Otwarcie na świat ChRL – ujęcie wskaźnikowe

Od 1978 r. w Chinach zaczął się stopniowo nasilać proces otwierania gospodarki. Należy podkreślić, że we współczesnym świecie występują w zasadzie tylko gospodarki otwarte; rozwój całkowicie autarkiczny nie jest już bowiem praktycznie możliwy. Zróżnicowany jest natomiast stopień otwartości poszczególnych gospodarek i zwykle podlega on ciągłym zmianom w czasie7 [Misala, 2006].

Rozróżniając pojęcie otwierania od otwarcia danej gospodarki narodowej należy podkreślić, iż pierwsze z nich ma charakter dynamiczny, drugie zaś statyczny. Zarówno jednak pierwszy, jak i drugi z wyżej wymienionych terminów, są ze sobą ściśle powiązane i można je przedstawić za pomocą podobnych wskaźników ekonomicznych.

Stopień otwartości danej gospodarki definiowany jest jako intensywność jej zaangażowania w międzynarodowym podziale pracy, a w innym ujęciu jako stopień uczestnictwa w międzynarodowej wymianie produktów i czynników wytwórczych [Misala, 2005]. Otwieranie gospodarki to natomiast proces ekonomiczny, który oznacza wiązanie kierunków rozwoju danego kraju z kierunkami, w jakich rozwija się gospodarka światowa. Odbywa się on poprzez odpowiednie kształtowanie procesów inwestycyjnych uwzględniających relacje między podażą i popytem na zagranicznych rynkach. Celem powyższych działań jest uzyskanie większej efektywności gospodarowania, z reguły powiązanej ze wzrostem gospodarczym, postępem technicznym, zwiększeniem konkurencyjności, równowagą zewnętrzną i wewnętrzną, a tym samym podwyższeniem dobrobytu w kraju. Powyższe zjawisko ma więc charakter dynamiczny i związane jest z pojęciem rozwoju oraz internacjonalizacji gospodarki, ponieważ pośrednio oznacza jej wzrost i przemiany jakościowe, które w powiązaniu z obrotami handlu zagranicznego kształtują procesy inwestycyjne, a w efekcie również dynamikę PKB [Starzyk, 2009].

Pojęcie otwarcia gospodarki obrazuje stan jej zagranicznych powiązań. O stopniu jej otwarcia świadczą wskaźniki obrazujące zależności między handlem zagranicznym

7 Szerzej na temat otwierania gospodarek, od zakończenia II wojny światowej, czytaj w Meandry Globalizacji XXI w. w rozdziale pt. Otwieranie gospodarek, integracja z rynkiem światowym oraz skutki dla tempa wzrostu w ostatnich dekadach ubiegłego stulecia, gdzie autor zastanawia się nad przyczynami tego, że gospodarka otwarta (także ta startująca z niskiego poziomu rozwojowego) wykazuje istotną przewagę nad gospodarką zamkniętą pod względem tempa wzrostu PKB, a szczególnie eksportu [Kulig, 2010].

110

a wielkościami agregatowymi gospodarki, które mogą zostać ujęte w sposób ilościowy. Do podstawowych mierników stopnia zaangażowania danego podmiotu gospodarczego w międzynarodowym podziale pracy zalicza się jego udział w imporcie oraz eksporcie światowym. Jak wykazuje poniższa tabela (5) w przypadku Chin ich udział w eksporcie światowym wzrastał nieprzerwanie od początku transformacji - z 0,8% w roku 1979 do 10,4% w roku 2011, udział importu również zwiększył się istotnie w analogicznym okresie z 0,9% do 9,2%.

Tabela 5. Udział Chin w światowym eksporcie i imporcie w latach 1950 – 2011 (w %) Rok 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 eksport 0,9 1,0 1,1 1,4 1,5 1,5 1,6 2,0 2,5 import 0,9 1,5 1,4 1,8 1,6 1,8 1,5 1,7 2,3 Rok 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 eksport 2,8 2,0 1,5 1,4 1,3 1,3 1,4 1,3 1,1 import 2,5 2,0 1,3 1,0 0,9 1,0 1,2 1,2 1,0 Rok 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 eksport 1,0 0,9 0,7 0,8 0,9 1,0 0,8 0,9 0,7 import 0,9 0,7 0,7 0,6 0,7 0,9 0,9 0,9 0,7 Rok 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 eksport 0,7 0,8 0,8 0,9 1,1 1,2 1,2 1,4 1,5 import 0,6 0,8 0,9 1,0 1,1 1,0 1,2 1,4 2,1 Rok 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 eksport 1,5 1,6 1,7 1,7 1,8 2,0 2,3 2,5 2,9 import 2,0 1,7 1,9 1,9 1,5 1,7 2,1 2,8 2,7 Rok 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 eksport 3,0 2,9 3,3 3,4 3,5 3,9 4,3 5,1 5,9 import 2,6 2,6 2,5 2,5 2,9 3,4 3,8 4,5 5,4 Rok 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 eksport 6,5 7,3 8,0 8,8 8,9 9,7 10,5 10,4 import 6,0 6,2 6,5 6,8 6,9 8,0 9,2 9,5

Źródło: Opracowanie własne na bazie CEIC Data base on line (dane z dn. 11.10.2012)

Zgodnie z definicją pojęcie otwarcia gospodarki odzwierciedla m.in. udział obrotów handlu zagranicznego w produkcie krajowym brutto, [(Im+Ex)/PKB], informując bardzo ogólnie o pozycji handlu zagranicznego w danej gospodarce. Często preferuje się mierniki szacujące jedynie udział eksportu w PKB [Ex/PKB], z uwagi na to, że wskaźnik

111

analogicznego udziału importu stwarza problemy interpretacyjne. Jest to związane z możliwością jego zaniżenia przez oddziaływanie takich czynników, jak polityka protekcjonistyczna rządu, czy wzrost konkurencyjności8. Ponieważ analiza danych dotyczących kształtowania się wyłącznie udziału eksportu w produkcji krajowej nie daje wystarczających podstaw do sformułowania ogólnych wniosków na temat otwartości danej gospodarki, można zbadać udział samego eksportu lub sumy obrotów handlowych w podaży dóbr i usług, czyli odpowiednio [Ex/(PKB + Im)] oraz [(Ex + Im)/(PKB + Im)] [Combes i in., 2002]. Poniższy wykres (6) przedstawia szacunki chińskiej otwartości na handel zagraniczny liczonej według wyżej wymienionych definicji.

Wykres 6. Porównanie chińskiej otwartości handlowej w latach 1978 – 2011 (w %)

Źródło: Opracowanie własne na bazie CEIC Data base on line (01.02.2012)

W oparciu o powyższy wykres można stwierdzić, iż w Chinach od początku okresu transformacji (1978 r.) następowało spektakularne otwarcie na wymianę zagraniczną, kiedy to udział eksportu w PKB wzrósł z niespełna 5% do ok. 26% w 2011 roku. W analogicznym okresie odnotowano również istotny wzrost udziału obrotów handlowych w produkcji krajowej, z niecałych 10% do ok. 49%. Należy podkreślić, iż w przypadku partycypacji szczególnie eksportu, a także obrotów handlowych w całkowitej podaży na rynku krajowym

8 OECD stosuje również wskaźnik określany mianem: „ekspozycji na konkurencję zagraniczną” (exposure on foreign competition), który stanowi sumę stopy importu oraz iloczyn stopy eksportu i szybkości absorpcji produkcji krajowej [Combes i in., 2002].

112

proces ten miał nieco mniej intensywny przebieg. W analizowanym okresie w pierwszym przypadku nastąpił wzrost udziału z ok. 4 % do 21%, w drugim z ok. 9% do 40%. Analizując stopień otwartości gospodarki chińskiej, należy jednak wziąć pod uwagę fakt, iż nadal znaczną część chińskiego eksportu stanowią dobra importowane z innych krajów (o niskiej wartości dodanej), które w Chinach są jedynie przetwarzane, a następnie stają się przedmiotem reeksportu.

Pozornie cykliczny charakter kształtowania się analizowanych wskaźników otwarcia można wyjaśnić głównie działaniem mechanizmu realnego kursu walutowego, którego deprecjacja wpływa na wzrost relacji cenowej importu i eksportu na rynku wewnętrznym. Ponadto ich łączna reakcja jest wzmocniona tym, że część dóbr z importu, po przetworzeniu jest ponownie reeksportowana [Combes i in., 2002].

Rozszerzając definicję otwarcia gospodarki, oznaczającą udział handlu zagranicznego w produkcji krajowej, można wprowadzić dodatkowe indeksy, które pozwalają na bardziej precyzyjne określenie stopnia tego otwarcia. Należą do nich: stopa eksportu oraz stopa importu czyli mierniki wskazujące na uzależnienie produktu krajowego brutto (względnie dochodu narodowego) od importu i eksportu, wskazując tym samym na stopień uczestnictwa w międzynarodowych przepływach towarów i usług. Informują one o stopniu udziału eksportu i importu w tworzeniu (w przypadku eksportu) i podziale (import) PKB [Misala, 2005]. Porównanie tych wskaźników z różnych okresów dostarcza informacji na temat dynamiki procesu otwierania gospodarki poprzez wskazanie udziałów obrotów handlu zagranicznego w PKB oraz PNB9.

Szacunki wskazują, że udział eksportu w produkcie krajowym Chin w 1978 roku wyniósł niecałe 5% (tabela nr 6). W przypadku tego kraju występowało szybsze tempo wzrostu eksportu niż PKB, dlatego też udział ten wzrastał znacząco z biegiem lat. W roku 1980 wynosił on już prawie 6%, w 1985 r. - ok. 9%, 1990 r. - 15%, 2000 r. - 21%, w 2005 roku - 33%, a w 2011 r. prawie 31,5%.

9 W przypadku gospodarek podlegających procesom transformacji napotyka się barierę w możliwości kalkulacji stóp eksportu i importu, które mogą być jedynie wielkościami szacunkowymi – najczęściej wykorzystuje się stopę eksportu, odnosząc ją do produktu krajowego brutto. Jest to powodowane problemami z porównaniem cen wewnętrznych z cenami handlu zagranicznego (szczególnie w początkowej fazie transformacji) [Starzyk, 2009].

113 Tabela 6. Udział eksportu i importu w PKB Chin w latach 1978 – 2011 (w %)

rok 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 stopa eksportu 4,65 5,17 5,90 7,49 7,56 7,06 8,24 8,85 10,17 stopa importu 5,20 5,94 6,51 7,49 6,53 6,80 8,64 13,67 14,10 rok 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 stopa eksportu 11,96 11,49 11,43 15,35 16,96 16,99 14,31 20,77 19,65 stopa importu 13,10 13,37 12,86 13,19 15,04 16,12 16,22 19,85 17,45 rok 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 stopa eksportu 16,93 18,56 17,58 17,71 20,89 20,20 22,37 26,55 30,54 stopa importu 15,58 14,43 13,42 15,06 18,86 18,49 20,28 25,00 28,89 rok 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 stopa eksportu 33,37 34,78 34,85 31,61 24,08 26,85 31,4 stopa importu 28,91 28,41 27,37 25,04 20,12 23,75 27,3

Źródło: Opracowanie własne na bazie CEIC Data base on line (dane z dn. 11.05.2012)

Kolejnymi pomocniczymi wskaźnikami, które pozwalają na określenie stopnia otwarcia gospodarki chińskiej, są krańcowe stopy importu i eksportu, określające marginalną skłonność do importu i eksportu. Porównanie tych wskaźników z różnych okresów pozwala na przeprowadzenie analizy procesu otwierania Chin. Istnieją jednak wątpliwości, dotyczące sensu ekonomicznego tego wskaźnika, z uwagi na fakt, że kształtuje go jedynie różnica wielkości10, a jego wartość może podlegać gwałtownym zmianom wywołanym ruchami cenowymi. Pozwala on jednak pośrednio zobrazować stopnień zaangażowania się danej gospodarki w wymianę zagraniczną, jak i kształtowanie się jej importochłonności i proeksportowości. W długim przedziale czasu, jeżeli ich wartość przekroczy 1 przy stale rosnącym produkcie krajowym brutto, świadczy to o wzroście intensywności podaży importowej i eksportowej. Pośrednio wskazują one również na to, czy w danym kraju proces otwierania gospodarki zachodzi, bądź nie.

Jak pokazuje poniższy wykres (nr 7) szacunkowe wielkości krańcowych stóp importu i eksportu potwierdzają proces otwierania gospodarki Chin. Zjawisko to można było zaobserwować w gospodarce chińskiej szczególnie w latach osiemdziesiątych, kiedy zaczęła ona przechodzić od fazy proimportowej do proeksportowej. Wówczas zaobserwowano przyspieszenie dynamiki zarówno eksportu, jak i importu [Starzyk, 2009].

10 Współczynniki te wskazują, jak zmienia się import względnie eksport przy zmianie poziomu PKB o jednostkę.

114 Wykres 7. Kształtowanie się krańcowych stóp eksportu i importu w Chinach w latach 1979 – 2011

Źródło: Opracowanie własne na bazie CEIC Data base on line (11.04.2012)

Krańcowe i przeciętne stopy importu i eksportu stanowią podstawę do uzyskania innych mierników informujących o tym, czy w Chinach zachodzi proces otwierania. Dotyczy to dochodowej elastyczności eksportu oraz dochodowej elastyczności importu, które wskazują jak względnie zmienia się eksport oraz import w porównaniu ze względnymi zmianami produktu krajowego brutto. W Chinach zaobserwowano zdecydowanie szybszy wzrost obrotów handlu zagranicznego niż PKB, co oznacza, że wskaźniki elastyczności dochodowej były wyższe od jedności, czyli następowało zwiększenie udziału handlu zagranicznego w PKB. Wartości te wyraźnie wskazują na zachodzenie procesu otwierania gospodarki chińskiej [Starzyk, 2009]. Jednocześnie - co szczególnie istotne ze względu na cel realizowanego opracowania - wskaźniki dochodowej elastyczności eksportu i importu informują o tym, jaki wpływ maj dany rodzaj obrotów handlowych na wzrost gospodarczy. Gdy wskaźnik dochodowej elastyczności eksportu przyjmuje wartości powyżej jedności - tak jak w przypadku Chin - świadczy to o tym, że w danym kraju eksport jest czynnikiem przyspieszającym wzrost gospodarczy [Budzowski, 2003].

Kolejnym wskaźnikiem potwierdzającym zjawisko otwierania gospodarki chińskiej jest rosnący poziom eksportu i importu per capita [Starzyk, 2009]. W kraju tym na początku transformacji wartość eksportu towarów na mieszkańca osiągnęła odpowiednio: 14 USD, w 1980 roku było to już 18 USD, w 1985 r. - 26 USD, 1990 r. - 54 USD, 2000 r. - 197 USD, 2005 r. - 583 USD, w 2009 r. - 900 USD (spadek z 1075 USD w stosunku do roku 2008), aż do 1421 USD w 2011 roku. Analogiczny proces występuje w przypadku importu, którego

115

wartość w 1979 roku szacowano na 16 USD na osobę, a w roku 2011 wyniosła aż 1297 USD (tabela 7).

Tabela 7. Poziom eksportu i importu per capita w Chinach w latach 1950 – 2011 (w USD) rok 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 eksport 1,0 1,3 1,4 1,7 1,9 2,3 2,6 3,4 import 1,1 2,1 1,9 2,3 2,1 2,8 2,5 3,1 rok 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 eksport 4,1 4,7 3,9 2,9 2,8 2,9 3,2 3,5 import 3,8 4,3 4,0 2,7 2,0 2,1 2,4 3,1 rok 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 eksport 3,6 3,1 3,0 3,0 2,8 3,3 4,2 6,6 import 3,3 2,8 2,6 2,4 2,7 2,5 3,3 5,8 rok 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 eksport 7,8 8,3 7,4 7,9 10,3 14,0 18,3 22,0 import 8,6 8,6 7,1 7,5 11,6 16,0 20,2 22,0 rok 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 eksport 22,0 21,6 25,0 25,8 28,8 36,1 42,8 46,6 import 19,0 20,8 26,3 39,9 39,9 39,5 49,8 52,5 rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 eksport 54,3 62,1 72,5 77,4 101,0 122,8 123,4 147,9 import 46,7 55,1 68,8 87,7 96,5 109,0 113,5 115,0 rok 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 eksport 147,3 155,0 196,6 208,5 253,5 339,1 456,4 582,7 import 112,5 131,8 177,5 190,8 229,8 319,4 431,7 504,9 rok 2006 2007 2008 2009 2010 2011 eksport 737,5 921,7 1075,8 900,6 1177,0 1421,3 import 602,4 723,7 852,1 752,5 1041,2 1297,1

Źródło: Opracowanie własne na bazie CEIC Data base on line (dane z dn. 11.11.2012)

Otwarciu gospodarki na handel zagraniczny towarzyszy również otwarcie na napływ kapitału zagranicznego. Miernikiem otwarcia danej gospodarki na kapitał zagraniczny, najbardziej porównywalnym do handlowych wskaźników otwartości, jest stosunek przepływów kapitałowych (zagranicznych inwestycji bezpośrednich oraz inwestycji portfelowych) do PKB. Analizie można poddać zarówno napływ kapitału, czyli przypływy brutto, jak i sumę przypływów i odpływów kapitałowych. Na poniższym wykresie (nr 8) jako

116

wskaźnik otwartości finansowej dla Chin przedstawiono udział kapitału zagranicznego w postaci napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w PKB Państwa Środka [Combes i in. 2002]. W analizowanym okresie to właśnie inwestycje bezpośrednie stanowiły główne źródło kapitału zagranicznego. Ich udział w produkcji krajowej wzrastał stopniowo, przekraczając wartość 1% po raz pierwszy w 1991 r., w roku 1994 jego wartość sięgnęła ok. 6%, ale od roku 1995 następuje stopniowy spadek tego udziału do ok. 2% w 2010 roku.

Wykres 8. Chińskie otwarcie na kapitał zagraniczny jako udział BIZ* (zrealizowanych) w PKB Chin w latach 1983 – 2010 (w %)

* Prowadząc analizę otwartości gospodarki nie należy badać udziału napływu kapitału netto (przypływy – odpływy) do produkcji krajowej, gdyż uzyskane wyniki nie pozwalają na właściwą interpretację procesu otwierania gospodarki.

Źródło: Opracowanie własne na bazie CEIC Data base on line (dane z dn. 11.05.2012)

Według badań I. Bremmera [2006] bardziej otwarte gospodarki cechują się również większą stabilnością polityczną na co wskazuje poniższa krzywa J (the J Curve)11 – wykres nr 9. W procesie otwierania gospodarki dany kraj musi jednak doświadczyć wzrostu niestabilności, zanim zacznie czerpać korzyści z większej otwartości. Położenie krzywej w dużej mierze zależy od koniunktury gospodarczej, o której świadczy kształtowanie się stopy wzrostu PKB. Oznacza to, że osiągając wyższy dochód, kraj może uzyskać większą stabilność na każdym etapie otwartości. Aplikując ten model do gospodarki chińskiej, można przypuszczać, że aby utrzymać stabilność polityczną podczas wdrażania koniecznych reform

11 Wyjątek stanowi lewa strona wykresu, która wskazuje, że w skrajnych przypadkach, takich jak Chiny sprzed 1978 r., państwo jest w stanie utrzymać stabilność poprzez zamknięcie gospodarcze i izolację społeczeństwa [Bremmer, 2006].

117

rząd musi utrzymać wysoką dynamikę wzrostu gospodarczego. W ujęciu graficznym jest to przypadek, gdy krzywa ta przesunięta jest wystarczająco wysoko (w stosunku do początku układu współrzędnych), oznaczający znacznie bardziej stabilny okres przejściowy dla Chin [Bremmer, 2006].

Wykres 9. Krzywa J-kształtna Bremmera

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Bremmer, 2006, s. 7-21]

Powyższe dane wskazują zatem na fakt, że gospodarka chińska przeszła daleką drogę od praktycznie całkowicie zamkniętej na wymianę zagraniczną do aktywnie uczestniczącej w międzynarodowym podziale pracy. Przebieg procesu otwierania gospodarki chińskiej przedstawiono w kolejnym podrozdziale.

118 3.2.2. Chińska Polityka Otwartych Drzwi

Od początku przemian zachodzących w ChRL rząd realizował Politykę Otwartych Drzwi (Open Door Policy), która miała na celu przyciągnięcie zagranicznych inwestycji bezpośrednich12 (czyli tzw. „strategię nie my do nich, tylko oni do nas”) oraz promowanie handlu zagranicznego na określonych obszarach13. Mimo powyższych deklaracji otwieranie gospodarki chińskiej było procesem stopniowym i wybiórczym, dotyczącym tylko określonych dziedzin życia gospodarczego oraz regionów kraju.

To otwarcie, początkowo ograniczające się do dwóch prowincji wschodnich (Guangdong i Fujian), z biegiem czasu stopniowo obejmowało nowe obszary: najpierw wzdłuż wybrzeża, by w następnej kolejności zmierzać do prowincji znajdujących się w głębi lądu. Rząd rozpoczął wdrażanie globalnej strategii konkurencyjnej realizowanej poprzez wewnętrzną politykę przemysłową w oparciu o tzw. strategię walca. Polegała ona na przyciąganiu zagranicznych inwestycji z najnowocześniejszą technologią. U progu lat osiemdziesiątych, w celu stworzenia optymalnych warunków do jej realizacji, pojawiła się idea utworzenia uprzywilejowanych stref ekonomicznych (SEZ - Special Economic Zones14), z których pierwsza powstała wokół Shenzhen (prowincja Guangdong), kolejna wokół Kantonu, w delcie Rzeki Perłowej, a do 1988 r. status taki otrzymało całe wschodnie wybrzeże kraju15. Do czterech podstawowych założeń rozwoju Shenzhen należały: eksport produktów, import zaawansowanej technologii, inwestycje zagraniczne oraz, pod względem struktury ekonomicznej, rozwój przemysłu. Mimo, iż już w początkowym okresie reform, do 1983 r., powyższe cele były w praktyce trudne do osiągnięcia16 skuteczność strefy Shenzhen jako modelu do naśladowania dla innych części kraju nie podlegała dyskusji [Xiaobo, 2010].

12 Przyciąganie zagranicznego kapitału wiązało się z wdrażaniem prawa, które regulowało kwestię funkcjonowania zagranicznych przedsiębiorstw w Chinach (główne regulacje prawne w tym zakresie wprowadzono w 1986 r.) oraz przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego - regulacje z 1988 roku [Démurger, 1996]

13 Głoszona przez Deng Xiaopinga potrzeba stopniowego otwierania się na świat nie wynikała z przekonania, że otwarcie stanowi jeden z niezbędnych etapów rozwoju kraju. Uważał on natomiast, że powiązania z gospodarką światową to narzędzie służące do osiągnięcia wysokiej dynamiki wzrostu gospodarczego [Bolesta, 2006].

14 Specjalne Strefy Eksportowe tworzone w Chinach spełniały analogiczne funkcje jak powstałe na granicy amerykańsko-meksykańskiej tzw. Maquiladoras [Vargaz-Hernandez i Noruzi, 2011].

15 Decyzja w sprawie utworzenia SEZ zapadła w 1979 r., w efekcie której już w następnym roku powstało pięć specjalnych stref ekonomicznych: Shenzhen, Zhuhai i Shantou w prowincji Guangdong, Xiamen w prowincji Fujian, a także na wyspie Hainan [Bolesta, 2006].

16 W 1983 roku import przewyższał eksport o 484 mld USD, importowana technologia stanowiła głównie przestarzały sprzęt, którego pozbywały się Hongkong i Japonia, inwestycje zagraniczne wynosiły jedynie 30% w stosunku do krajowych, a produkcję przemysłową Shenzhen szacowano wówczas na 720 mln juanów, gdy wartość detaliczną dóbr konsumenckich, które przeszły przez tę strefę na 1,25 mld [Xiaobo, 2010].

119

Przyciąganie zagranicznego kapitału następowało dzięki zapewnieniu niskich podatków oraz dużej wolności gospodarczej. Firmy prowadzące działalność na obszarze SEZ posiadały niezależność w dziedzinach: zarządzania, czy rekrutacji pracowników, nie płaciły cła importowego i eksportowego, obejmowały je także niższe stawki podatkowe oraz pierwszeństwo sprzedaży za waluty wymienialne na wewnętrznym rynku. O wpływie powyższych stref na przyciąganie kapitału zagranicznego świadczy fakt, że na ich terenie znajdowało się ponad 30% przedsiębiorstw z udziałem takiego kapitału. SEZ stanowiły swoiste pola doświadczalne dla nowych typów polityki gospodarczej władz chińskich. Z biegiem czasu część z zastosowanych w ich ramach rozwiązań, zarówno tych instytucjonalnych, jak i organizacyjnych, znalazła swoje zastosowanie również w innych regionach kraju [Bolesta, 2006].

Sukces, jaki przyniosło utworzenie specjalnych stref ekonomicznych, zachęcił rząd do tworzenia podobnych miejsc, spełniających analogiczne funkcje. Stało się to impulsem do powstania „otwartych miast portowych” i „otwartych obszarów ekonomicznych” posiadających specjalne uprawnienia we współpracy z zagranicą. W 1984 roku powstało 14 Otwartych Miast Portowych: Dalian, Qinhuangdao, Tianjin, Yantai, Qingdao, Lianyungang, Nantong, Szanghaj, Ningbo, Wenzhou, Fuzhou, Kanton, Zhanjiang i Beihai, które tworzyły 10 tzw. „gospodarczych i technologicznych stref rozwoju” (Economic and Technological Development Zones). W 1985 r. utworzone zostały „otwarte obszary ekonomiczne” zlokalizowane w delcie rzeki Jangcy, delcie rzeki Perłowej, Trójkącie Południowego Fujianu, półwyspie Shaodong, prowincjach Hebei i Guangxi, które tworzyły tzw. „otwarty gospodarczy pas wybrzeża”. Z początkiem lat dziewięćdziesiątych zaczęły powstawać również strefy rozwoju przemysłowego, głównie mające na celu przyciąganie najnowszych technologii stanowiących niezbędny warunek do osiągnięcia przez Pekin liczącej się pozycji handlowej w stosunkach międzynarodowych [Ma, 1999 i Wang, 1999]. Pierwsza powstała w 1990 r., tzw. strefa Szanghaj – Pudong, a dwa lata później w efekcie otwarcia kilku miast w dolinie Jangcy wszystko zostało połączone w „otwarty pas rzeki Jangcy”. W tym okresie powstała również grupa 13 „otwartych miast granicznych”, przy jednoczesnej liberalizacji ograniczeń dostępu do stolic prowincji. Wdrażanie tej regionalnej polityki odbywało się w trzech etapach:

 Pierwszy etap przypada na lata 1979 - 80, kiedy to nastąpiło otwarcie gospodarki o ograniczonym zakresie (prowincje Guangdong i Fujian) - utworzenie pierwszych Specjalnych Stref Ekonomicznych;

120

 Drugi etap rozpoczął się na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, kiedy wprowadzono specjalne preferencje dla prowincji zlokalizowanych u wybrzeża ChRL, z wyznaczeniem otwartych miast portowych, które były uprawnione do zakładania własnych „gospodarczych i technologicznych stref rozwoju” (1984 r.); w 1985 roku powstały „otwarte obszary ekonomiczne”, które w 1988 r. utworzyły „otwarty gospodarczy pas wybrzeża” (Open Costal Belt);  Początek trzeciego etapu datuje się na rok 199017, kiedy to rozpoczęto rozszerzanie

realizacji polityki otwartych drzwi na cały obszar Chin. W tym też roku utworzono strefę Szanghaj – Pudong (Shanghai Pudong New Area). W 1992 roku nowe „otwarte obszary ekonomiczne” powstały na terenie głównych miast wzdłuż rzeki Jangcy, w „przygranicznych ekonomicznych strefach współpracy”, stolicach prowincji znajdujących się wewnątrz lądu i Regionach Autonomicznych, Obszarach Powiązanych oraz „strefach rozwoju technologicznego i ekonomicznego”. W pierwszej dekadzie XXI w. w Chinach istniało już 54 gospodarcze i technologiczne strefy rozwoju oraz 53 strefy rozwoju nowych technologii [Bolesta, 2006].

U podstaw strategii jaką realizowały wówczas Chiny przyjmowano założenie, że ów „walec technologiczny” ma się przetoczyć z południowej części kraju do przedsiębiorstw zlokalizowanych w centrum, które najczęściej bazowały na przestarzałej technice i technologii radzieckiej. W następnej kolejności miał on dotrzeć do najsłabiej rozwiniętych gospodarczo i zacofanych północnych prowincji Chin [Herman, 2007].

Napływ dużej ilości zagranicznych inwestycji bezpośrednich nie nastąpił jednak natychmiastowo, jako odpowiedź na utworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych. Częściowo było to wynikiem obaw ze strony zagranicznych inwestorów, a częściowo spowodowane faktem, iż rozpoczęcie wdrażania liberalnych regulacji rozpoczęło się faktycznie dopiero w 1982 roku [Gilley, 1998]. Gwałtowny wzrost napływu BIZ odnotowano

17 Przyspieszenie procesu otwierania gospodarki w 1992 roku doprowadziło do powstania znacznej liczby quasi „specjalnych stref ekonomicznych” zakładanych przez lokalnych decydentów bez uzyskania odpowiednich pozwoleń. Poza oficjalną polityką prowadzoną przez radę stanu, trzydzieści prowincji, tak jak i setki okręgów miejskich formułowało własną politykę polegającą na przyznawaniu specjalnych preferencji w celu przyciągnięcia zagranicznych inwestycji w ramach tzw. stref rozwoju. W konsekwencji do 1993 roku na szczeblu regionalnym powstało około 2000 różnego typu otwartych stref ekonomicznych oferujących szereg ulg podatkowych i innego typu udogodnień celem przyciągnięcia inwestorów [Yang, 1997]. W wyniku wprowadzenia w 1993 restrykcyjnego planu gospodarczego, większość z powyższych nie zatwierdzonych odgórnie stref została zamknięta, a polityka regionalna zaczęła przybierać ujednoliconą formę.

121

dopiero od 1984 roku18. Nie stanowił on jedynie prostej konsekwencji utworzenia „przybrzeżnych otwartych miast” i „stref rozwoju technologicznego i ekonomicznego” w tym właśnie okresie. Większość z nich już wcześniej była lokowana na terenach istniejących Specjalnych Stref Ekonomicznych. Znaczące przyspieszenie napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich19 było najprawdopodobniej efektem przekonania zagranicznych