Rola wymiany zagranicznej we wzroście gospodarczym Chin

Pełen tekst

(1)Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Wydział Finansów Katedra Ekonomii. Autor mgr Dominika Choroś-Mrozowska. Rozprawa doktorska. ROLA WYMIANY ZAGRANICZNEJ WE WZROŚCIE GOSPODARCZYM CHIN. Promotor rozprawy Prof. dr hab. Bogumiła Szopa. Kraków, 2013.

(2) Składam serdeczne podziękowania: Pani prof. dr hab. Bogumile Szopie za opiekę naukową, życzliwość i cenne wskazówki udzielone mi podczas pisania niniejszej pracy oraz mojej Rodzinie, w szczególności Rodzicom i Mężowi, za wiele cierpliwości i nieustanne wsparcie. 2.

(3) Spis treści Wstęp.................................................................................................................................. 6. Rozdział 1. Wymiana zagraniczna a wzrost gospodarczy – teoretyczne podstawy analizy................................................................................................................................ 13. 1.1. Wymiana zagraniczna jako czynnik wzrostu gospodarczego................................. 13. 1.1.1. Wpływ handlu zagranicznego na wielkość i strukturę PKB......................... 14. 1.1.2. Handel zagraniczny a efektywność gospodarowania................................... 16. 1.1.3. Wpływ handlu zagranicznego na dynamikę PKB........................................ 21. 1.2. Wymiana zagraniczna w świetle teorii wzrostu gospodarczego............................ 27. 1.2.1. Znaczenie handlu zagranicznego i wzrostu gospodarczego w teorii klasycznej................................................................................................................ 27. 1.2.2. Poklasyczne teorie wzrostu gospodarczego a wymiana międzynarodowa. 29. 1.2.3. Handel zagraniczny a nowe modele i teorie wzrostu gospodarczego ze szczególnym uwzględnieniem wzrostu endogenicznego........................................ 37. 1.3. Strategie wzrostu gospodarczego opartego na handlu zagranicznym.................... 45. 1.3.1. Eksport i import w świetle teorii wolnego handlu i protekcjonizmu............. 45. 1.3.2. Wolny handel a protekcjonizm w praktyce................................................... 53. 1.3.3. Strategia antyimportowa i strategia proeksportowa....................................... 58. Rozdział 2. Rys historyczny rozwoju gospodarki chińskiej.......................................... 63. 2.1. Chińska Republika Ludowa przed transformacją.................................................. 64. 2.1.1. Budowa klasycznej centralnie planowanej gospodarki................................ 64. 2.1.2. Polityka Wielkiego Skoku i jej konsekwencje.............................................. 65. 2.1.3. Okres Rewolucji Kulturalnej........................................................................ 67. 2.2. Reformy chińskie i ich najważniejsze skutki......................................................... 69. 2.2.1. Początek transformacji gospodarczej Chin................................................... 69. 2.2.2. Druga faza reform, tzw. „reformy w mieście”.............................................. 73. 2.2.3. Trzeci etap reform – wdrażanie gospodarki rynkowej.................................. 78. 2.3. Chiny współcześnie - specyfika chińskiej gospodarki.......................................... 80. 2.3.1. Chiny na przełomie XX i XXI w.................................................................. 80 3.

(4) 2.3.2. Chiny w obliczu światowego kryzysu gospodarczego................................. 84. 2.3.3. Czynniki wzrostu gospodarczego Chin......................................................... 90. Rozdział 3. Model otwierania gospodarki chińskiej w procesie transformacji........... 102. 3.1. Gospodarka zamknięta na przykładzie Chin........................................................ 102. 3.1.1. Chiński model rozwoju autarkicznego.......................................................... 102. 3.1.2. Zagraniczne stosunki gospodarcze ChRL w latach 1949-1977.................... 106. 3.2. Proces otwierania gospodarki chińskiej................................................................. 109. 3.2.1. Otwarcie na świat ChRL – ujęcie wskaźnikowe........................................... 109. 3.2.2. Chińska Polityka Otwartych Drzwi............................................................... 118. 3.2.3. Kapitał zagraniczny w procesie otwierania gospodarki................................ 122. 3.3. Przemiany chińskiej zagranicznej polityki gospodarczej...................................... 128. 3.3.1. Zagraniczna polityka ekonomiczna w okresie transformacji........................ 128. 3.3.2. Chiny członkiem Światowej Organizacji Handlu......................................... 135. Rozdział 4. Obroty handlowe Chińskiej Republiki Ludowej....................................... 140. 4.1. Wielkość i dynamika chińskiej wymiany handlowej na tle transformacji gospodarczej.......................................................................................................... 140. 4.1.1. Obroty handlowe Chin w ujęciu dynamicznym............................................ 140. 4.1.2. Chińskie obroty handlowe a produkt krajowy brutto.................................... 143. 4.1.3. Bilans handlowy ChRL................................................................................. 147. 4.1.4. Kurs walutowy a obroty handlu zagranicznego............................................ 150. 4.2. Charakterystyka struktury handlu zagranicznego Chin......................................... 157. 4.2.1. Zmiany struktury geograficznej chińskich obrotów handlowych................. 157. 4.2.2. Struktura towarowa chińskiego eksportu...................................................... 162. 4.2.3. Zmiany struktury przedmiotowej importu ChRL......................................... 168. 4.3. Handel zagraniczny Chin a procesy globalizacyjne.............................................. 174. 4.3.1. Handel zagraniczny a firmy z udziałem kapitału zagranicznego.................. 174. 4.3.2. Udział Chin w handlu światowym................................................................ 177. 4.

(5) Rozdział 5. Eksport i import na tle wzrostu gospodarczego......................................... 186. 5.1. Metodyka badania wpływu eksportu oraz importu na wzrost gospodarczy........... 188. 5.2. Empiryczna weryfikacja hipotezy wzrostu gospodarczego stymulowanego eksportem oraz wzrostu gospodarczego stymulowanego importem.............................. 198. 5.3. Analiza wpływu sektora eksportowego na sektor pozaeksportowy....................... 219. 5.4. Identyfikacja wpływu sektora importowego na sektor pozaimportowy................. 223. 5.5. Wnioski i podsumowania........................................................................................ 228. Zakończenie....................................................................................................................... 238. Spis literatury.................................................................................................................... 244. Spis tabel............................................................................................................................ 271. Spis wykresów................................................................................................................... 274. Spis map............................................................................................................................. 276. Aneks statystyczny............................................................................................................ 277. 5.

(6) Wstęp W obecnych czasach żadna gospodarka rynkowa nie może funkcjonować w ramach tzw. autarkii, bez udziału w międzynarodowym podziale pracy. Jednym z najważniejszych jego elementów jest wymiana międzynarodowa, będąca pojęciem szerokim, w którego ramach mieszczą się wszystkie możliwe relacje wymienne między uczestniczącymi w niej krajami. Wymianę tę można rozpatrywać również w węższym zakresie, jako handel zagraniczny1 realizowany z pozycji poszczególnych krajów, w oparciu. o relacje. kraj - zagranica. Stanowi on podstawę otwarcia gospodarki narodowej w stosunku do świata zewnętrznego, przekształcając ją jednocześnie w podmiot międzynarodowej wymiany. Powstała w ten sposób gospodarka otwarta tworzy sieć powiązań ekonomicznych, przez które na rynki zewnętrzne wypływają strumienie krajowych dóbr i usług - eksport, a napływają do niej dobra i usługi pochodzenia zagranicznego - import. Równolegle, głównie za pośrednictwem międzynarodowych instytucji finansowych obsługujących ową wymianę, przepływają strumienie środków walutowo - pieniężnych. Do podmiotów międzynarodowego podziału pracy zalicza się przede wszystkim kraje wraz z ich systemami gospodarczo - politycznymi. Polityka gospodarcza każdego państwa ma do spełnienia wiele istotnych zadań i funkcji, do których należy przede wszystkim zapewnienie, w możliwie jak najwyższym stopniu, wewnętrznej i zewnętrznej stabilności gospodarczej. Jednym z podstawowych celów tej polityki jest utrzymanie odpowiedniego tempa wzrostu gospodarczego2, który oznacza zwiększenie realnej wartości produkcji i dochodu w danej gospodarce narodowej, a przebiegowi tego procesu towarzyszą liczne zmiany o charakterze jakościowym, co łącznie nazywane jest rozwojem gospodarczym. Od wielu lat w ekonomii prowadzone są badania, które mają za zadanie określenie czynników wpływających na wzrost gospodarczy. Jako czynniki wzrostu traktowane są elementy sprawcze kształtujące zarówno jego tempo, jak i proporcje. Można je podzielić m.in. na te wynikające z powiązań gospodarki ze światem zewnętrznym, tzw. czynniki zewnętrzne oraz te tkwiące wewnątrz określonej gospodarki narodowej, czyli czynniki 1. Termin handel zagraniczny często stosowany jest zamiennie z terminem handel międzynarodowy. W niniejszej pracy oba pojęcia, ze względu na realizację założonego celu badawczego, również używane będą jako synonimy. Należy jednak zaznaczyć, iż nie są one całkowicie tożsame, handel zagraniczny może mianowicie oznaczać wymianę tylko między dwoma krajami, podczas gdy handel międzynarodowy stanowi wymianę handlową grup krajów lub wszystkich krajów z wszystkimi kontrahentami zagranicznymi [Rymarczyk, 2007]. 2 Współcześnie miarą najczęściej stosowaną do szacowania wielkości gospodarki oraz jej zmian w czasie jest produkt krajowy brutto. W niniejszym opracowaniu (szczególnie w pierwszym rozdziale) - w związku z historycznym charakterem rozważań - zamiennie stosowany jest także termin dochód narodowy.. 6.

(7) wewnętrzne. Dotychczasowe badania pozwalają zidentyfikować handel zagraniczny jako jeden z czynników zewnętrznych, wśród których odgrywa on rolę decydującą. Wpływa on na wzrost za pośrednictwem inwestycji. Wpływ ten urzeczywistnia się zarówno poprzez tzw. czynniki ekstensywne3, oddziałując na stopę inwestycji, jak i intensywne, drogą modyfikacji ich efektywności [Iskra, 1998]. Wszystkie powyższe determinanty są ze sobą ściśle sprzężone, a zasada owego sprzężenia odnosi się również do handlu zagranicznego, jako zewnętrznego czynnika wzrostu gospodarczego. Wzajemne powiązania między handlem zagranicznym a wzrostem gospodarczym stanowiły przedmiot zainteresowania ekonomistów już od ponad dwóch wieków. Na temat udziału, jaki handel zagraniczny miał we wzroście gospodarek Azji Wschodniej, wśród badaczy wykształciły się dwa dominujące poglądy. Propagatorzy pierwszego uważali, że otwarcie gospodarki na handel zagraniczny było jednym z głównych źródeł wzrostu gospodarczego tych państw [Page, 1994]. Zwolennicy powyższej teorii krytykują możliwość prowadzenia celowej ekonomicznej polityki zagranicznej, która poprzez system selektywnie dobranych instrumentów handlowych ma za zadanie kształtować strukturę i rozmiary wymiany [Pack i Westphal, 1986]. Według jej propagatorów państwo powinno więc pozwolić, aby poprzez działanie mechanizmów rynkowych nastąpiło samoczynne wykorzystanie istniejącej przewagi komparatywnej. Z drugiej strony, część ekonomistów prowadzących badania nad gospodarkami Azji Wschodniej uważa politykę handlową opartą na celowym wykształceniu przewagi komparatywnej w strategicznie, pod względem ekonomicznym, wybranych sektorach gospodarki, jako główną cechę doświadczeń krajów Azji Wschodniej [Amsden, 1989; Wade, 1990; Singh 1992 oraz Noland i Pack, 2003]. Szybki wzrost gospodarczy tych krajów w drugiej połowie ubiegłego wieku badacze ci przypisują właśnie strategii wzrostu opartej na eksporcie, która w swej początkowej fazie wykształciła mechanizmy chroniące rodzime firmy przed zagraniczną konkurencją. Wschodnioazjatyckie rządy stosując tę politykę mogły przyspieszyć proces doganiania (catch up effect), kierując rzadkie zasoby do wybranych gałęzi gospodarki oraz adaptując zaawansowaną technologię pozyskaną od krajów 3. Czynniki wzrostu gospodarczego można rozpatrywać jako czynniki ekstensywne, takie jak liczba zatrudnionych, wielkość inwestycji i masa wykorzystanych w produkcji przedmiotów pracy (typu surowce, materiały, czy energia). Wzrost gospodarczy stanowi wówczas konsekwencję ich zmian o charakterze ilościowym. Może być on również wynikiem zmian jakościowych w obrębie wyżej wymienianych czynników, takich jak wzrost efektywności, wydajności, a także postęp naukowo-techniczny i organizacyjny. Te ostatnie determinują intensywny charakter wzrostu [Iskra, 1998].. 7.

(8) rozwiniętych. Ekspansja eksportu przyczyniła się do wzrostu gospodarczego nie tylko w wyniku lepszej akumulacji zasobów, ale także jako efekt podniesienia produktywności dzięki uzyskaniu dostępu do zagranicznych technologii i przez wzmożoną konkurencję na zagranicznym rynku. Ponadto, krajowe rynki w początkowej fazie podlegały ochronie w postaci barier handlowych, co pozwalało rodzimym producentom na przygotowanie się do sprostania tej konkurencji [Kim i in., 2007]. Badania nad gospodarką chińską były realizowane zgodnie zarówno z jednym, jak i z drugim z wyżej wymienionych alternatywnych podejść. Stawiano wówczas istotne z punktu widzenia prowadzonej analizy pytanie: czy rozwój handlu zagranicznego został osiągnięty. dzięki. prowadzonej. przez. państwo. strategii,. w. której. sprzedaż. na. międzynarodowym rynku jest jedynie formą finansowania niezbędnego importu? Może ono sugerować, że eksport, jeszcze w okresie przed wprowadzeniem reform, był realizowany bez brania pod uwagę możliwości wykorzystania przewagi komparatywnej kraju. W rezultacie ówczesna polityka handlowa spowodowała, że rozwój eksportu mógł jedynie w niewielkim stopniu lub w ogóle nie przyczynić się do wzrostu gospodarczego. Według alternatywnej interpretacji doświadczeń chińskich handel zagraniczny zgodny z przewagą komparatywną ChRL ma negatywny wpływ na tę gospodarkę. Tego typu ekspansja wpływa bowiem na wykształcenie, czy utrwalenie się niekorzystnych wzorców międzynarodowej specjalizacji, tak jak w okresie sprzed reform. Handel zagraniczny wpływa wówczas na wzrost jedynie przez import technologii [Lo, 2004]. W świetle powyższego uzasadnieniem podjęcia tematu badawczego koncentrującego się wokół zagadnień wymiany zagranicznej jest fakt, że w dobie globalizacji i wzmacniających się procesów integracyjnych rośnie znaczenie związanych z nią problemów, a przez to i zainteresowanie nimi. W związku z tradycyjnym pojmowaniem roli eksportu i importu w naukach ekonomicznych i polityce gospodarczej zagadnienia te nadal nie doczekały się właściwego miejsca ani pełnych i kompleksowych opracowań. W polskiej literaturze brakuje również opracowań opisujących współczesne osiągnięcia teorii wymiany międzynarodowej, szczególnie tej uwzględniającej rolę i miejsce importu. W niniejszej pracy podjęto próbę wypełnienia tej luki. Jak się wydaje istotnym atutem niniejszego opracowania jest wykorzystanie przy weryfikacji hipotez badawczych danych dotyczących gospodarki szczególnej, jaką niewątpliwie jest gospodarka chińska. Chiny to kraj, który dopiero od trzech dekad znajduje się w trakcie radykalnych przemian ekonomicznych, polegających m.in. na otwarciu gospodarczym,. którym. jednocześnie. towarzyszy. bardzo. wysoka. stopa. wzrostu 8.

(9) gospodarczego. Jest to również jedna z niewielu gospodarek w regionie, którym udało się uniknąć negatywnych skutków kryzysu azjatyckiego (z 1997 r.) oraz jedna z nielicznych w skali świata (szczególnie tych aktywnie uczestniczących w wymianie międzynarodowej), które relatywnie szybko poradziły sobie ze skutkami ostatniego światowego kryzysu finansowego. Rozpoczynając ponad trzydzieści lat temu proces głębokich przemian, z których te najbardziej radykalne dotyczyły m.in. sfery międzynarodowych stosunków gospodarczych, kraj ten z pozycji gospodarki ubogiej, posiadającej wszystkie cechy krajów tzw. „trzeciego świata”, stał się drugą pod względem wielkości PKB światową gospodarką. Chińska pozycja w rozwijającym się świecie i doświadczenia Państwa Środka wydają się więc mieć istotne znaczenie nie tylko z perspektywy samych Chin, ale także innych rozwijających się gospodarek oraz krajów rozwiniętych. W niniejszej pracy sukces ChRL analizowany jest z perspektywy udziału Chin w międzynarodowej wymianie handlowej, ze szczególnym uwzględnieniem handlu zagranicznego, zwłaszcza, że nadal otwarte pozostaje pytanie na temat jego roli we wzroście gospodarczym Państwa Środka. Rozprawa stanowi tym samym głos w dyskusji, która od lat toczy się wśród badaczy gospodarek Azji Wschodniej. Za główny cel pracy przyjęto więc określenie roli, jaką eksport i import pełnią we wzroście gospodarczym Państwa Środka. Podstawowym wyzwaniem pracy jest zatem empiryczna analiza wielkości, dynamiki i struktury eksportu oraz importu, pozwalająca na ocenę zakresu spełnienia ich podstawowych funkcji we wzroście gospodarczym ChRL. Realizacja głównego celu rozprawy wymaga sformułowania następujących celów szczegółowych: 1. Identyfikacja kanałów wynikających z modeli teoretycznych, poprzez które wymiana zagraniczna (z wyodrębnieniem eksportu i importu) oddziałuje na wielkość i strukturę produktu krajowego brutto; 2. Przedstawienie genezy i istoty wzajemnych relacji pomiędzy handlem zagranicznym a wzrostem gospodarczym; 3. Identyfikacja udziału obrotów handlowych w PKB Chin; 4. Analiza wielkości, dynamiki i struktury chińskiego importu; 5. Analiza wielkości, dynamiki i struktury eksportu ChRL; 6. Wybór właściwych metod pomiaru zależności pomiędzy eksportem i importem a wzrostem gospodarczym; 7. Porównanie wyników otrzymanych w efekcie zastosowania alternatywnych modeli handlu zagranicznego. 9.

(10) Przedstawione powyżej cele badawcze, w świetle studiów literatury przedmiotu, pozwalają na sformułowanie następujących hipotez badawczych: . Hipoteza podstawowa: Występuje istotna korelacja pomiędzy eksportem oraz importem a wzrostem gospodarczym Chińskiej Republiki Ludowej.. . Hipotezy pomocnicze:. 1. W okresie transformacji gospodarki chińskiej eksport stanowił podstawowe źródło finansowania niezbędnego importu. 2. W okresie transformacji gospodarki chińskiej import pozwolił na uniezależnienie struktury dochodu podzielonego od istniejącego aparatu wytwórczego. 3. Import dóbr inwestycyjnych stał się jedną z form pozyskiwania wiedzy technicznej przez gospodarkę chińską. 4. Sektor eksportowy ma pozytywny wpływ na poza-eksportową część gospodarki chińskiej. 5. Sektor importowy korzystnie wpływa na poza-importową część gospodarki chińskiej. Zakres przedmiotowy rozprawy obejmuje analizę ewolucji gospodarki chińskiej od drugiej połowy XX w., ze szczególnym uwzględnieniem okresu transformacji gospodarczej rozpoczętej po 1978 roku. Należy podkreślić, że jest to czas istotnych przemian obserwowanych w chińskiej gospodarce, z których część zachodząca w obszarze zagranicznych stosunków gospodarczych zyskała miano „otwarcia na świat”. Jednocześnie transformacja Chin zachodzi w szerokim kontekście uwarunkowań gospodarki światowej, z którą kraj ten, poprzez postępujące procesy otwierania, jest coraz bardziej powiązany. Ma to szczególne znaczenie zwłaszcza w perspektywie ostatniego światowego kryzysu finansowego i jego konsekwencji. Praca składa się z pięciu rozdziałów. W pierwszej kolejności należy podkreślić, że wiele modeli i teorii wzrostu gospodarczego nie uwzględnia przesłanek i konsekwencji uczestnictwa w wymianie międzynarodowej. Nie można jednak dokonywać trafnej analizy współczesnych problemów wzrostu i rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów, czy gospodarki światowej jako całości, bez odwołania się do szeroko rozumianej teorii odnoszącej się do tych zagadnień. W związku z powyższym rozdział pierwszy rozprawy poświęcony. został. przedstawieniu. wzajemnych. zależności. pomiędzy. wzrostem. gospodarczym a handlem zagranicznym od strony teoretycznej, co stanowi gruntowną podstawę umożliwiającą przeprowadzenie, w dalszej części pracy, analizy empirycznej.. 10.

(11) W rozdziale drugim pracy podjęto próbę przedstawienia charakterystyki współczesnej gospodarki chińskiej oraz etapów jej transformacji po roku 1978 na tle uprzednich przemian ChRL. Opis zmian zachodzących w gospodarce chińskiej przez ostatnie trzy dekady byłby bowiem niepełny bez zasygnalizowania wcześniejszej drogi wzrostu tego kraju. Miała ona istotny wpływ na kształtowanie się warunków wyjściowych, z których startowała gospodarka chińska na początku lat osiemdziesiątych, determinując w znacznym stopniu przebieg jej dalszej transformacji. W rozdziale trzecim pracy przedstawiony został proces otwierania gospodarki, od stanu wyjściowego, który oznaczał praktycznie całkowitą izolację w zagranicznych stosunkach gospodarczych, po współczesne otwarcie Chin na świat. Przedstawiony opis procesów otwierania gospodarki chińskiej pozwala na pełniejsze poznanie mechanizmów rządzących chińską wymianą handlową, stanowiąc tym samym kolejny krok w realizacji głównego celu rozprawy. W pracy zwrócono również uwagę na rolę kapitału zagranicznego w procesie otwierania gospodarki Państwa Środka, który pozwolił na realizację celów inwestycyjnych znacznie wykraczających poza jej możliwości finansowe. Kapitał ten stanowił także główne źródło dostępu do zagranicznej myśli technicznej, szczególnie w początkowym okresie transformacji, ze względu na brak lub ograniczenia w zakresie innych możliwości jej sfinansowania. W. rozdziale. czwartym. badaniu. poddano. zarówno. geograficzną,. jak. i towarową strukturę obrotów handlowych Chin. Szczególny nacisk położony został na ocenie wielkości, dynamiki oraz roli dóbr inwestycyjnych w wymianie handlowej, ze względu na fakt, iż to one uważane są za główny czynnik zmian w strukturze produkcji krajowej Chin. Rozdział piąty stanowi zasadniczą część pracy. Przeprowadzono w nim analizę wpływu handlu zagranicznego na wzrost gospodarczy przy wykorzystaniu wybranych metod ekonometryczno-statystycznych.. Pozwoliły. one. na. weryfikację. hipotezy. wzrostu. stymulowanego przez eksport oraz alternatywnej tezy wzrostu stymulowanego importem. Ocenie poddany został również wpływ sektora eksportowego na sektor poza-eksportowy oraz sektora importowego na sektor poza-importowy. Ze względu na cel pracy oraz przedstawione hipotezy, w rozprawie wykorzystane zostały instrumenty badawcze z zakresu nauki o stosunkach międzynarodowych, takie jak obserwacja, opis i pomiar. Część teoretyczna oparta została na przeglądzie zarówno krajowej, jak i zagranicznej literatury przedmiotu, opracowań i analiz zamieszczonych na stronach internetowych uznanych ośrodków badawczych, takich jak m.in.: Światowa Organizacja Handlu (WTO), National Bureau of Economic Research (NBER), Organizacja Narodów 11.

(12) Zjednoczonych (ONZ), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), Bank Światowy (BŚ), CEIC Data, a także właściwych urzędów i agend analizowanych państw, w szczególności Chin. Metody opisowe wykorzystano do przedstawienia stanowisk i poglądów różnych kierunków teoretycznych, w tym nowych teorii handlu zagranicznego. Istotny element analizy teoretycznej stanowi też identyfikacja mechanizmów, poprzez które eksport oraz import wpływają na wzrost gospodarczy, umożliwiająca dobór odpowiednich metod i narzędzi analizy empirycznej. Analiza. danych. empirycznych. przeprowadzona. została. przy. użyciu. metod. ekonometryczno - statystycznych. W celu weryfikacji dwóch alternatywnych hipotez wzrostu gospodarczego stymulowanego przez eksport i import w pracy zastosowano szereg metod umożliwiających. przeprowadzenie. analizy. kwantytatywnej. dla. badanego. procesu,. a w szczególności: . korelacje cząstkowe i wielorakie;. . równania regresji liniowej zbudowane w oparciu o funkcję produkcji, rachunek dochodu narodowego oraz modele dwu-sektorowe;. . narzędzia ekonometryczne weryfikujące poprawność budowy modeli regresji liniowej. Zastosowanie wskazanych wyżej metod badawczych umożliwiło – jak się. wydaje - kompleksową analizę problematyki rozprawy, realizację celów badawczych oraz weryfikację przyjętych a priori hipotez badawczych.. 12.

(13) Rozdział 1 WYMIANA ZAGRANICZNA. 1.1.. A WZROST GOSPODARCZY – TEORETYCZNE PODSTAWY ANALIZY. Wymiana zagraniczna jako czynnik wzrostu gospodarczego Znaczenie handlu zagranicznego w danej gospodarce zależy od wielu innych. determinatnt wzrostu, takich jak m.in. stopień otwartości gospodarki, wyposażenie kraju w bogactwa naturalne, skala produkcji i rozmiary rynku. W krajach najmniej rozwiniętych wymiana handlowa z zagranicą ogranicza się do wymiany nadwyżek towarowych, głównie produktów rolnych lub surowców naturalnych. Wraz z rozwojem gospodarczym następuje z reguły otwieranie się gospodarki, jej internacjonalizacja i rozszerzanie wymiany z zagranicą [Budzowski, 2003]. W świetle dotychczasowych teorii wzrostu nasilenie zewnętrznych powiązań gospodarczych wpływa zarówno na wzrost, jak i na szerzej rozumiany rozwój gospodarczy. Uczestnictwo danego kraju w międzynarodowej wymianie może mu przynieść znaczące korzyści, a z pewnością jest bardziej efektywne niż jego rozwój autonomiczny1. Korzyści te zależą w dużej mierze od kierunków, czyli tzw. pasów transmisyjnych handlu, za pośrednictwem których wpływa on na wzrost gospodarczy. Zarówno w doktrynie ekonomicznej, jak i w praktyce gospodarczej wyróżniane główne kierunki jego oddziaływania odnoszą się przede wszystkim do:  wielkości i struktury PKB;  efektywności gospodarowania oraz  dynamiki PKB. 1. Stanowi to jeden z głównych wniosków raportu opracowanego przez ekspertów Banku Światowego na temat związku pomiędzy globalizacją a wzrostem gospodarczym [Globalization, Growth (…), 2002] 13.

(14) 1.1.1. Wpływ handlu zagranicznego na wielkość i strukturę PKB W gospodarce autarkicznej możliwości konsumpcyjne są takie same jak możliwości produkcyjne, co oznacza, że struktura wytworzonego PKB odpowiada strukturze jego podziału. Zmiany tej pierwszej, szczególnie w relatywnie krótkim czasie, są w znacznej mierze ograniczone przez elastyczność istniejących mocy produkcyjnych oraz posiadane zasoby bogactw naturalnych. Dlatego od zamierzchłych czasów uznawano wpływ handlu zagranicznego na wielkość i strukturę dochodu narodowego [Budnikowski i Kawecka-Wyrzykowska, 2000]. Już merkantyliści uznali uczestnictwo w wymianie międzynarodowej za czynnik przyczyniający się do zwiększania bogactwa narodów [Gurgul i Lach, 2010]. Do średniowiecza dostrzegano głównie pasywną funkcję wymiany zagranicznej, polegającą na możliwości uniezależnienia poprzez obroty handlowe z zagranicą struktury dochodu do podziału od struktury potencjału wytwórczego danej gospodarki. Oznaczało to jednocześnie uniezależnienie struktury dochodu narodowego do podziału od struktury dochodu wytworzonego. Już wtedy uważano, że nawet częściowe otwarcie gospodarki, ograniczone do tzw. importu niezbędnego2 [Bożyk i in., 1999], powoduje takie zmiany w strukturze dochodu narodowego podzielonego, których nie można by osiągnąć w gospodarce autarkicznej. Import bowiem pozwala na zaopatrzenie. kraju. w. towary,. które. nie. są. w. ogóle. wytwarzane. lub. powstają. w ilościach nie zaspokajających krajowego zapotrzebowania. W celu uzyskania środków na sfinansowanie importu niezbędnego, czyli uzupełniającego oraz substytucyjnego, zaczęto rozwijać potencjał eksportowy. W efekcie rozwijały się proeksportowe branże, co również miało bezpośredni wpływ na strukturę dochodu wytworzonego. Przy wyborze towarów będących przedmiotem obrotu opierano się na różnicach w absolutnym poziomie kosztów wytwarzania. Dobra, w przypadku których koszty produkcji krajowej przewyższały koszty ich wytworzenia za granicą, powinny stać się przedmiotem importu. Natomiast te dobra, dla których były one niższe, należało eksportować. Ilościowe ujęcie transformacyjnej funkcji importu i eksportu ma istotne znaczenie przy rozpatrywaniu roli wymiany zagranicznej jako czynnika wzrostu gospodarczego. Jest ona obrazowana przez tak zwaną zależność importową, która wyraża stosunek wolumenu importu dóbr pierwotnych lub przetworzonych do ich całkowitego rocznego zużycia - produkcyjnego bądź konsumpcyjnego - w danej gospodarce narodowej. Na jej podstawie można ocenić stopień 2. Za nięzbędny można określić ten import oraz eksport, które są zdeterminowane względami strukturalnymi. Oznacza to, że bez tych ostatnich wystąpiłyby znaczące dysproporcje między strukturą produkcji a strukturą zapotrzebowania. Jednocześnie prowadzi to do zaburzeń na rynku oraz w sferze produkcji i inwestycji [Bożyk i in., 1999] 14.

(15) oddziaływania obrotów handlowych z zagranicą na zmianę rzeczowej struktury dochodu narodowego wytworzonego w kraju oraz na zmianę struktury jego podziału. Wymiana zagraniczna prowadzona w oparciu o powyższe szacunki prowadzi do lepszego zaspokojenia produkcyjnych i konsumpcyjnych potrzeb społeczeństwa. Import pozwala bowiem na wyrównanie luki podażowej i to nie tylko w towarach nie produkowanych w danym kraju, ale także sprowadzanych sezonowo, czy o zindywidualizowanych cechach. Analizując wpływ wymiany zagranicznej na wielkość dochodu narodowego, efekty działania importu i eksportu należy rozpatrywać oddzielnie [Klawe i Makać, 1987]. Eksport wpływa na zwiększenie wartości dochodu narodowego wytworzonego, ponieważ w celu dokonania wywozu zwiększona zostaje produkcja dóbr i usług. Podobnie jak inwestycje można go uznać za czynnik popytotwórczy, który powoduje wzrost zatrudnienia, dochodów ludności z tytułu pracy i popytu globalnego. Biorąc jednak pod uwagę aspekt oddziaływania wywozu na gospodarkę,. wpływa. on. na. zmniejszenie. się. podaży. na. rynku. wewnętrznym,. a tym samym dochodu narodowego do podziału. Wraz z rosnącym popytem może się przyczynić do wzrostu cen dóbr i usług, czyli mieć negatywny, inflacjogenny wpływ na gospodarkę narodową. W przypadku importu wzrost podaży dóbr i usług na rynku krajowym prowadzi do wzrostu podaży globalnej. Zwiększa on więc dochód narodowy do podziału. Przejmując jednocześnie część popytu wewnętrznego, wpływa na zmniejszenie zapotrzebowania na produkty krajowe. Prowadzi to do ograniczenia popytu na pracę, czyli hamuje wzrost zatrudnienia i produkcji. W efekcie import obniża wartość dochodu narodowego wytworzonego i ma wpływ deflacyjny, hamujący tendencje do wzrostu cen na rynku krajowym. Oba kierunki wymiany działają równocześnie, a o skutkach handlu zagranicznego dla analizowanej gospodarki decydują rozmiary salda obrotów z zagranicą. W istotny sposób modyfikuje on zatem wielkość i strukturę dochodu narodowego danego kraju.. 15.

(16) 1.1.2. Handel zagraniczny a efektywność gospodarowania Z czasem transformacyjna i ilościowa funkcja handlu zagranicznego zaczęły stopniowo tracić na znaczeniu na rzecz funkcji efektywnościowej. Zarówno w teorii ekonomii3, jak i w praktyce coraz większą wagę przypisywano możliwościom bardziej efektywnej alokacji zasobów, którą można uzyskać w wyniku wymiany międzynarodowej. Wczesne teorie wyjaśniały jednak jedynie jednorazowe efekty wpływu wymiany zagranicznej na wzrost gospodarczy, jako wynik realokacji zasobów dokonywanej na podstawie przewagi absolutnej lub komparatywnej. W związku z powyższym, efekty te nazywane są „statycznymi”, gdyż prowadzą wyłącznie do jednorazowego wzrostu dochodów krajów uczestniczących w wymianie [Kopiński, 2007]. Funkcja efektywnościowa handlu zagranicznego, który pozwala na bardziej racjonalne wykorzystanie posiadanych zasobów, realizowana jest głównie w oparciu o specjalizację międzynarodową. Prowadząc do jednorazowego wzrostu poziomu dochodu specjalizacja nie jest jednak determinantą długookresowego wzrostu gospodarczego4 [Kopiński, 2007]. Podstawę wyboru kierunków tej specjalizacji stanowi wymiana międzynarodowa będąca narzędziem transformacji rzeczowej struktury dochodu narodowego. Specjalizacja umożliwia poszczególnym gospodarkom skoncentrowanie się na produkcji jedynie części dóbr, ale w ilości pozwalającej na zaspokojenie zarówno popytu krajowego, jak i zagranicznego. Dzięki temu, że z tych samych zasobów produkcyjnych dane gospodarki uzyskują większą ilość towarów i usług, wymiana dla każdego z partnerów powinna być opłacalna. Współczesne kierunki specjalizacji międzynarodowej są determinowane przez względne (komparatywne) różnice w kosztach wytwarzania, które są weryfikowane zarówno przez import, jak i eksport5. Przewaga w kosztach produkcji eksportowanego dobra nad partnerami wymiany powinna być relatywnie największa lub różnice na ich niekorzyść powinny być. relatywnie najmniejsze. W. przypadku, gdy koszty te. są niższe. 3. Dotyczy to ekonomii klasycznej oraz neoklasycznej [Misala, 2006]. Jako jedno z prawdopodobnych przyczyn „statycznego” charakteru specjalizacji międzynarodowej uważa się występowanie prawa malejących przychodów. 5 Rozwinięciem teorii kosztów komparatywnych jest teoria proporcji czynników wytwórczych. Zmienione zostało tu założenie o funkcjach produkcji, które w tym wypadku są wszędzie takie same, czyli wszędzie dostępna jest ta sama technologia. Gospodarki obficie wyposażone w pracę, specjalizują się w produkcji relatywnie pracochłonnej, a względnie obficie wyposażone w kapitał, w produkcji kapitałochłonnej. Oznacza to, że każdy kraj specjalizuje się w produkcji, w której jego koszty komparatywne są najniższe dzięki czemu wszyscy partnerzy wymiany powinni odnieść z niej korzyści. Zgodnie z teorią wymiana ta powinna w efekcie prowadzić do wyrównywania się cen czynników wytwórczych w skali świata, w praktyce jednak nie zaobserwowano występowania tego procesu. Co istotne, handel zagraniczny doprowadza ceny do światowego poziomu, w związku z czym decyzje podmiotów podejmowane są na podstawie cen światowych [Giessen, 1995]. 4. 16.

(17) w relacji do światowych, to ceny oferowane przez dany kraj są konkurencyjne w stosunku do cen na rynku międzynarodowym. Wpływ specjalizacji na podniesienie efektywności gospodarowania wyraża się m.in. w obniżeniu przeciętnych kosztów jednostkowych6 [Budnikowski, 1997]. Ich ograniczenie możliwe jest głównie dzięki uczestnictwu w międzynarodowym podziale pracy. Jest ono tym bardziej prawdopodobne, że wymiana międzynarodowa pozwala osiągnąć korzyści skali produkcji, które uwidaczniają się zwykle w długim okresie, w wyniku zwiększenia rozmiarów produkcji w celu zaspokojenia popytu zagranicznego. Jednostkowe koszty przeciętne spadają dzięki rozłożeniu ich na większą ilość wyrobów, czyli są to korzyści skali sensu stricte7. Zwiększona rentowność powoduje tu dodatkowe inwestycje, a więc także i wzrost. Produkcja na większą skalę umożliwia również wykorzystanie zgromadzonych doświadczeń oraz dorobku w zakresie osiągniętego postępu naukowo-technicznego w produkcji określonych towarów. Jej efektem jest jednocześnie pełniejsze wykorzystanie istniejących mocy produkcyjnych oraz lepsza eksploatacja dostępnych zasobów, jak również zbliżenie się krajowych poziomów tej eksploatacji do optymalnej funkcji produkcji. Czy danej gospodarce uda się osiągnąć korzyści skali zależy od tego, czy w wyniku wymiany międzynarodowej zwiększą się rozmiary produkcji. Jest to możliwe, gdy kraj wypracował przewagę komparatywną w branżach, w których uzyskanie takich korzyści jest możliwe. Są to branże, w których produkcja w przypadku gospodarki zamkniętej jest niższa od potencjalnej. W przypadku, gdy uda się osiągnąć przewagę komparatywną w sektorze gospodarki, w której są wysokie bariery wejścia, czyli jednocześnie duże korzyści skali, może mieć to pozytywny wpływ na tempo postępu technicznego. Występuje tu następująca zależność: im wyższe bariery wejścia na dany rynek, tym bardziej opłacalne jest ponoszenie kosztów innowacji. Ryzyko przejęcia zysku innowatora przez inną firmę jest w tym przypadku w znacznym stopniu ograniczone. Należy jednak podkreślić, że im większa jest konkurencja, tym szybsza jest dyfuzja technologii i tym mocniejsze są argumenty za wprowadzaniem. innowacji.. Przedsiębiorstwa. działające. w. ramach. konkurencji. międzynarodowej są więc zmuszone do szybszych innowacji.. 6. Na funkcję jaką pełni wymiana międzynarodowa w procesie specjalizacji i w efekcie obniżania kosztów jednostkowych wskazują m.in. autorzy teorii popytowo-podażowych. Podkreślają oni również rolę jaką odgrywa handel zagraniczny poprzez umożliwienie lepszego zaspokojenia potrzeb konsumentów, stanowiąc tym samym odpowiedź na ich coraz bardziej zdywersyfikowane preferencje. Ludzie w celu ich zaspokojenia są często bardziej skłonni do zwiększania poziomu wydajności swojej pracy. 7 Mają one szczególne znaczenie w branżach ponoszących wysokie koszty stałe. 17.

(18) Korzyści skali powodują wzrost produkcji i dochodu, jednak wzrost ten będzie miał charakter średniookresowy, czyli wystąpi do momentu ich wygaśnięcia. Dodatkowych źródeł oddziaływania wymiany międzynarodowej na efektywność gospodarowania upatruje się w imporcie oraz eksporcie towarów i usług. O bezwzględnym poziomie średniej efektywności inwestycji realizowanych w danej gospodarce decydują właśnie cząstkowe efektywności inwestycji realizowanych w produkcji przeznaczonej zarówno na rynek krajowy, jak i zagraniczny. Rozpatrując wpływ handlu zagranicznego na efektywność inwestycji należy wziąć zatem pod uwagę, że przy ich realizacji można używać zarówno dóbr pochodzących z kraju, jak i z zagranicy. Spośród wielu powodów importowania towarów i usług w literaturze podkreśla się ten, że dla gospodarki danego kraju produkcja zastępująca import jest często bardziej kosztowna (w kategoriach zarówno relatywnych, jak i bezwzględnych) w stosunku do zakupu analogicznych towarów i usług od zagranicy. Ważne jest również, że popyt na towary i usługi w danej gospodarce jest zróżnicowany, co także sprzyja poprawie efektywności gospodarowania. W przypadku racjonalnie rozwijanego importu, efektywność sprowadzanych z zagranicy towarów i usług z założenia powinna przewyższać efektywność ich wytwarzania lub świadczenia w kraju [Misala, 2005]. W przeciwnym wypadku import inwestycyjny byłby nieopłacalny z punktu widzenia rachunku ekonomicznego, a tańszym rozwiązaniem byłoby zastosowanie krajowych dóbr inwestycyjnych. Ma to istotne znaczenie szczególnie w przypadku krajów wysoko rozwiniętych, posiadających możliwości wyprodukowania większości rodzajów dóbr kapitałowych. Ze względu jednak na wysokie koszty, przy ograniczonym zapotrzebowaniu, szczególnie dla małych i średnich gospodarek, bardziej opłacalna jest koncentracja wielkoseryjnej produkcji eksportowej o wysokiej efektywności i sprowadzanie części potrzebnych dóbr kapitałowych wytwarzanych w warunkach lepszych niż w kraju, tym samym o wyższej efektywności. Oznacza to, że import wpływa na obniżenie kosztów inwestycji lub zwiększenie ich efektywności. Wśród realnych przyczyn rozwoju eksportu decydujące znaczenie mają te uwzględniane w dotychczasowym dorobku teoretycznym. Główny nacisk kładziono tam na poprawę efektywności gospodarowania w wyniku podwyższenia średniej efektywności nakładów inwestycyjnych. Według teorii, średnia efektywność inwestycji realizowanych w ramach produkcji dóbr przeznaczonych na eksport oraz świadczenia usług poza granicami kraju powinna przewyższać efektywność odpowiednich nakładów dokonywanych wyłącznie na potrzeby rynku wewnętrznego. W długim okresie jedynie towary o najwyższej jakości i najniższych kosztach produkcji mogą sprostać międzynarodowej konkurencji. W innym 18.

(19) przypadku, z powodu braku konkurencyjności cenowej, produkty krajowe mogłyby nie znaleźć nabywców nawet na rynku wewnętrznym. Jeżeli dany kraj chce w długim okresie zwiększać rozmiary swojego eksportu, konieczna jest maksymalizacja efektywności produkcji przy możliwie najniższych kosztach wytwarzania. Efektywność inwestycji eksportowych przewyższająca średnią prowadzi do podwyższenia przeciętnej efektywności inwestycji realizowanych w kraju i w efekcie do obniżenia poziomu społecznych kosztów wzrostu gospodarczego [Misala, 2005]. Jednocześnie handel międzynarodowy przeciwdziała tendencjom monopolistycznym, co również sprzyja obniżaniu cen towarów i usług będących przedmiotem obrotu. Koncentracja nakładów na badania i rozwój w wybranych, nastawionych proeksportowo sektorach gospodarki umożliwia zastosowanie nowoczesnej techniki i technologii, co pozwala konkurować pod względem jakości [Dowrick i in., 2004]. Uczestnictwo w wymianie międzynarodowej ułatwia więc zmniejszenie społecznych kosztów rozwoju, wpływając jednocześnie na zwiększenie wrażliwości danej gospodarki na koniunkturę światową. Aby w jak największym stopniu ograniczyć ryzyko związane ze zmianami na rynku międzynarodowym, należy zwiększyć dywersyfikację produkcji i eksportu. Wąska specjalizacja uzależnia daną gospodarkę od importu z innych państw oraz od popytu na międzynarodowym rynku. Brak elastyczności produkcji, a tym samym eksportu i importu, związany z wąskim zakresem jej specjalizacji, uniemożliwia relatywnie szybkie przestawienie mocy produkcyjnych na produkcję alternatywną – dostosowaną do zmieniających się warunków gospodarowania. Może to mieć niekorzystny wpływ na kształtowanie się terms of trade danego kraju. Większa dywersyfikacja eksportu i produkcji, która pozwala na rozszerzenie rynku odbiorców, oznacza pewniejszy i szybszy dostęp do kapitału finansowego [Płowiec, 1993]. Zwiększenie się rozmiarów przedsiębiorstw działających w warunkach międzynarodowej konkurencji pozwala także na osiągnięcie przez nie finansowych korzyści skali, czyli obniżenia kosztów kapitału. Duże firmy z reguły mają łatwiejszy dostęp do kredytów, czy też innych form finansowania, takich jak emisja akcji, czy obligacji [Harris, 1985]. Korzyści związane z efektami skali mają większe znaczenie dla krajów małych, które z powodu stosunkowo niewielkiego rynku wewnętrznego nie są w stanie rozwinąć potencjalnych rozmiarów produkcji. Trudność mogą mieć także przedsiębiorstwa działające na takich rynkach, które z powodu relatywnie małych rozmiarów mają problemy ze sprostaniem konkurencji międzynarodowej. Istotna jest też rola, jaką pełni wymiana międzynarodowa w wymuszaniu oraz. przyspieszaniu. postępu. naukowo-technicznego. i. organizacyjnego.. Zgodnie 19.

(20) z wcześniejszymi rozważaniami pozwala ona, jako przyczyna specjalizacji, na koncentrację prac w sektorze BiR, co umożliwia osiągnięcie postępu technicznego i podniesienie efektywności gospodarowania. Według m.in. autorów teorii neotechnologicznych handel sprzyja również intensyfikacji przepływów wiedzy technicznej, nowoczesnych metod zarządzania oraz postępowych idei, jak i wzorców produkcyjnych i konsumpcyjnych. Ten przepływ postępu technicznego pozwala na obniżenie kosztów produkcyjnych, jednocześnie zwiększając możliwości jego spożytkowania. Wymiana międzynarodowa stanowi często jedyny i najtańszy sposób likwidacji luki technologicznej dzielącej daną gospodarkę od innych. Wiedza techniczna, w szerokim rozumieniu tego zagadnienia, to czynnik rzadki, a więc i drogi. Co ważne, odgrywa on istotną rolę w procesie wzrostu gospodarczego. Obecnie następuje podnoszenie się tzw. progu skuteczności wydatków na badania i rozwój oraz prace wdrożeniowe. W celu uzyskania pożądanych efektów kraj zmuszony jest do ponoszenia wysokich, stale rosnących nakładów. Oznacza to, że współcześnie samodzielne dysponowanie taką wiedzą jest praktycznie niemożliwe, nawet w przypadku najwyżej rozwiniętych krajów świata. Międzynarodowa wymiana handlowa pełni więc ważną rolę w procesie kreacji i dyfuzji tej wiedzy. Rozwiązanie to ma także inne zalety, do których można zaliczyć między innymi skrócenie czasu potrzebnego w celu uzyskania dostępu do osiągnięć z tej dziedziny z wykorzystaniem własnego zaplecza naukowo-badawczego. Często import technologii wspiera rodzimą aktywność badawczą. Jest to szczególnie istotne w przypadku krajów opóźnionych pod względem rozwoju gospodarczego, dla których zakup licencji lub gotowych urządzeń jest znacznie korzystniejszy od tworzenia całych linii produkcyjnych. W przypadku importu technologii istotny wpływ na efektywność gospodarowania, poza jego rozmiarami, mają również warunki jej wykorzystania. Kraje mogą dokonywać tzw. importu racjonalnego, co oznacza, że mimo początkowego zadłużenia, poprawia on efektywność gospodarowania, podnosi poziom międzynarodowej pozycji konkurencyjnej8 i zdolności konkurencyjnej9 na świecie. W przypadku, gdy import ten jest nieracjonalny, czyli niezgodny z podstawowymi kanonami ekonomii, w tym szczególnie z zasadą kosztów względnych, dana gospodarka nie osiąga korzyści z wymiany lub nawet może ponosić straty. Transfer technologii ucieleśnionej m.in. w dobrach inwestycyjnych, uczenie się przez praktykę (learning by doing), czy wzrost innowacyjności poprzez 8. Międzynarodowa pozycja konkurencyjna (konkurencyjność typu wynikowego) – udział gospodarki danego kraju w międzynarodowej wymianie produktów (towarów i usług) oraz czynników wytwórczych [Misala, 2005]. 9 Międzynarodowa zdolność konkurencyjna (międzynarodowa konkurencyjność lub międzynarodowa przewaga konkurencyjna) – zdolność gospodarki do osiągnięcia z uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy jak największych korzyści oraz pokonywania konkurentów zarówno za granicą, jak i na rynku krajowym [Misala, 2005]. 20.

(21) zwiększenie nakładów na badania i rozwój to dynamiczne efekty handlu zagranicznego prowadzące do długookresowego wzrostu gospodarczego. Mechanizm ich działania przedstawiony zostanie w następnym podrozdziale (1.1.3).. 1.1.3. Wpływ handlu zagranicznego na dynamikę PKB. W. niniejszym. podrozdziale. prowadzone. rozważania. zostaną. rozszerzone. o dynamiczne ujęcie wpływu handlu zagranicznego na wzrost gospodarczy, przy jednoczesnej konfrontacji uwarunkowań rozwoju gospodarki zamkniętej z gospodarką w różnym stopniu uczestniczącą w międzynarodowym podziale pracy. Należy podkreślić, że handel zagraniczny nie tylko wpływa na wielkość i strukturę PKB, czy też efektywność gospodarowania, ale także - oddziałując na globalne rozmiary dochodu narodowego - wpływa na dynamikę produkcji, inwestycji i akumulacji, a tym samym na wzrost gospodarczy. Zgodnie z podstawową formułą wzrostu w gospodarce zamkniętej stopa wzrostu gospodarczego danego kraju określona jest przez stopę nakładów inwestycyjnych z dochodu narodowego, jak i przez średnią efektywność inwestycji, czyli przyrost dochodu w wyniku realizowanych inwestycji [Lange, 1958]. W związku z tym, że rozmiary inwestycji są zależne od wielkości akumulacji, w gospodarce zamkniętej stopa inwestycji jest równa stopie akumulacji. W przypadku gospodarki otwartej rozmiary inwestycji są równe akumulacji wewnętrznej skorygowanej o saldo handlu zagranicznego. Stopa wzrostu dochodu narodowego jest funkcją średniej efektywności inwestycji oraz akumulacji wewnętrznej powiększonej o wartość importu i pomniejszonej o wartość eksportu [Kudliński i Siwiński, 1985]. W sytuacji więc, gdy niedobór akumulacji wewnętrznej w stosunku do rozmiarów popytu na inwestycje wymusza ich ograniczenie do wielkości zasobów własnych, barierę podaży można pokonać utrzymując ujemne saldo wymiany z zagranicą. Pozwala to na przyspieszenie tempa wzrostu inwestycji bez konieczności obniżania poziomu stopy życiowej społeczeństwa w postaci ograniczenia konsumpcji. Główną rolę pełni tu import zaspokajający potrzeby gospodarki, który zapewnia zaopatrzenie jej w towary i usługi niezbędne do zrównoważenia popytu. W przeciwnym wypadku, gdy w pewnym okresie kraj ma wyższą stopę eksportu niż importu, stopa akumulacji musi nie tylko pokrywać stopę inwestycji, ale także stopę nadwyżki eksportowej. Stopa inwestycji powinna wtedy być odpowiednio niższa i niższe może być również tempo wzrostu PKB. Oznacza to, że w celu zdynamizowania 21.

(22) gospodarki udział importu w dochodzie narodowym powinien przewyższać udział eksportu, co prowadzi do podniesienia stopy inwestycji, a tym samym do realizacji powyższego celu [Sołdaczuk i in., 1983]. Wyższa stopa wzrostu gospodarczego w wyniku korzystania ze źródeł zewnętrznych, w stosunku do możliwej do osiągnięcia jedynie za pomocą własnych środków, to więc kolejna miara korzyści jaką daje otwarcie gospodarki. Powyższe rozważania można również przedstawić jako dynamiczne rozwinięcie omawianej. w. poprzednim. podrozdziale. (1.1.1.). transformacyjnej. funkcji. handlu. zagranicznego. Korzyści z handlu mogą być analizowane zarówno z punktu widzenia jego wpływu na zmianę struktury wytwarzanych dóbr inwestycyjnych, jak i konsumpcyjnych. Wymiana międzynarodowa pozwala na takie kształtowanie dochodu narodowego wytworzonego, które odpowiada potrzebom akumulacji wewnętrznej. Jest to szczególnie istotne w przypadku gospodarek ograniczonych przez podaż, w których w całości zakupów zagranicznych dominuje import zaopatrzeniowy i inwestycyjny. Brak zagranicznych dostaw dóbr typu maszyny, urządzenia i środki transportu, spowodowałby znaczące utrudnienia we wzroście gospodarczym danego kraju i praktycznie uniemożliwił rozwój infrastruktury przemysłowej [Nakonieczna-Kisiel, 1996]. Silna korelacja pomiędzy tempem wzrostu PKB a wzrostem importu świadczy więc o wysokim stopniu importochłonności gospodarki, który jest charakterystyczny dla krajów szybko rozwijających się oraz rynków wschodzących. Powyższą sytuację określa się jako „wzrost ciągniony przez import”. Prowzrostowy wpływ importu jest jednak znacznie ograniczony w przypadku, gdy w krajowych zakupach przeważa import konsumpcyjny, który nie wywołuje efektów akumulacyjnych [Rymarzewski i Zielińska-Głębocka, 2006]. Eksport w tym przypadku jest natomiast podstawowym źródłem uzyskania dewiz niezbędnych do opłacenia importu. Pozwala on również na wyprzedanie nadwyżek produkcji. Nie jest jednak obojętne jakie towary, w zakresie niezbędnego importu, są przedmiotem obrotów. Sprowadzane dobra muszą posiadać określone wartości użytkowe dla danej gospodarki. Eksport finansujący zakupy tych dóbr musi także być odpowiedniej jakości. W przypadku, gdy będą to jedynie towary umożliwiające zdobycie określonej sumy dewiz, a nie zaspokajające w odpowiednim stopniu potrzeb zagranicznych konsumentów, ich ceny nie mogą zapewnić wystarczającej opłacalności wywozu. Wzrost wartości wywozu, szczególnie towarów masowych, zmusza eksportera do konkurowania na zagranicznych rynkach poprzez obniżanie ich cen. W celu uzyskania środków na sfinansowanie niezbędnego importu, dany kraj jest zmuszony do nieproporcjonalnego zwiększania rozmiarów eksportu, a nie jego wartości dewizowej. W gospodarkach charakteryzujących się mało zróżnicowaną 22.

(23) strukturą wywozu, z przewagą towarów nieprzetworzonych, powoduje to powstanie w krótkim czasie tzw. luki dewizowej (deficytu bilansu handlowego i płatniczego). Jej efektem mogą być znaczne ograniczenia importowe oraz spadek tempa i rozmiarów dochodu narodowego. Deficyt w obrotach handlowych z zagranicą jest zwykle duży w przypadku krajów, w których ze względów strukturalnych wytwarzane są niewystarczające ilości towarów i usług, szczególnie o charakterze inwestycyjnym. Rozmiary tych potrzeb wyraża wspominana już luka dewizowa, która oznacza, że dochody z eksportu, określające zdolność do importu, są w tych gospodarkach mniejsze niż ich zapotrzebowanie na materialne i pieniężne środki zewnętrznego zasilania kraju w procesie wzrostu [Antowska-Bartosiewicz, 1987]. W tym przypadku dany kraj jest zmuszony do korzystania z oszczędności zagranicznych10. Zwiększenie przez daną gospodarkę narodową zasobów zagranicznych środków płatniczych następuje najczęściej w efekcie importu kapitału netto w formie kredytów. Kraj oszczędza dewizy również dzięki zagranicznej pomocy gospodarczej oraz zagranicznym. inwestycjom. bezpośrednim.. Pomoc. ta,. szczególnie. w. przypadku. najbiedniejszych krajów, może mieć postać darów, co pozwala na zwiększenie oszczędności środków płatniczych, które mogą zostać przeznaczone na przywóz innych, niezbędnych w procesie wzrostu towarów zagranicznych. W przypadku zagranicznych inwestycji bezpośrednich kraj goszczący oszczędza dewizy dzięki temu, że koszty zakupów dóbr inwestycyjnych i zaopatrzeniowych obciążają inwestora. Nawet jeżeli import jest wyłącznie importem konsumpcyjnym, może to oznaczać, że dobra inwestycyjne zostały zakupione w kraju. W wielu przypadkach utrzymywanie deficytu w obrotach handlowych jest uzasadnione, szczególnie gdy uzyskane w ten sposób oszczędności wykorzystywane są do zakupu nowoczesnej wiedzy technicznej i dóbr inwestycyjnych. Nakłady poniesione na wyżej wymienione cele umożliwiają w przyszłości zwiększenie potencjału eksportowego i spłaty zaciągniętych zobowiązań. Pozyskane w ten sposób środki można więc uznać za siłę napędową postępu technicznego oraz wzrostu i rozwoju gospodarczego. Ujemne saldo wymiany z zagranicą pełni więc istotną rolę w kształtowaniu bieżącego poziomu inwestycji, konsumpcji i dochodu narodowego podzielonego oraz wpływa na dynamikę tych wielkości w dłuższym okresie. Oprócz wskazanych korzyści z napływu. 10. Mianem tym określa się oszczędności nagromadzone przez inne kraje, przewyższające ich potrzeby rozwojowe i konsumpcyjne, a udostępniane danej gospodarce narodowej jako zewnętrzne źródła finansowania jej wzrostu gospodarczego. 23.

(24) kapitału zagranicznego pojawiają się także koszty, jakie muszą ponieść gospodarki w związku z możliwością podniesienia krajowej konsumpcji i inwestycji. Zalicza się do nich m.in. uzależnienie od zagranicy. Zarówno kredyty zagraniczne, jak i zagraniczne inwestycje bezpośrednie wpływają na ograniczenie suwerenności kraju, do którego napływają. W pierwszym przypadku kraj dłużnik chcący uzyskać kredyt finansowy musi już w momencie ustalania warunków umowy kredytowej zagwarantować, że strategia jego rozwoju nie będzie naruszała interesów krajów wierzycieli. Ci ostatni, często wybiórczo akceptują cele, na które zaciągane są kredyty, a przy kredytach eksportowych narzucają kierunek zakupów towarów i usług. W przypadku natomiast zagranicznych inwestycji bezpośrednich kraje goszczące, dzięki stworzeniu odpowiedniego systemu regulacji, mają większą możliwość oddziaływania na stopień zależności ekonomicznej od zagranicznych inwestorów. Kolejny problem stanowią koszty związane ze spłatą kredytów, czy też realizacją na terenie danego kraju bezpośrednich inwestycji zagranicznych, czyli tzw. koszty obsługi zadłużenia11. W wypadku zakłóceń w obsłudze kredytu, szczególnie gdy uzyskane oszczędności zagraniczne zostaną przeznaczone głównie na zwiększenie rozmiarów bieżącej konsumpcji oraz rozwój gałęzi produkujących na potrzeby rynku wewnętrznego, może dojść do kryzysu płynności kraju dłużnika. Prowadzi to do sytuacji, w której wpadnie on w tzw. pułapkę zadłużenia, czyli nie będzie zdolny do spłaty ani zaciągniętych długów, ani nawet odsetek. Charakterystyczny dla tego typu przypadków jest też brak możliwości zaciągania kredytów przeznaczonych na spłatę długów oraz wstrzymanie napływu zagranicznych inwestycji. Jedynym rozwiązaniem jest więc podjęcie rokowań o odroczenie spłaty zobowiązań, co wiąże się zwykle ze znaczącymi kosztami i negatywnymi konsekwencjami dla zadłużonej gospodarki12. Odwrotna sytuacja ma miejsce w przypadku nadwyżki handlowej, kiedy występują nie tylko inwestycje krajowe, ale także eksport który można traktować jako inwestycje zagraniczne. W. przypadku gospodarki rynkowej. charakteryzującej. się niepełnym. wykorzystaniem potencjału produkcyjnego, w postaci wolnych mocy produkcyjnych, czy zasobów pracy, przyrost eksportu może być istotnym czynnikiem wzrostu gospodarczego. Utrzymywanie dodatniego salda wymiany z zagranicą przyczynia się więc do wzrostu 11. Deficyt w obrotach z zagranicą, może być spłacany z zasobów własnych, czyli z zasobów zagranicznych środków płatniczych zakumulowanych w okresach, gdy występowały nadwyżki bilansu handlowego, a ściślej bilansu płatniczego. Taka sytuacja w rzeczywistości gospodarczej jest raczej rzadka, a rozmiary rezerw są zwykle ograniczone. Kolejną z form finansowania są środki uzyskane w efekcie zmian cen na rynkach międzynarodowych, które poprawiają terms of trade kraju dłużnika, co pozwala mu zwiększyć fizyczne rozmiary przywozu. Innym źródłem finansowania deficytu jest napływ środków finansowych z zagranicy, w postaci pożyczek oraz bezpośrednich i pośrednich lokat kapitału obcego. 12 Więcej na ten temat w: [Mesjasz, 2007]. 24.

(25) zatrudnienia, dochodów i popytu w wyniku uruchomienia mechanizmu mnożnika eksportowego. Według D. Rosatiego [1990, s. 30]: „opłacalność takiej operacji jest określana przez relację uzyskanego dodatkowego dochodu do kosztu dodatkowego eksportu. Eksport opłaca się powiększać do momentu, w którym stosunek tych wielkości krańcowych będzie równy jedności”. W warunkach gospodarki, w której rozmiary podaży przekraczają rozmiary popytu, w przypadku gdy mechanizm mnożnika eksportowego ma charakter pozytywny, czyli przyspieszający wzrost, jest to sytuacja bardzo pożądana13. Mnożnik eksportowy jest liczbą wskazującą o jaką wielokrotność zwiększa się lub zmniejsza wartość nominalnego dochodu narodowego w efekcie pierwotnego impulsu, jakim jest zwiększenie się lub zmniejszenie wartości eksportu. Wartość mnożnika eksportowego jest odwrotnie proporcjonalna do stopy oszczędności oraz stopy importu14. Wynika to z faktu, że zarówno oszczędności, jak i import ograniczają wykorzystanie tzw. efektywnego popytu na rynku krajowym. Wielkość owego mnożnika jest więc tym większa, im większa jest w danym okresie stopa konsumpcji. Oznacza to, że w gospodarce otwartej wzrost (spadek) dochodu narodowego wywołany przyrostem (spadkiem) eksportu jest uzależniony zarówno od siły oraz kierunków oddziaływania impulsu pierwotnego, jak i od krańcowych stóp oszczędności, konsumpcji i importu. Aby pobudzić wzrost gospodarczy i jak najefektywniej wykorzystać mechanizm działania mnożnika, import towarów i usług konsumpcyjnych należy ograniczyć do niezbędnego minimum. Pozwoli to skierować popyt wykreowany przez przyrost inwestycji i eksportu na towary i usługi produkcji krajowej. Mechanizm. działania. mnożnika. eksportowego. W przypadku, gdy w danej gospodarce. działa. w. sposób. następujący.. następuje przyrost eksportu wywołany. wcześniejszym przyrostem odpowiednich inwestycji, tzw. inwestycji proeksportowych, następuje. zwiększenie. stopy. zatrudnienia. oraz. stopnia. wykorzystania. potencjału. produkcyjnego. Efektem tego jest wzrost zamożności społeczeństwa, które większą część swoich dochodów może przeznaczyć na konsumpcję, zarówno krajowych jak i zagranicznych towarów i usług. Jeżeli znaczna część tego przyrostu dochodu zostaje przeznaczona na inwestycje, w tym również na inwestycje proeksportowe, to ponownie zacznie działać mechanizm mnożnika eksportowego. Prowadzi to do kolejnych przyrostów dochodów, z których - jeśli wystarczająca część zostaje przeznaczona na inwestycje oraz rozwój 13. Istnieją jednak warunki, w których mechanizm ten może mieć również oddziaływanie odwrotne, wywołujące spadek tempa wzrostu gospodarczego ze wszystkimi tego negatywnymi konsekwencjami. 14 Stopa importu określa procentowy udział importu w dochodzie narodowym w danym okresie [Budzowski, 2003]. 25.

(26) potencjału eksportowego - gospodarka analizowanego kraju może kontynuować wzrost gospodarczy. Grozi to jednak wystąpieniem presji inflacyjnej, która oznacza ograniczenie nominalnego przyrostu poziomu dochodu narodowego oraz stopniowe wyczerpywanie się wykorzystywanych zasobów. W takiej sytuacji, w celu ograniczenia tego zagrożenia, należy uruchomić mechanizm tzw. supermnożnika. Polega on na tzw. inwestycjach pobudzonych (indukowanych). Supermnożnik to liczba wskazująca ile razy wzrośnie dochód narodowy w przypadku wystąpienia dodatkowego impulsu w postaci tzw. inwestycji pobudzonych, które są finansowane z oszczędności krajowych lub zagranicznych (w tym również inwestycji proeksportowych)15. Inwestycje tego typu występują w przypadku, gdy stopniowo wyczerpują się zasoby siły roboczej i kapitału, przy jednoczesnym przewidywaniu, że będący ich przyczyną wzrost popytu ma długookresowy charakter. Częstym impulsem do tego typu inwestycji są warunki panujące w danej gospodarce, polegające na jej niedoinwestowaniu, czyli występowaniu tzw. wąskich gardeł utrudniających jej normalne funkcjonowanie. Kolejną z przyczyn jest stale rosnący popyt, z przewidywaniem pojawienia się tendencji do jego szybkiego i trwałego wzrostu. Zarówno mechanizm mnożnika, jak i supermnożnika handlu zagranicznego mogą działać automatycznie jedynie w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Naturalnymi granicami działania tych mechanizmów jest stopniowe wyczerpywanie się zasobów czynników wytwórczych oraz presja inflacyjna. Celowe ich wykorzystanie, mające doprowadzić do pobudzenia wzrostu gospodarczego może więc nastąpić jedynie w określonych warunkach, w krótkim lub średnim okresie16.. 15. Więcej na ten temat w [Klawe i Makać, 1987 oraz Salvatore, 2007] Mechanizm mnożnika może działać w przypadku, gdy w danej gospodarce istnieją wolne moce produkcyjne, a podaż jest elastyczna w stosunku do zmian popytu. Istotne jest również utrzymywanie się stabilnego poziomu cen. 16. 26.

(27) 1.2. Wymiana zagraniczna w świetle teorii wzrostu gospodarczego 1.2.1. Znaczenie handlu zagranicznego i wzrostu gospodarczego w teorii klasycznej. Ekonomia klasyczna17, której czołowymi przedstawicielami byli A. Smith i D. Ricardo, odrzucała tezy merkantylistów jakoby najważniejszymi źródłami bogactwa narodów było złoto i inne szlachetne kruszce. Jej przedstawiciele w swoich analizach wykorzystywali głównie prostą funkcję produkcji i prosty model wzrostu gospodarczego. Klasycy twierdzili, że pomimo istnienia innych czynników produkcji, podstawowym źródłem wzrostu jest praca, dlatego należy racjonalnie gospodarować tym zasobem, także w skali międzynarodowej. Z powyższych rozważań zrodziła się teoria kosztów absolutnych A. Smitha oraz teoria kosztów względnych D. Ricardo18. Ta ostania przetrwała do czasów współczesnych, nadal pozostając jednym z podstawowych praw racjonalnego gospodarowania w skali międzynarodowej. Za jednego z pierwszych zwolenników tezy o pozytywnym wpływie handlu zagranicznego na wzrost gospodarczy uznaje się Adama Smitha, który swoje poglądy zawarł w pracy pt. Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, opublikowanej w 1776 roku. Według A. Smitha źródłem podstawowych korzyści z prowadzenia wymiany międzynarodowej jest występowanie bezwzględnych różnic w kosztach wytwarzania mierzonych nakładami pracy. Kładł on również nacisk na pozytywny wpływ handlu zagranicznego płynący z możliwości rozszerzenia rozmiarów rynku wewnętrznego, bardziej efektywnego podziału pracy oraz podnoszenia produktywności. Zgodnie z jego poglądami, handel ten pozwalał na doskonalenie zdolności i umiejętności pracowników oraz zachęcał do wprowadzania innowacji technicznych. Wpływał on również na lepszą alokację kapitału, zmniejszając jednocześnie skutki jego niepodzielności.. W. efekcie. umożliwiało. to. krajom. uczestniczącym. w. wymianie. międzynarodowej na osiąganie wzrostu gospodarczego [Smith, 1998]. David Ricardo w swoim eseju pt. Principles of Political Economy and Taxation z 1817 roku jako główną przesłankę rozwoju handlu zagranicznego i specjalizacji uznał występowanie. 17. To nurt ekonomii, którego początki sięgają drugiej połowy XVIII w., zalicza się do niego również klasyczną teorię handlu [Perdikis i Kerr, 1998]. 18 Wiele przemawia za tezą, że jako pierwszy teorię kosztów względnych do ekonomii wprowadził inny angielski ekonomista R. Torrens, który w pracy wydanej w 1808 roku zawarł najważniejsze elementy omawianej doktryny. W zmodyfikowanej wersji przedstawił je w wydanym w 1815 r. opracowaniu pt. An Essay on the External Corn Trade. 27.

(28) względnych różnic w kosztach produkcji mierzonych nakładami pracy19. Wprowadził on model wzrostu gospodarczego zbudowany m.in. na założeniu o działaniu prawa ludnościowego20 i prawa malejących przychodów. Twierdził, że wzrost następuje wtedy, kiedy wysoki poziom oszczędności, akumulacja kapitału, produkcja, produktywność i popyt na pracę doprowadzą do podniesienia poziomu płac i wzrostu demograficznego [Ricardo, 2001]. Ricardo uważał jendak, konfrontując powyższe rozważania z prawem ludnościowym Malthusa (principle of population), że ograniczoność ziemi (zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym) oraz spadek zysków z produkcji żywności, przy jednoczesnym wzroście płac, niwelują stymulujący wpływ inwestycji na gospodarkę [Malthus, 1998]. W związku z powyższym prędzej czy później następuje osiągnięcie stanu stacjonarnego, charakteryzującego się brakiem wzrostu dochodu per capita oraz zrównaniem się stopy wzrostu dochodu globalnego ze stopą wzrostu demograficznego. Handel zagraniczny może przyczynić się w tym przypadku do opóźnienia spadku tempa zysku.. Podkreślając udział wymiany międzynarodowej. we wzroście. gospodarczym, Ricardo nie docenił jednak roli technologii oraz pozytywnego wpływu handlu zagranicznego na tę technologię21. Do dziś teoria klasyczna jest przedmiotem szerokiej krytyki. Obecnie główne zarzuty odnoszą się do bazowania na jednym tylko czynniku wytwórczym oraz do statycznego charakteru rozważań. Należy jednak podkreślić, że to klasycy, w przeciwieństwie do marksistów, dostrzegali rolę jaką pełnią także inne czynniki wytwórcze w procesie wzrostu, a przyjęcie pracy jako zasobu podstawowego miało służyć jedynie uproszczeniu rozważań. Za wadę tego podejścia uznaje się również przyjęcie założenia o doskonałej podzielności i przenośności czynników produkcji (pracy i kapitału) wewnątrz kraju, bez uwzględnienia takiej przenośności w skali międzynarodowej. Oznacza to pominięcie zjawiska eksportu kapitału i migracji siły roboczej. Przyjęli oni również założenie doskonałej konkurencji w skali międzynarodowej oraz wykształcenia najbardziej korzystnego dla wszystkich podmiotów 19. Obecnie dysponujemy tzw. dynamiczną interpretacją zasady kosztów względnych (komparatywnych) [Misala, 2012] uwzględniającą zarówno kształtowanie się owych kosztów, jak i ich odwrotności, czyli wydajności pracy we współpracujących jednostkach takich jak kraje, regiony, przedsiębiorstwa itp. 20 Autorem prawa ludnościowego był T. Malthus, który swoje poglądy opublikował w 1798 roku w eseju pt. An Essay on the Principle of Population. Zgodnie z tą koncepcją liczba ludności rośnie szybciej niż ilość środków utrzymania, zwłaszcza żywności, czego przyczyną jest brak ziemi, który powoduje, że w miarę zwiększania się liczby pracowników produkcyjność pracy w rolnictwie maleje [Malthus, 1998]. 21 Powyższe rozważania zostały uzupełnione przez J. S. Milla, w eseju pt. Principles of political economy opublikowanym w 1848 roku, autora słynnego prawa wzajemnego popytu, który wyraźnie podkreślał swoje klasyczne korzenie. Według niego produkcja jest efektem wykorzystania czynników pracy, kapitału i ziemi oraz ich produktywności. Opłacalność wymiany dwóch towarów między dwoma krajami, zgodnie z klasyczną teorią, wyznaczana jest przez relacje kosztów względnych na rynkach narodowych. Według Milla w celu określenia stosunku wymiennego między tymi krajami niezbędne jest jednak uwzględnienie strony popytowej, czyli kształtowania się wielkości wzajemnego popytu współpracujących krajów [Mill, 1929].. 28.

(29) wymiany, w skali międzynarodowej, podziału pracy jako efektu działania sił rynkowych. Z uwagi na fakt, iż założenia te są w dużej mierze nierealne, wpływa to na ograniczenie przydatności doktryny klasycznej do analizy współczesnych powiązań handlowych.. 1.2.2. Poklasyczne teorie wzrostu gospodarczego a wymiana międzynarodowa. Następcy Ricardo zignorowali pytanie dotyczące podstaw przewagi komparatywnej i nie zidentyfikowali czynników, które pod wpływem handlu zagranicznego mogły podnieść tempo wzrostu gospodarczego, utrzymując tę tendencję w długim okresie. Zmiany, jakie zostały wprowadzone do teorii ricardiańskiej, wskazywały na pozytywny wpływ wymiany międzynarodowej na podniesienie dobrobytu, pomijając jednocześnie jej oddziaływanie na tempo wzrostu gospodarczego. Można to zaobserwować w neoklasycznym 22 modelu równowagi ogólnej sformułowanym w 1919 roku przez E. Heckschera [1949] i rozwiniętym w pierwszej połowie lat trzydziestych przez B. Ohlina [1967], który pod koniec lat czterdziestych został uzupełniony przez P. A. Samuelsona [1948 i 1949], stanowiącym reinterpretacje klasycznej teorii kosztów względnych. Zgodnie z tym modelem każdy kraj specjalizuje się w wytwarzaniu dóbr umożliwiających wykorzystanie w procesie produkcyjnym głównie tych czynników, w które jest on relatywnie bardziej obficie wyposażony. Dlatego teoria ta zyskała miano teorii obfitości zasobów lub proporcji w zasobach (H-O-S)23. Analizując ten model, można stwierdzić, że handel zagraniczny podnosi efektywności i jest korzystny dla uczestników wymiany, jednak jego oddziaływanie jest ograniczone jedynie do statycznego wpływu na podniesienie dobrobytu. Jednakże już wcześniej, w 1890 roku, w pracy pt. Principles of economics A. Marshall twierdził, że w celu określenia czynników determinujących rozwój ekonomiczny narodów należy przeprowadzić badania nad handlem zagranicznym 24. Rozszerzanie rynku, w. wyniku. otwarcia. gospodarki,. powoduje. zwiększenie. się. globalnej. produkcji. i zapoczątkowanie wzrostu krajowych i zagranicznych gospodarek, czego wynikiem jest 22. Poza matematyczną szkołą”równowagi ogólnej”, której przedstawicielami byli m.in. B. Ohlin, P. Samuelson, V. Pareto, w neoklasycznej teorii handlu zagranicznego pojawiła się również tzw. teoria i zasada kosztów realnych reprezentowana przez m.in. R. F. Edgewortha, R. F. Harroda, A. Marshalla, W. F. Taussiga oraz J. Vinera - szerzej na ten temat w: [Chipman, 1966; Misala, 2005]. 23 Autorzy tej teorii przyczyn handlu upatrują w relatywnych różnicach kosztów i cen występujących pomiędzy krajami, które są efektem odmiennego wyposażenia w dwa podstawowe czynniki produkcji: pracę i kapitał. 24 Do zasług Marshalla przypisuje się również wprowadzenie pojęcia terms of trade, które interpretował on jako stosunek wymiany między dwoma dobrami. 29.