Chiny na przełomie XX i XXI w

Kolejny etap rozwoju i dalszej transformacji Chin rozpoczął się w roku 2000111 i ma trwać do połowy XXI w. Polega on m.in. na rozszerzaniu zakresu reform wewnętrznych oraz kontynuacji procesu otwierania na świat w postaci intensyfikacji wymiany handlowej z zagranicą, której towarzyszy liberalizacja wymiany z krajami azjatyckimi oraz umocnienie powiązań z Afryką112. Jednym z podstawowych celów współczesnej polityki Chin ma być renesans narodu chińskiego i jego wpływu na gospodarkę międzynarodową. Na obecnym etapie naczelnym dążeniem Państwa Środka jest osiągnięcie PKB per capita równego średniemu poziomowi tego wskaźnika w krajach OECD.

W roku 2006 Chiny zadeklarowały jako priorytet budowę Harmonijnego Społeczeństwa opisywanego jako demokratyczne społeczeństwo pod rządami prawa, żyjące w zgodzie z naturą. Oznacza to, że poprawa systemu rządzenia i ochrona środowiska należy do najpoważniejszych wyzwań na drodze trwałego rozwoju. Powyższy cel został sformułowany na 6 Plenum KPCh, zakończonym w październiku 2006, kiedy to przyjęto rezolucję zobowiązującą władze centralne do budowy Harmonijnego Społeczeństwa do 2020 roku. Ma być ono oparte na równości i sprawiedliwości oraz poddane rządom prawa. Główny akcent w obecnej polityce kładziony jest więc nie na budowę gospodarki ale na harmonię społeczną, czego przyczyną są [Woo, 2007]:

 znaczące zmiany warunków materialnych i oczekiwań społecznych jakie następują od 1978 r., a które uniemożliwiają budowę gospodarki w oparciu o system polityczny z lat 1978-2005 (przyniósł on średnioroczny PKB na poziomie prawie 10%) bez przyspieszania reform instytucjonalnych i realizacji ważnych inicjatyw politycznych;

 utrata przywódczej roli KPCh, która może nastąpić jako wynik braku poprawy harmonii i stabilności społecznej będących hamulcem wzrostu gospodarczego.

111 Za symboliczną datę otwarcia Chin na świat oraz kolejnego etapu reform uznaje się rok 2001, w którym Chiny stały się 143 członkiem Światowej Organizacji Handlu.

81

Efektywne funkcjonowanie gospodarki rynkowej wymaga stworzenia odpowiedniego systemu instytucji regulacyjnych, których główne zadanie stanowi zarówno orzecznictwo prawne113, jak i bezpośrednie egzekwowanie prawa114. Strategia stopniowego wdrażania reform realizowana przez ChRL, w połączeniu z faktem, że tworzenie systemu instytucji regulacyjnych to proces czasochłonny, jest przyczyną ciągłego braku wielu tego typu instytucji, bądź też nieefektywności ich działania. Z perspektywy gospodarczej oznacza to nieudolność kierowania państwem, czego przejawem jest m.in. nierespektowanie praw zarówno konsumentów, jak i pracowników115.

Brak odpowiedniego systemu instytucjonalnego nie stanowi jedynej przyczyny wzrastającej niechęci coraz większej części społeczeństwa wobec władzy państwowej. Jest ona również efektem obecnej strategii rozwoju, która mimo głoszonych haseł wyrównywania dochodów i sprawiedliwości społecznej w ciągu ostatniej dekady z ogromnym trudem kontynuowała proces redukcji strefy skrajnego ubóstwa zarówno między miastem a wsią, jak i między różnymi regionami kraju116 [Demurger i in., 2002]. Należy jednocześnie zaznaczyć, że do spowolnienia redukcji ubóstwa przyczynił się także światowy kryzys gospodarczy z roku 2008. Jedno z podstawowych wyzwań dla rządu w Pekinie stanowi więc walka z ubóstwem.

113 W ChRL nadal nie ma transparentnego prawodawstwa, co dotyczy m.in. orzecznictwa w sprawach, czy dany wniosek patentowy, na podstawie obiektywnych przesłanek naukowych, stanowi innowację technologiczną, czy też nie [China (...), 2010].

114 W Chinach brak jest efektywnego egzekwowania prawa własności intelektualnej, które stanowi bodziec do innowacyjności oraz ma wpływ m.in. na funkcjonowanie zagranicznych przedsiębiorstw. W wielu przypadkach to koneksje z rządem, a nie umiejętność funkcjonowania na rynku, decydują o sukcesie przedsiębiorstwa. Wyżej wymienione czynniki ograniczają konkurencję i stanowią w wielu przypadkach barierę wejścia na rynek chiński.

115 Defekty regulacyjne dotyczą zapewnienia bezpieczeństwa żywności, produktów farmaceutycznych, zabawek dla dzieci i innych produktów, a także sfery bezpieczeństwa i higieny pracy. Problem stanowi również nadal utrzymująca się rosnąca tendencja handlu żywym towarem oraz pracy przymusowej.

116 W Chinach nadal wielu ludzi żyje w warunkach skrajnego ubóstwa. W 2010 r. odnotowano, iż ponad 170 mln ludzi miało do dyspozycji mniej niż dwa dolary dziennie [China (...), 2012], jednak w okresie transformacji odnotowano znaczący spadek ubóstwa z 65% procent populacji do 10% [From Poor (...), 2009]. Szczególnie narażona na ubóstwo jest ludność wiejska. Pierwszy znaczący spadek udziału ludności wiejskiej, która utrzymywała się za 1 USD lub mniej nastąpił w roku 1996, z ponad 31% w roku 1990 do 15%. Jednak kolejne sześć lat przyniosło jedynie spadek o 5 punktów procentowych. W latach 1998-2003 nastąpiło ustabilizowanie się tego współczynnika na poziomie 10%-12%, przy średniej stopie wzrostu gospodarczego wynoszącej 8,5%. Dopiero zapoczątkowane w 2001 roku wysiłki na rzecz rozwoju zachodniej części kraju oraz wysokie tempo wzrostu PKB realizowane po 2002 na poziomie przekraczającym 10% obniżyły udział ludności wiejskiej utrzymującej się za maksymalnie 1 USD z 7,9% w 2004 r. do 7,2% w roku 2005. Kontynuacja dotychczasowej polityki nie przynosi już tak znaczących efektów w postaci redukcji ubóstwa, jak we wczesnych etapach reformy gospodarczej. Jest to wynikiem zmian charakteru problemów dręczących tę gospodarkę. W początkowym etapie rozwoju gospodarczego jej deregulacja przyczyniła się do powstania większej liczby miejsc pracy, a tym samym ograniczenia skali ubóstwa. Obecnie tego typu działania są niewystarczające, zachodzi natomiast potrzeba stworzenia odpowiednich warunków celem umożliwienia osobom cierpiącym z powodu ubóstwa podjęcie pracy (więcej na ten temat w: [Candelaria i in., 2009; Herd, 2010 oraz Meng i in., 2010]).

82

Poziom dochodów w Chinach jest nadal bardzo niski, pomimo tego, iż dystans do innych krajów rozwiniętych zmniejsza się w szybkim tempie. W 2010 r. Chiny po raz pierwszy wyprzedziły Japonię (5,4 biliona USD) pod względem wielkości PKB wynoszącym 5,9 biliona USD (wykres 1), stając się tym samym – za Stanami Zjednoczonymi (14,6 bln USD) - drugą światową gospodarką. W 2011 r. kraj ten umocnił swoją drugą pozycję, osiągając wartość globalnej produkcji na poziomie prawie 7,3 biliona USD (USA – ok. 15,1 biliona USD, Japonia – ponad 5,8 biliona USD). PKB na mieszkańca w wartościach nominalnych w 2011 r. szacuje się na ok. 5 414 USD co oznacza, że poziom życia w Chinach nadal jest zdecydowanie poniżej tego jaki notuje się w Stanach Zjednoczonych (PKB per

capita - 48 387 USD) i Japonii (PKB per capita - 45 920 USD)117 [IMF World Economic

Outlook Database, dane z dn. 24.04.2012].

Wykres 1. Wartość PKB w Chinach i Japonii w latach 1960 – 2010 (w mld USD)

Źródło: [Chiny (...), 2012]

Analizując wielkość całkowitej produkcji według parytetu siły nabywczej (PPP - purchasing power parity) różnica ta jest jednak relatywnie mniejsza118. PKB Chin w 2010 r. wynosił ponad 10,2 bln PPP USD, co oznacza, że ich produkcja ponad dwukrotnie przekroczyła analogiczną produkcję Japonii (4,3 bln PPP USD) i osiągnęła wartość prawie 70% produkcji amerykańskiej [Morrison, 2011]. Według szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego w przypadku PKB per capita liczonego według parytetu siły

117 Według szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego pod względem wartości nominalnego PKB per capita w roku 2011 Stany Zjednoczone plasowały się na 14 pozycji, Japonia zajmowała 18 miejsce, podczas gdy Chiny - 88 [IMF World Economic Outlook Database, dane z dn. 24.02.2012].

118 Jest to spowodowane faktem, że ceny większości dóbr i usług w Chinach są niższe w stosunku do wielu innych gospodarek (głównie krajów wyżej rozwiniętych).

83

nabywczej w roku 2011 w Chinach dochód na osobę wynosił 8 394 USD, co oznacza, że mimo iż gospodarka chińska osiągnęła już znaczącą pozycję na arenie międzynarodowej, to pod względem poziomu życia ludności nadal znacznie odbiega od Stanów Zjednoczonych, czy Japonii z PKB per capita wynoszącym 34 740 PPP USD [IMF World Economic Outlook Database, dane z dn. 12.05.2012].

Współczesny model rozwoju gospodarczego Chin nadal stwarza ogromne możliwości sprzeniewierzania majątku państwowego, przejmowania użytków rolnych pod rozwój przemysłu oraz wywołuje zagrożenie korupcją związane z brakiem odpowiedniego mechanizmu nadzoru nad urzędnikami państwowymi. Wszystkie te zjawiska znacząco utrudniają utrzymanie harmonii społecznej, czego wyrazem są narastające niepokoje społeczne oraz rosnąca liczba tzw. „incydentów społecznych”119 (wzrost z 8700 w 1993 r. do 87000 w roku 2005 [Lum, 2006] i 90000 w 2010 r. [Economy (...), 2011]).

Obecnie powszechne są opinie, że to właśnie zakłócenia gospodarcze spowodowane reformą gospodarki centralnie planowanej oraz braki instytucjonalne stanowią główne przyczyny niepokojów. Za jedno ze stosunkowo nowych źródeł tych zjawisk uznaje się wzrost oczekiwań bogatszej i lepiej poinformowanej części społeczeństwa w stosunku do działalności aparatu państwa [Turner, 2004]. KPCh jest więc zmuszona rozważyć wprowadzenie do mechanizmu rządzenia instytucji demokratycznych. Demokracja wraz z rządami prawa jest ustrojem, który z jednej strony stanowi niezbędny warunek do zapewnienia społecznej stabilności i wzrostu gospodarczego, ale z drugiej strony może zagrażać partii utratą jej pozycji najważniejszej siły politycznej w kraju.

Problem stanowi również nieudolność chińskiego systemu bankowego, który nadal kontrolowany jest przez władze centralne. Rząd wykorzystuje banki do ratowania państwowych przedsiębiorstw poprzez przyznawanie im niskooprocentowanych pożyczek, bez których znacznej ich części groziłoby bankructwo120. Jednocześnie część pożyczek przyznawana jest nie przy wykorzystaniu rachunku ekonomicznego, a politycznych koneksji.

Wdrażanie programu Harmonijnego Społeczeństwa jest więc próbą fundamentalnej reformy sytemu rządzenia, która wykracza znacznie poza reformę instytucji ekonomicznych. W styczniu 2006 roku rząd w Pekinie wydał dokument, w którym zapowiedział stabilizację i regulację przenoszenia praw do użytkowania gruntów i przyspieszenia reform w obrocie ziemią.

119 Jednym z głównych źródeł ostatnich tego typu wydarzeń było przekształcanie użytków rolnych w parki przemysłowe, bez odpowiedniej rekompensaty dla rolników [Lum, 2006].

120 Według szacunków ok. 50% pożyczek trafia do państwowych przedsiębiorstw, z czego znaczna część nigdy nie zostaje spłacona [Morrison 2009].

84

Rząd chiński ma świadomość, że do rozwoju nowoczesnej gospodarki niezbędne są również wykwalifikowane kadry. Dlatego od połowy lat osiemdziesiątych rozpoczął realizację polityki podwyższania poziomu edukacji. W 2007 roku wdrożony został program obowiązkowej 9-letniej edukacji121. W Chinach problem stanowi sposób finansowania edukacji, z powodu braku sprecyzowania instytucji odpowiedzialnej za pełnienie tej funkcji. Obowiązek płatniczy spada więc na obywateli i to zarówno w przypadku szkolnictwa wyższego, jak i podstawowego.

Coraz większa liczba obywateli kształci się jednak na najlepszych światowych uniwersytetach, odwróceniu uległ również proces „drenażu mózgów”, co oznacza, że rośnie liczba najwybitniejszych uczonych świata zatrudnionych i współpracujących z chińskimi centrami badawczymi i dydaktycznymi.