e g o b e n z y n ą lakow ą, a następnie um ieszczono ją w naczyniu z benzyną lakową tak, aby jej pow ierzchnia znajdow ała się na wysokości 1 cm nad próbką. Po 48 godzinach próbkę w yjm ow ano, o s u sza n o p o w ie rz c h n ię z n a d m ia ru b e n z y n y la ko w e j i natychm iast w ażono uzyskując wynik (m2).
Nasiąkliwość w agową benzyną lakową obliczano ze wzoru: m2 — m,
Nwb = ---X 100 % mi
N asiąkliwość w odą wyliczono ze wzoru: Nwb
Nw „ =
---d gdzie:
d = 0,772 g/cm 3
W yniki zestaw iono w tabeli 2.
O b l ic z e n ie p o r o w a to ś c i o tw a r te j
Porowatość otw artą obliczono ze wzoru: Po = Nww X dp
gdzie: Nw — nasiąkliwość wagowa (%) dp — gęstość pozorna (g/cm3)
W yniki obliczeń prezentuje tabela 2. Tabela 2
W y n ik i o z n a c z e ń n ie k tó ry c h w ła ś c iw o ś c i fiz y c z n y c h zapraw
nr g ę s to ś ć nasiąkliwość porow atość Rść pozorna wagowa otw arta kG /cm 2 próbki /% -w ag./ / % -obj./
g /cm 3 po 6h 24h 48h A 1,66 Nwb 7,09 7,64 8,04 Nww 9,18 9,89 10,41 17,28 103,2 В 1,73 Nwb 3,77 4,77 5,12 Nww 4,88 6,17 6,63 11,47 113,5 W y t r z y m a t o ś ć na ś c is k a n ie
W ytrz y m a ło ś ć na ściskanie w yzn a czo n o przy pom ocy prasy hydraulicznej P-10 produkcji ZSRR, na próbkach o
wym iarach 4 x 4 x 8 cm, w yciętych przy pom ocy pity z oryginalnego materiatu, pobranego z partii z palatium (nie związanych z konkretnym murem).
O z n a c z e n ie s z y b k o ś c i p o d c ią g a n ia k a p il a r n e g o
Na powierzchni próbek sezonowanych w w arunkach labora toryjnych naniesiono podziatkę co 1 cm. Następnie zanu rzono próbki w benzynie lakowej na g łę b o ko ść 1 cm. Mierzono czas podciągania kapilarnego benzyny lakowej w próbkach (Tabela 3).
Tabela 3
Szybkość podciągania kapilarnego benzyny lakowej przez zaprawy w ysokość 1 cm czas podciągania 2 cm 3 cm 4 cm 5 cm 6 cm 7 cm próbka A 5 ’ 25’ 4 0 ’ 60 ’ 110’ 160’ 2 10’ próbka В 5 ’ 30’ 65’ 115’ 115’ 180’ 265’ P O D S U M O W A N I E
Zaprawy gipsowe z Lednicy charakteryzują się dość dużą porow atością (około 11,47 — 17,28% — obj.) oraz dużą w y trz y m a ło ś c ią na ś c is k a n ie (p o w yże j 100 kG /cm 2). Ponadto posiadają zróżnicowane średnice porów, o czym św iadczy w zra sta ją ca w czasie n a s ią k liw o ś ć b e n zyn ą lakową) po 6 godzinach 3,77 — 7,09% , po 24 godzinach 4,77 — 7,64% , po 48 godzinach 5,12 — 8,04% . Również długi czas podciągania kapilarnego w skazuje, że pom im o dość dużej porow atości otw artej za p ra w y m ają pory o małych średnicach.
A n a liz a d a n y c h m e t e r e o lo g i c z n y c h
Z a sa d n iczym czyn n ikie m niszczą cym m ury ro tu n d y i palatium są czynniki klim atyczne. Stąd konieczne jest ich pełne rozeznanie. Podstawowymi elem entam i obrazującym i w arunki klim atyczne są: tem peratura i w ilg o tn o ść pow ie trza, parow anie rzeczywiste, mgła, zachm urzenie i opad atm osferyczny. W iążą się one bezpośrednio z podstaw o w ym i n iszczą cym i m ury klim a ty c z n y m i c z y n n ik a m i, a m ia n o w ic ie z in s o la c ją , z m ia n a m i te m p e ra tu ry oraz wilgotności względnej powietrza, jak i działaniem mrozu. Jeśli porów nam y w artości obecnego u sło n eczn ie n ia dla naszej szerokości geograficznej z danym i z lat 1926-1935, to okazuje się, że te wartości są o przeszło 12% mniejsze. Te w yniki badań świadczą o w zroście za n ie czyszczen ia atmosfery, a przez to wzroście zachm urzenia.
Zm niejszanie się usłonecznienia w ywiera wpływ na średnie roczne tem peratury i w ilgotność pow ietrza. Na podstaw ie danych uzyskanych z Instytutu M eteorologii i G ospodarki
Wodnej za lata 1986-1990 dla rejonu wyspy Ostrów Lednicki na jeziorze Lednickim dow iadujem y się, że średnia roczna tem p e ra tu ra pow ietrza, w ilgotność w zględna i usłonecz- nienie wynosi:
Tabela 4
Dane klim atyczne okolic Lednicy
średnia średnia usłonecznienie temp. powietrza w ilgotność wzgl.
1986 7,44 0 С /64х/ 8 0 % 1673,0 godz. 1987 7,92 0 С /67х/ 81 % 1392,9 godz. 1988 9,71 0 С /51 х/ 7 3 % 1596,7 godz. 1989 9,54 0 С /38х/ 7 2 % 1801,4 godz. 1990 9.21 0 С /23х/ 7 9 % 1828,4 godz. X — w nawiasach podano ilość dni poniżej zera Cechą charakterystyczną obecnego klimatu okolic Lednicy jest w ysoka w ilgotność względna powietrza i to również w m iesiącach letnich. Ponadto tem peratury m iesięcy zim o w ych o s c y lu ją około te m p e ra tu ry 0° C. Ten fa kt je s t s z cze g ó ln ie n ie b ezp ie czn y dla porow atych m ateriałów budowlanych z uwagi na niszczące działanie mrozu. Dobo we am plitudy temperatury wahają się od 3 — 4° С w grudniu, a w czerwcu w ahania dochodzą nawet do 10 °C . Szczegól nie w tym m iesiącu zachodzi w nocy kondensacja pary w odnej na zim nych pow ierzchniach muru, w obec dużej w ilg o tn o ś c i w zg lę d n e j p o w ie trza , co pow oduje stałe, c a ło d ob o w e za w ilgocenie. Również w ysoka w ilg o tn o ść pow ietrza pow oduje, że mury będą w ysychały w pełni najczęściej je d yn ie od strony nasłonecznionej oraz na kierunku wiania wiatru. Dlatego też możliwa będzie adsorp cja g a zó w agresyw nych na p ow ierzchniach w ilgotnych murów i to praktycznie przez całą dobę.
Inne c z y n n i k i n is z c z ą c e
W tym miejscu należy, nie rozwijając szerzej tematu w ym ie nić następujące inne podstawowe czynniki korozyjne jak: — działanie w niektórych partiach w ody podciąganej kapi larnie przez mury, przede wszystkim tam, gdzie oryginalna warstw a gliny, stanow iąca izolację została uszkodzona;
— działanie roślinności, — działanie mikroorganizmów,
— działanie soli rozpuszczalnych w wodzie,
— działalność człow ieka (przypadkow e uszkodzenia m u rów, celow e rozbiórki, naw ożenie w niewłaściw y sposób gruntów),
— niedoskonała konstrukcja zadaszenia.
O c e n a s k u t e c z n o ś c i w y k o n y w a n y c h d o t y c h c z a s p ra c z a b e z p i e c z a j ą c y c h
Prowadzone od wielu lat prace zabezpieczająco-konserwa- torskie budowli niewątpliwie zaham ow ały szybkie procesy
destrukcji murów. N iew ątpliw ie korzystną dla obiektu jest obecność trwałego zadaszenia, które znakom icie spow ol nia procesy związane z destrukcyjnym działaniem klimatu. Ponadto permanentne oczyszczanie reliktów z roślinności, napraw y zadaszenia oraz drobne prace profilaktyczne na murach powodują przedłużenie życia tego obiektu.
Prowadzone badania archeologiczne są obecnie przem yś lane, od strony b e zp iecze ń stw a o b iektu, a odkryw ane relikty zabezpieczane na zimę. Do negatyw nych objawów działań zabezpieczających należy zaliczyć niepełne i mało estetyczne zadaszenie budowli, brak prac poprawiających strukturę niektórych partii murów. P onadto prow adzenie prac zabezpieczających przy pom ocy zapraw o niedo bra n ych w ła ściw o ścia ch fizyczn ych o ra z tru d n ych do rozróżnienia (rozwarstwienie na partie oryginalne i uzupeł niane). Szczególnie nieprzydatne do tego rodzaju prac jest stosow ana tu w przeszłości zapraw a cem entow a uszczel niająca koronę muru, co prowadzi do wyprowadzania wody podciąganej kapilarnie przez partie o ryginalne, poniżej korony muru (fot. 3 i 4).
O G Ó L N A K O N C E P C J A R E W A L O R Y Z A C J I
W n io s k i k o n s e r w a to r s k i e
Na podstawie przedstawionych powyżej faktów należy: — zachow ać obiekt w obecnej form ie e kspozycyjnej, z m o żliw o ścią ko n tyn u a cji prac a rch e o lo g ic z n o -a rc h ite k - to n iczn ych ,
— zachować, ale w zm ienionej, zoptym alizow anej form ie zadaszenie budowli ze względu na fakt utraty w przeszłoś ci pierwotnych funkcji murów budowli, w celu ograniczenia działania niszczącego czynników atm osferycznych, — uatrakcyjnić dla zw iedzających ekspozycję tego obiek tu, bez naruszenia obecnego stanu zachow ania obiektu, — p opraw ić w ła ściw o ści te chniczne stru ktu ry murów, poprzez wzm ocnienie konstrukcji i przeprowadzenie odpo wiednich prac konserwatorskich.
W y t y c z n e s z c z e g ó ł o w e
W celu re a liza cji w ytycznych ko n se rw a to rskich należy podjąć następujące prace:
— opracować projekt ekspozycji,
— p rzyg o to w a ć p ro je kt koncepcyjny m o d yfika cji z a d a szenia,
— opracować warianty prac konstrukcyjnych przy reliktach murowanych,
— opracow ać koncepcję ochrony budow li przed w odą opadową oraz wodą podciąganą kapilarnie,
— opracow ać wariantowe postępow anie konserw atorskie zabezpieczenia murów, ze szczególnym uw zględnieniem konserwacji detalu architektonicznego.
B ADANIA NAD K O N S E R W A C J Ą M U R Ó W
W p r o w a d z e n i e
Podstawowym , nie rozw iązanym do dziś problemem kon serwatorskim są prace zm ierzające do utrwalenia budowli, które przestały pełnić sw oje pierwotne funkcje i przedsta w iają dziś ruinę. Jednakże ze względu na fakt dużego ich znaczenia p o zn a w cze g o należy je za b e zp ie czyć przed d zia ła n ie m c z y n n ik ó w n is z c z ą c y c h . O b o k prob le m ó w związanych z czyte ln ą i zgodną z zasadam i konserw ator skim i form ą u d o s tę p n ie n ia obiektu ja w ią się trudności związane z praktyczną konserwacją tego rodzaju obiektów. Najczęściej stosuje się ogólne zasady prac budowlanych, bez in d yw id u a liz a c ji sta w ia n ej przez ch ro n io n y obiekt (realizacje Bogdanowskiego, Rymaszewskiego).
W wypadku budowli na O strowie Lednickim konieczne jest o pracow anie s p ó jn ej koncepcji pra ktyczn e j konserw acji murów w ykonanych z kam ienia i zapraw gipsowych wolno- w iążących, p o d d a w a n y c h już w p rze szło ści zabiegom konserw atorskim .
Od w ielu lat polecanym sposobem w zm acniania zapraw gip so w ych je s t n a s y c a n ie ich ro ztw o re m nasyconym siarczanu w apnia (gipsu). Sposób ten, z pozoru zasadny jest sposobem n ie d osko n a łym . P odstaw ow ą w adą tego sposobu je st u szc z e ln ie n ie pow ierzchni zapraw y (stąd w zrost w ytrzym ałości) i brak m ożliw ości osadzenia gipsu w ew nątrz (w stru ktu rze ) zapraw y. Spow odow ane jest to faktem małej rozpuszczalności gipsu, który migruje ku po w ierzchni wraz z w odą w trakcie w ysychania i krystalizuje na niej wskutek odparow ania, a nie we wnętrzu porowatego m ateriału. P onadto z n a n a jest w ła ściw o ść gipsu, który krystalizując ma m ałą adhezję do gipsu wcześniej zw iąza nego. P rzyczyną te g o faktu je s t stru k tu ra sm ektyczna gipsu (S. Skibiński 1988).
Innym sposobem w zm acniania gipsu jest nasycanie słaby mi roztworam i kwasu siarkowego, pow odując rozpuszcza nie i po o d p a ro w a n iu w ody krysta liza cję . Również ten zabieg powoduje uszczelnienie pow ierzchni drobnokrysta- licznym gipsem o strukturze różnej od gipsu oryginalnego. Z m n ie js z a się tym sam ym p a ro p rz e c h o d n o ś ć przez zaprawę, co w końcow ym efekcie powoduje łuszczenie się jej i rozwarstwianie. Do w zm acniania gipsu stosowane byty rów nież ro ztw o ry ro z p u s z c z a ln ik o w e żyw ic te rm o p la s tycznych oraz krzem oorganicznych. Żywice te dają dobre rezultaty w w yp a d ku s to so w a n ia ich do w zm a cn ia n ia kamieni porowatych (W. Domasłowski, 1977 i inne tegoż). Postanowiono w łaśnie te żywice spraw dzić pod kątem ich przydatności do prac przy reliktach archeologicznych w Lednicy. Ponadto przeprow adzono badania nad wyborem metod i środków ochrony budowli przed wodą opadową.
BADANIA NAD KONSERWACJĄ ZAPRAW
WYBÓR ŚRODKA DO WSTĘPNEGO W ZMACNIANIA
Cel badań
Badania zm ierzały do wyboru środka lub środków , dzięki którym w zm ocniono by wstępnie zdezintegrow ane zaprawy oryginalne. W stępne w zm ocnienie konieczne jest dlatego, aby podczas prac konserw atorskich m o żliw ie w dużym zakresie uchronić oryginalne zaprawy przed ich utratą. S tosow ane środki pow inny spełniać w ym o g i ko n se rw a torskie, a mianowicie przede w szystkim :
— polepszać w łaściwości fizyczne zapraw ; — nie zm ieniać kolorystyki zapraw;
— nie w pływać negatywnie na późniejszy stan zachowania zapraw ;
— w stopniu minimalnym ulegać procesom starzeniowym; — nie pow inny zm niejszać porow atości otw artej zapraw, aby umożliwiać paroprzechodność;
— powinny nadawać zaprawom charakter hydrofilowy;
S t o s o w a n e m a t e ria ły
Po p rz e p ro w a d z e n iu a n a lizy o d n o śn e j lite ra tu ry oraz doświadczeń własnych do testowania użyto dw a środki: a) 2 i 4 % -o w y w o d n y ro ztw ó r w o d o ro tle n k u baru, dystrybutor POCh; oznaczenie: B-OH,
b) Steinfestiger-O H o stężeniu fabrycznym , produkt firm y W acker (Niemcy); oznaczenie: S-OH.
M e to d y k a b adań
B adania przeprow adzono na próbkach zapraw gipsowych otrzym anych z gipsu pótwodnego, o w ym iarach 4 x 4 x 8 cm, przygotowanych w oparciu o zaczyn gipsow y (W/G = 0,7).
Próbki zapraw gipsowych suszono do stałej masy w te m peraturze 60° C, ważono i nasycono na drodze podciągania kapilarnego odpow iednim roztworem . N astępnie suszono powoli do stałej masy. Próbki nasycone S-OH przed susze niem sezonowano nad parą wodną 48 godzin, z próbek z B-O H nie sezonow ano. O ceniano w p ływ im pregnacji na w ytrzym ałość zapraw.
W p ły w im p r e g n a c ji na w y t r z y m a ł o ś ć z a p r a w na ś c i s k a n i e
B adania w ytrzym ałości na ściskanie p rzeprow adzono na próbkach o wym iarach 4 x 4 x 8 cm przy pom ocy prasy hydraulicznej P-10. W tabeli 5 zestawiono w yniki badań. Na p o d sta w ie p rze d sta w io n ych niżej w y n ik ó w badań stw ierdzić można, że największe w zm ocnienie uzyskuje się d la za p ra w g ip so w ych im p re g n o w a n ych p rz y pom ocy roztworu Steinfestiger OH (ok. 206%).
W ytrzym ałość po im pregnacji S-OH jest podobna jak dla gipsu anhydrytowego.
Tabela 5
Badania nad wyborem środka do impregnacji wstępnej lp. Rodzaj Nasiąkliwość Zawartość Rść. Wzrost
impregnatu roztworem imp. środka Rść. / % / / % / kG/cm2 / % / 1. pr.nie impr. — — 121,98 — 2. 2-% B-OH 30,39 1,13 122,60 0,51 3. 4-% B-OH 24,82 1,20 156,32 28,15 4. S-OH 23,89 10,82 373.64 206.31 Tabela 6
W yniki badań sta rze n io w ych próbek gipsow ych na syco nych roztw oram i w o d o ro tle n k u baru i ż yw icy krzem o- organicznej lp. Rodzaj impregnatu Rść. przed / kG/cm 2 / Rść. po starzeniu / kG/cm 2 / 1. pr. nie impregn. 121,98 109,32 2. 2-% B-OH 122,60 97,72 3. 4-% B-OH 156,32 113,46 4. S-OH 373,64 126,88
W p ły w d z ia ła n ia c z y n n i k ó w k lim a ty c z n y c h
W związku z tym, iż podstaw owym czynnikiem niszczącym mury rotundy i palatium jest działanie klimatu, przeprow a dzono bad a n ia s ta rz e n io w e p róbek n a s y c o n y c h ww. roztworami.
Przeprowadzono następujące cykle starzeniowe: — 4 godz. nad parą wodną o temperaturze 100° C,
— 2 godz. 55% w ilgotności względnej, tem peratura pow ie trza 18°C,
— 16 godz. w te m p e ra tu rze 60° C, w ilgotność względna 40%
W ykonano 15 cykli starzeniow ych
WYBÓR ŚRODKA DO W ZMACNIANIA I HYDROFOBIZACJI ZAPRAW I KAMIENI
Cel badań
Celem badań był w yb ó r o d pow iedniego śro d ka konser w atorskiego do w zm a cn ia n ia i ochrony przed czynnikam i atm osferycznym i zapraw , a przede w szystkim przed wodą opadową wg wcześniej w yszczególnionych kryteriów.
S t o s o w a n e m a t e r ia ł y
Do badań, po analizie literatury i badań w łasnych w ytypo wano następujące środki:
— toluenowy 5 i 10% -owy roztwór kopolimeru Paraloid B-72 prod. USA; (ozn. B-72)
cloświet lenie
b ate n e sło n eczn e
w a r s t w a p o k r y c ia ____________ k r a t o w n ic a p r z e s t r z e n na e k ra n z h o lo g r a m em_________ b a te ri e^ s t o n e c z n e ś w i e t l e n i e
k j
' ty na
roleto va
rura odprowadzająca________ /
//ody opadowe z dachu
Ryc. 3. Ostrów Lednicki. Przekrój konstrukcyjny w skali 1:200 Fig. 3. Ostrów Lednicki. Construction cross section in scale 1:200
•v .v .v .v
115.00 У . .
p o c h y ln ia d la z w ie d z a ją c y c h Ryc. 4. Ostrów Lednicki. Elewacja nowego zadaszenia w skali 1:200
Fig. 4. Ostrów Lednicki. Elevation o f new roof in scale 1:200
Ryc. 5. Ostrów Lednicki. Perspektywa zespołu. Fig. 5. Ostrów Lednicki. Perspective o f complex.
— ro z tw ó r ro z p u s z c z a ln ik o w y S te in fe s tig e r H prod. Wacker, Niemcy; (ozn. SV-H) o stężeniu fabrycznym , — ro z tw ó r rozpuszczalnikow y A hydrosil - Z, o stężeniu fabrycznym , prod, polskiej; (Ah-Z)
— wodny roztwór 3%-owy preparatu Imlar CPC 1175 T prod, firmy Du Pont. (ozn. Im)
M e t o d y k a badań
Badania przeprowadzono na próbkach zapraw gipsowych otrzym anych z gipsu pótwodnego, o w ym iarach 4 x 4 x 8 cm, przygotow anych w oparciu o zaczyn gipsow y (W/G = 0,7).
Próbki zapraw gipsowych suszono do statej m asy w te m peraturze 60° C, ważono i nasycono na drodze podciągania kapilarnego odpowiednim roztworem . Następnie suszono pow oli do statej masy. O ceniano wptyw im pregnacji na w ytrzym ałość zapraw.
W p ty w im p re g n a c ji na w y trz y m a ło ś ć m e c h a n i c z n ą z a p ra w
B adania przeprow adzono na próbkach im pregnow anych i nie impregnowanych o wymiarach 4 x 4 x 8 cm, przy pomocy prasy hydraulicznej P-10.
W tabeli 7 zestawiono wyniki badań. Tabela 7
N ie k tó re w ła ś c iw o ś c i fiz y c z n e za p ra w g ip s o w y c h po im pregnacji środkami hydrofobowymi
Ip. Rodzaj N asiąkliwość Zawartość Rść. W zrost impregn. roztworem środka Rść. o imp./ % / / % / kG /cm 2 / % / 1. próbka nie impr. — — 121,98 —
2. 5% B-72 17,18 2,40 139,63 14,47 3. 10% B-72 19,59 2,80 193,64 57,93 4. SV-H 23,55 8,95 410.98 236.92 5. Ah-Z 18,72 5,34 293.74 139.99 6. Im. 2,53 0,17 265,52 117,67
Na podstaw ie przeprowadzonych badań stw ierdzić należy, że najw yższy wzrost wytrzym ałości wykazuje im pregnacja zapraw gipsow ych za pom ocą preparatu S teinfestiger H oraz kolejno Ahydrosil Z i Im lar CPC 1175. Jednocześnie należy stwierdzić, iż w wypadku emulsji wodnej Imlar CPC 1175 T obserw ujem y m inim alny przyrost masy próbki po im pregnacji, przy jednoczesnym dużym w zm ocnieniu, co jest tu niezm iernie korzystne, przy czym działanie Imlaru jest jedynie powierzchniowe, a nie strukturalne.
W p ły w d z ia ła n ia c z y n n ik ó w k li m a ty c z n y c h na w y t r z y m a ł o ś ć na ś c is k a n ie
W zw iązku z tym, że podstaw owym czynnikiem niszczą cym mury rotundy i palatium jest działanie klimatu, przepro
w adzono badania starzeniow e próbek nasyconych ww. roztworami.
Przeprowadzono następujące cykle starzeniowe: — 4 godz. nad parą wodną w temperaturze 100° С
— 2 godz. w 55% w ilg o tn o ści w zględnej, tem peratura powietrza 18° С
— 16 godz. w tem peraturze 60° C, w ilgotność w zględna 40%
Przeprowadzono 15 cykli starzeniowych. Tabela 8
Wptyw starzenia próbek im pregnowanych roztworami żywic na w ytrzym ałość zapraw
Ip. Rodzaj impregnatu R ść.przed Rść. po starzeniu kG /cm 2 kG /cm 2
1. próbka nie impregn. 121,98 109,32 2. 5 % B-72 139,63 113,04 3. 10% B-72 193,64 146,20 4. SV-H 410,98 101,04 5. Ah-Z 293,74 146.96 6. Im. 265,52 115,53
Na podstaw ie p rze d sta w io n ych w yżej w yników badań stwierdzić można, że najm niejszy wptyw na czynniki klim a ty c z n e w y k a z u ją p ró b k i im p re g n o w a n e p re p a ra te m Ahydrosil Z, również roztworem Paraloidu B-72.
W niosek:
Na podstaw ie p rz e p ro w a d z o n y c h badań udow odniono możliwości przeprow adzenia prac konserw atorskich zm ie rzających do popraw y w łaściw ości technicznych zapraw gipsowych, co w wypadku obiektu w Lednicy jest proble mem podstawowym. Proponuje się zastosowanie do w stęp nego w zm acniania strukturalnego preparatu Steinfestiger OH firm y W acker, a do w zm a cn ia n ia i hyd ro fo b iza cji preparatu Ahydrosil Z.
W ytypow anym i preparatam i można nasycać zaprawy oraz kamienie strukturalnie, bez obaw y uszczelnienia muru (zob. prace W. D om asłow skiego i innych). W zw iązku z tym możliwa jest paroprzechodność muru. Ponadto wymienione preparaty są stabilne na działanie ultrafioletu.
O K R E Ś L E N IE R O D Z A JU I S K ŁA D U Z A P R A W DO UZUPEŁNIANIA UBYTKÓW ORAZ „DO MUROWANIA"
Cel badań
Badania zm ierzały do wyboru typu zapraw y, dzięki której uzupełniono by ubytki w zaprawach oraz zastosowano do „murowania". Zaprawy te powinny spełniać wymogi konser w atorskie, a przede w szystkim :
— nie zmieniać barwy;
— nie wpływać negatywnie na późniejszy stan zachowania muru;
— w stopniu minimalnym ulegać procesom starzeniowym; — powinny mieć większą porowatość otwartą od zapraw i kamienia oryginalnego, aby umożliwiać paroprzechodność; — pow inny mieć dużą przyczepność do kamieni i zapraw oryginalnych;
— powinny mieć możliwość regulacji w ytrzym ałości w za leżności od przeznaczenia,
— maty skurcz.
Zbadano przydatność zapraw anhydrytowych, wapiennych i epoksydow ych. Nie badano przydatności zapraw cem en tow ych, poniew aż stosow anie ich do prac ko n se rw a to r skich przy obiektach z gipsu należy w ykluczyć z uwagi na fakt poważnej ich wady, a m ianowicie możliwość tworzenia się soli Candlota, która krystalizuje z dużą i zmienną ilością wody, co w konsekw encji prowadzi do dużych zniszczeń zaprawy. Ponadto zaprawy te uszczelniają mur.
S t o s o w a n e m a te r ia ty
Do badań wytypowano następujące zaprawy:
— wapienną o składzie 1:3 + 10% cementu białego w sto sunku do w a p n a + 2% m ielonej cegły + 0,25% w ęgla drzewnego,
— anhydrytow ą o składzie: pył anhydrytowy, 4% cementu portlandzkiego, 2% cegły mielonej + 0,25%, (W/G = 0.27), — epoksydow a o składzie 1:12: 1 cz. Epidianu 5 z 12% TĘCZY, 12 części piasku szklarskiego + 2% cegły mielonej i 0,25% węgla drzewnego.
Jako kruszyw o stosow ano piasek szklarski o granulacji poniżej 0,5 mm. Jako dodatki stosowano mieloną ceram ikę oraz m ielony węgiel o frakcji poniżej 0,5 mm. Zastosowane dodatki stw ierdzono w zaprawach oryginalnych.
M e to d y k a b a da ń
Badania przeprowadzono na próbkach 8 x 8 x 4 cm przygo towane w form ach metalowych. Po stwardnieniu (praktycz nie po 28 dniach) w ykonano określenie skurczu zapraw y (p rzy p o m o c y s u w m ia rki), p o d sta w o w ych w ła ściw o ści fizycznych (opis postępow ania jak w yżej), przyczepności oraz odporności na starzenie (opis jak wyżej).
W y n ik i b a d a ń
Na podstawie niżej przedstawionych wyników badań można stw ierdzić, iż tylko zapraw a epoksydow a spełnia w ym a gane konserw atorskie kryteria, poniew aż posiada o d p o w iednią nasiąkliw ość i porow atość otwartą, w ytrzym ałość po n a s y c e n iu c y k lic z n y m w o d ą o ra z b a rd zo d o b rą przyczepność do kamienia. W adą, jak wiadomo, jest mała św iatłotrw ałość objawiająca się żółknięciem zaprawy, co w w yp a d ku m u ró w w L e d n ic y ma zn iko m e z n a c z e n ie . (W .Dom asłow ski, 1965).
Wyniki badań zestawiono w tabeli:
Tabela 9
Niektóre właściwości zapraw na uzupełniania
lp. Rodzaj Skurcz Gęstość Nasiąkliw. Porowat. Rść. Zaprawy pozorna 1 -7 dni otwarta
(%) (g/cm 2) (%) (%) (kG /cm 2)
nasycona nie nasyć, wodą 1. wapienna 0,21 1,6 14,43 15,67 22,61 brak 2. anhydrytowa 0,03 1,8 16,04 17,02 30,64 91,7 151,9 3. epoksydowa 0,01 1,62 14,84 1562 25,46 227,3 238,9
Tabela 10
Przyczepność zapraw do kamieni
lp. rodzaj zaprawy przyczepność kG /cm 2 1. wapienna 0,869
2. anhydrytowa 0,714 3. epoksydowa powyżej 3,0
Tabela 11
Wpływ czynników korozyjnych na wytrzym ałość zapraw lp. Rodzaj zaprawy Rść. przed Rść. po starzeniu
(kG /cm 2) (kG /cm 2) 1. wapienna n. ozn. n. ozn. 2. anhydrytowa 151,9 24,4 3. epoksydowa 238,9 216,4
W n io s k i k o ńc o w e
Na pod sta w ie p rze d sta w io n ych w yżej w yników badań najkorzystniej będzie zastosow ać do:
— w zm acniania wstępnego: preparat Steinfestiger OH — wzmacniania: preparat Ahydrosil Z produkcji polskiej — uzupełniania ubytków i do „m urowania" w tym konstruk cyjnego: zaprawę epoksydową.
PROJEKT ZABEZPIECZENIA KONSTRUKCJI MURÓW
W a r ia n t o w e z a b e z p i e c z e n ie ś c ia n przed ro z w a r s tw ie n ie m p io n ow y m m u ró w
W związku z wytypowaniem zapraw y epoksydowej do prac konserwatorskich można w ytypow ać dw a sposoby zabez pieczenia rozw arstwiających się ścian:
— pierwszy sposób polegający na rozebraniu fragm entu muru i po dokładnej inwentaryzacji, oczyszczeniu kamieni i przemurowaniu,
— drugi sposób polegający na utrwaleniu stanu obecnego, tzn. po uprzedniej inwentaryzacji stanu zachow ania, i po dokładnym oczyszczeniu z gruzu i pyłów, bez rozbierania
na le ży w p ro w a d z ić w s z c z e lin y i p ę kn ię cia zapraw ę epoksydową, a w celu zw iększenia przyczepności, w miarę konieczności stosow ać kotwy, korzystnie z tytanu lub stali nierdzewnej.
W m iarę m ożliw ości należy za sto so w a ć drugi sposób, utrw alający obecny stan zachow ania. W ten sam sposób należy zabezpieczyć rum owisko ściany zachodniej.
Z a b e z p ie c z e n ie korony m u ró w
Po u p rz e d n im w s tę p n y m w z m o c n ie n iu p re p a ra te m S teinfestiger OH muru należy usunąć nawarstwienia z po wierzchni murów powietrzem pod ciśnieniem oraz minimalną ilością w ody z dodatkiem środka do dezynfekcji doczysz czając mechanicznie.
N astępnie należy usunąć stare kity cem entow e rozw ar stwiające inne. Ponownie przeprowadzić impregnację struk turalną przy pom ocy ww. preparatu. Następnie uzupełnić ubytki zapraw ą epoksydow ą o dobranych w łaściw ościach o ra z b a rw ie . Z a p ra w ę n a le ży u ks z ta łto w a ć tak, aby um ożliw iała odpływ wody. N astępnie całość im pregnować strukturalnie preparatem Ahydrosil Z produkcji polskiej.
Z a b e z p ie c z e n ie obiektu przed w o d ą g r u n t o w ą i o pa d o w ą
R ozpatrując różne klasyczne system y och ro n y budow li przed w odą gruntową można stwierdzić:
— podcinanie muru i wprowadzenie nowej izolacji spow o duje zniszczenie reliktów architektonicznych;
— w prow adzenie drenażu naruszy w arstw y kulturow e, a przede w szystkim może w w ypadku w y so kie g o stanu je z io ra sp o w o do w a ć pow ażne za w ilg o ce n ie m urów (S. Skibiński, 1985, 1989).
W związku z powyższym przed wodą podciąganą kapilarnie należy zastosow ać m agnetyzer firm AQ U APO L (Austria), którego skuteczność została w Polsce spraw dzona (budy nek tzw. Starej Prochowni w W arszawie). D ziałanie polega na m agnetokinezie, polegającej na zmianie ukierunkowania przepływu w ody kapilarnej wskutek odpowiednio dobrane go pola m agnetycznego o w ysokiej częstotliw ości. O dpo w ie d n ie u rzą d z e n ie po w o du je o d w ró c e n ie p o te n c ja łu e lektrycznego muru, co pow oduje w ędrow anie w ody w kierunku gruntu. Zaletą tego aparatu jest zasilanie polem elektrom agnetycznym Ziemi oraz powolne, kontrolowane
Ryc. 6. Ostrów Lednicki. Obraz holograficzny w skali 1:200. Figc. 6. Ostrów Lednicki. Holographie picture in scale 1:200
działanie. Z astosow anie ww. aparatu m ożliw e je s t po przeprowadzeniu badań przez firmę AQUAPOL.
Dla p o trze b n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia p rz y g o to w a n o kom puterowy program RZUTNIA, który um ożliw ia analizę ukształtow ania dachu pod kątem ochrony obiektu przed wodą deszczową i śniegiem.
Po przeprow adzonej analizie zap ro p o n o w a n o dach w kształcie elipsy o wymiarach odpowiednio dostosow anych tak, aby chronił przed wodą opadową, zm niejszał efekt tzw. roszenia, a ponadto zm niejszał nasłonecznienie. W odę opadow ą z dachu należy o d p ro w a d za ć p rzy pom ocy odpowiednio wykonanej instalacji pokazanej na rysunku. KONCEPCJA EKSPOZYCJI OBIEKTU
Zabezpieczenie ruin zespołu na Ostrow ie Lednickim oraz jego sto so w a n a do naszych cza só w e ks p o z y c ja je s t problemem pilnym i może być rozwiązana w różny sposób. Rozważono trzy w arianty zadaszenia reliktów archeolo gicznych, których autorem był mgr inż. arch. Piotr Koziej. P ierw sze dw a m ożna zaliczyć do kla syczn ych . T rzeci wariant nosi znak czasu. Punktem w yjścia do opracowania zadaszenia było stw ierdzenie faktu, iż istniejące zada szenie ruin nie spełnia swej ochronnej roli przed nisz czącym d zia ła n ie m czynników klim a tyczn ych . O becnie istniejący dach, ze względu na jego w ielkość i kształt nie zapobiega działaniu wody opadowej, a w okresie zimowym — kum ulacji śniegu w e w n ą trz o b ie ktu . Istnieje w ięc potrzeba jego zm iany. W celu uniknięcia w pływ ających niszcząco na w arstw y a rch e o lo g iczn e prac ziem nych za ło żo no o p a rc ie dachu na p o d p o ra ch is tn ie ją c e g o , dodając jedynie dwa słupy od strony zachodniej, czyli na kierunku najczęstszych w iatrów (zob. rys.2). Konstrukcja nowego dachu to kratownica przestrzenna (rys.5). Zada szenie ma kształt elipsy, poprzez to uzyskać można płyn ną płaszczyznę boczną dachu, zm niejszającą opór wiatru. P łaszczyzna boczna dachu pokryta je s t bezsp o in o w o szkłem refleksow ym , dając odbicie nieba patrzącem u z każdego punktu w yspy (ry s .4). W e fe kcie cała bryła nowego dachu jest neutralna w przestrzeni oraz wtapia się w otoczenie. Na górnej płaszczyźnie dachu um ieszczone są, niew idoczne z boków, kolektory słoneczne dające energię niezbędną do działania ekspozycji.
O prócz kole kto ró w w dachu znajdują się też św ietliki dające rów nom ierne oświetlenie ruin. Świetliki pokryte są szkłem fotochromowym regulującym natężenie w padają cego światła. Na słupach podtrzym ujących dach dookoła ca łe g o o b ie k tu z a kła d a się w y k o n a n ie p o d e stu dla zwiedzających, zawieszonego na wysokości około 2 m nad poziom em terenu (rys.3). W ejścia na podest w form ie pochylni zn a jd u ją się w pobliżu k a p licy na kierunku głów nego d ojścia do obiektu od przystani prom ow ej. W wewnętrznej płaszczyźnie podestu znajdują się roletowe zam knięcia zawieszone przy dachu i pod podestem . Będą one używ ane w przypadku w yjątkow o niekorzystnych
w arunków atm o sfe ryczn ych . Pod podestem oraz pod p ła s z c z y z n ą dachu p la n u je się u m ie ś c ić n ie z b ę d n e sztuczne oświetlenie ruin.
Spód dachu ma zostać pokryty taflam i szkła o rg a n ic z nego, na którym um ieszczony je st hologram — obraz trójwym iarowy rekonstrukcji palatium i sanktuarium (rys.6). Obraz ten byłby czytelny z podestów w okół ruin i poka załby zw iedzającym rzeczyw istą w ielkość i kształt z e społu tw orząc obraz na spodzie dachu. T ró jw ym ia ro w y realny obraz byłby w idoczny ponad dachem poza jego fizyczną płaszczyzną. Hologram ten pełniłby rolę rekon strukcji obiektu, będąc uzupełnieniem obecnie istniejących ruin. Określenie rekonstrukcji obiektu, czy przedstawienie jego konkretnej fazy pow inno być oparte o najnow sze badania a rc h e o lo g iczn o -a rch ite kto n iczn e . W przypadku istnienia kilku praw dopodobnych hipotez wizji obiektu m o żliwe byłoby stw orzenie kilku obrazów. M ożliwe jest z a prezentowanie na hologramach etapów budowy założenia i prezentacja ewolucji jego kształtów zwiedzającym . Z akła da się rów nież utw orzenie ponad dachem o p tycznego obrazu przy pom ocy laserów rekonstruow anego obiektu przy zachowaniu tego sam ego programu, co przy eksp o zycji hologramu wewnątrz zadaszenia. Byłby on widoczny z terenu wyspy oraz z lotu ptaka. Cała niezbędna aparatura u m ieszczona byłaby w ew nątrz konstrukcji dachu. Na rysunku przyjęto hipotetyczną rekonstrukcję bryty za prof. J. Zachwatowiczem (Sztuka Polska, 1971).
PODSUMOWANIE
Na podstawie przeprowadzonych badań oraz studiów nale ży stwierdzić, iż konieczne są prace konserw atorsko-bu- dowlane reliktów archeologicznych na Ostrowie Lednic kim. Proponuje się następujące kierunki prac nad rewalory zacją budowli rotundy i palatium na Ostrowie Lednickim: A) prace projektowe i badawcze:
— wykonanie pełnobranżowe projektu dachu według pro jektu k o n ce p cyjn e g o , o p isanego w niniejszym o p ra c o waniu;
— opracowanie przez historyków we współpracy z arche ologam i aktualnej koncepcji rekonstrukcji a rchitektury budowli i opracowanie projektu obrazu holograficznego lub alternatywnego obrazu (-ów) otrzym yw anego przy pom ocy laserów , e w e n tu a ln ie przez kla syczn e rzu tn iki św ia tła białego;
— opracow anie projektu ekranu i niezbędnej aparatury do ekspozycji hologramu lub innego typu obrazu na sklepieniu nowego dachu;
— e ksp e rtyza do tyczą ca przyd a tn o ści m etody m a g n e tycznej do osuszania budowli;
B) prace konserw atorsko-budowlane:
— prace konserwatorskie murów według wyżej zapropono w anego lub alte rn a tyw n e g o p ostępow ania ko n se rw a to r skiego (prace te można prowadzić przed-, w trakcie lub po zakończeniu montażu nowego dachu, jednakże m ożliwie pilnie);
— prace budowlano-montażowe nowego dachu;
— montaż techniczny aparatów do osuszania AQUAPOL; — m ontaż ekranu i aparatury do projekcji obrazu (-ów) według wybranego w projekcie technicznym systemu; — in sta la cja system u alarm ow ego, koniecznego w obec w prow adzenia drogiego sprzętu projekcyjnego (realizacja według decyzji właściciela obiektu)1.
dr Sław om ir Skibiński m gr inż. arch. P iotr Koziej
BIBLIO GRAFIA
B r o c h w ic z Z ., M ateriały wiążące w budow nictw ie starożytnym i
wczesnośredniowiecznym, Materiały Zachodniopomorskie, T 14,1968
B r o c h w ic z Z . , Badania w cze sn o śre d n io w ie czn ych z a p ra w
budowlanych integralną częścią badań archeologicznych, M ateriały
Zachodniopomorskie, T. 21,1975, ss. 101-223 i n.
C h u d z ia k o w a J ., W yniki badań archeologicznych w latach 1970-
1976, Materiały sprawozdawcze z badań zespołu pobendedyktyńskiego
w Mogilnie, BiMOZ, T. LII, seria B, z. 1,1978, ss. 74-93.
C h u d z ia k o w a J ., Badania a rch e o lo g iczn o -a rch ite kto n iczn e w
latach 1979-1980, M a te ria ły sp ra w o z d a w cz e z badań zespołu pobendedyktyńskiego w Mogilnie, BMiOZ, seria B, T. LXXII, z .3 ,1983, ss. 5-9.
C h u d z ia k o w a J . , Z e sp ó ł architektury rom ańskiej w Strzelnie w
św ietle najnowszych badań, Acta U niversitatis N icolai C opernici
Toruń, z. 184, 1990, ss. 5-27.
D o m a s ło w s k i W . , B adania n a d technologią m ate ria łó w do
k ito w a n ia / re k o n s tru k c ji k a m ie n n y c h rz e ź b i d e ta li architektonicznych, AUNC, 1965, s.3.
D o m a s ł o w s k i W ., Badania n a d struktu ra ln ym w zm acnianiem
kam ieni roztworam i żyw ic sztucznych, BMiOZ, T. XV, 1966.
D o m a s ło w s k i W ., R . M ir o w s k i, E . O r ło w s k a , D . S o b k o - w ia k , B a d a n ia n a d w z m o c n ie n ie m k a m ie n i z w ią z k a m i krzem oorganicznym i, (w:), Studia i M ateriały PKZ, (i inne prace w
AUNC, seria Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo) 1977.
J a w o r s k i G ., S k ib iń s k i S ., Wyniki badań zapraw pochodzących
z kościoła, M ateriały spraw ozdaw cze z badań zespołu pobene-
dyktyńskiego w Mogilnie, BMiOZ, 1978, ss. 110-129.
L a b u d a G ., W yjaśniające się tajem nice O strow ia Lednickiego, UAM Seria Historia 117, Poznań 1984, ss. 103-110.
Ł o p a c k a - S z y m a ń s k a K ., Z historii badań O strowia Lednickiego
Gniezno, Studia i M ateriały Historyczne, T.l, W arszaw a - Poznań
1984, ss. 7-25.
S k ib iń s k i S ., Wyniki badań nad zapra wami z pierw szej przebudowy
kościoła i najw cześniejszych obw arow ań k la s z to rn y c h , M ateriały
spraw ozdaw cze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, BMiOZ, seria B, T. LX, z .2 ,1980, ss. 76-83.
S k ib iń s k i S ., Badania nad z a praw am i budow lanym i, M ateriały spraw ozdaw cze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, BMiOZ, seria B, T. LXX II, z .3 ,1983, ss. 30-36.
1 Praca powstała w 1991 r. w Przedsiębiorstw ie Badań i Konserw acji Zabytków RENBUD Ska z o.o. w Toruniu na zlecenie M uzeum Pierwszych Piastów Polskich w Lednicy i finansowana była ze środków MKiS. Autor w tym miejscu pragnie gorąco podziękować za współpracę podczas badań dyrektorowi Muzeum dr M. Kaszubkie- w iczow i oraz jego współpracownikom . Ponadto prof. К. Żurowskiej z UJ w Krakowie za ważne inform acje dotyczące najnowszych odkryć archeologicznych oraz mgr L. Jagodzińskiemu z Microart-u w Toruniu za p rz yg o to w a n ie kom p u te row eg o prog ra m u do analiz kształtu p o k ry c ia d a c h o w e g o , ró w n ie ż m gr a rch. P. D ą b ro w s k ie m u , kierow nikow i ówczesnej Pracowni Projektów PBiKZ RENBUD i mgr arch. St. M iklaszew skiem u za doradztwo. Również i tym, których z wielu powodów nazwisk nie wymieniłem.
S k ib iń s k i S . , Wyniki badań próbek zapraw budowlanych, Materiały spraw ozdaw cze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, BMiOZ, seria B, T. LXX II, z .3 ,1983, ss. 37-44.
S k ib iń s k i S U dział s o li rozpuszczalnych w wodzie w procesaęh niszczenia kam iennych obiektów zabytkow ych oraz konserwatorskie sposoby ograniczania ich działania, „Ochrona Zabytków" 1985, nr 3-4,
ss. 244-257.
S k ib iń s k i S., Badania m ateriałoznaw cze kam iennych tw orzyw
architektonicznych, „Ochrona Zabytków" 1988, nr 2, ss. 94-109.
S k ib iń s k i S . , The sig n ific a n ce o f the e xa m in a tio n o f p h a se
composition and structure o f stone material in the conservation practice
(Perugia) 2-nd International Conference on Non - destruktive Testing), 1988.
S k ib iń s k i S ., K ę s y - L e w a n d o w s k a M ., Wyniki badań zapraw
budow lanych z fu n da m e n tów b a zyliki Św. Trójcy ora z rotundy Św. Prokopa w Strzelnie, Studia z archeologii i architektury, Toruń, UMK,
1989, ss. 5-24.
S k ib iń s k i S ., K ę s y - L e w a n d o w s k a M ., D o m a g a ls k i W .,
Wyniki badań składu fazowego zapraw budowlanych pochodzących z re lik tó w a rc h ite k to n ic z n y c h rotu n d y o ra z p ie rw s z e j fa zy bu d ow y kościoła cysterskiego w Łeknie, Studia i materiały do dziejów Pałuk, T.
1, Poznań, 1989, ss. 195-213.
S k ib iń s k i S ., O d sa la nie ka m ie n n ych o b ie k tó w zabytkow ych, BMiOZ, seria B, T. LXXXIV, 1989.
S k i b i ń s k i S . , K ę s y - L e w a n d o w s k a M . , Z a s to s o w a n ie
term icznej a n a liz y ró żn ico w e j do badań z a p ra w budow lanych dla p o trz e b a rc h e o lo g ii i a rch ite ktu ry, A cta U n iv e rs ita tis N icolai Copernici, z. 184, Toruń, 1990, ss. 119-150.
S k o c z y la s J ., Budowa geologiczna i surow ce m ineralne regionu
Jeziora Lednickiego, w: studia Lednickie, Lednica-Poznań 1989, ss.
209-222.
S t ę p ie ń P ., D o k u m e n ta c ja k o n s e rw a to rs k a a n a lity c z n o - programowa (ekspertyza i wstępny program konserwatorski I budowli i palatium), (maszynopis), Kraków, 1988.
Ś w i e c h o w k i Z . , B u d o w n ictw o rom a ń skie w Polsce. Katalog
Zabytków, Wrocław 1963, ss. 195-198.
W ó jc i k C z . , S k i b i ń s k i S ., Próba rozp o zn a n ia su ro w có w
skalnych zastosowanych w sklepieniach krypt romańskich w Mogilnie,
BMiOZ, seria B, T. LX, z .2 ,1980, ss. 52-71.
W ó jc ik C z . , O m artw icy w apiennej z kościoła w M ogilnie i innych
b u d o w la c h ro m a ń s k ic h W ie lk o p o ls k i i K u ja w , M a te ria ły spraw ozdawcze z badań zespołu pobenedyktyńskiego w Mogilnie, BMiOZ, seria В, T. XXII, z .3 ,1983, ss. 45-48.
W y r w a A .M ., Łekno - położenie, nazw a i p ró b a ich p ie rw otn e j
identyfikacji topograficznej, Studia i m ateriały do dziejów Pałuk, T. 1,
Poznań, 1989, ss. 85-104.
W y r w a A . M . , Informacje źródłowe i historia badań stanowiska nr 3
w Ł e k n ie o d tra n s lo k a c ji do p o c z ą tk u s ta c jo n a rn y c h b adań wykopaliskowych, Studia i m ateriały do dziejów Pałuk, T. 1, Poznań,
1983, ss. 105-120.
W y r w a A . M . , Stan badań nad architekturą ze stanow iska n r 3 w
Łeknie, Studia i m ateriały do dziejów Pałuk, T. 1, Poznań, 1983, ss.
137-188.
Ż u r o w s k a K ., Architektura monumentalna u progu chrześcijaństwa
