Q. D. B. V. Atheniensium quid novi? Expendens ad encaenia Gymnasii Elbigensis d. XXVIII Nov. a. MDCCXLVIII celebranda amplissimos consultissimosque urbis Proceres coeterosque Musarum et litterarum Fautores atque Amicos summopore colendos [...]

(1)

' *

Q ^D . B. V. t

ATHENIENSIUM

Q V I D N O V H

E X P E N D E N S ,

ENC/ENIA

GYMNASII ELBINGENSIS

D. X X V I I I . N O V . A. M D C C X L V I I I . C E L E B R A N D A

A M P L I S S I M O S , C O N S U L T I S S I M O S Q V E

URBIS

PROCERES,

C O E T E R O S G l y E

MUSARUM ET LITTERARUM

FAUTORES

AMICOS

S U M M O P E R E C O L E N D O S

O F F I C I O S E E T D E C E N T E R I N V I T A T

J O A N N E S L A N G I U S ,

ATH. R E C T . P. P. E T BIBL.

E L B I N G / E , S T A N N O P R E U S S I A N O .

(2)

(3)

A

thenienfium civitatem reliquas totius Graeciae Respu

blicas & fortitudinis & divitiarum & eruditionis fama maximopere fu pe ralle, primumque omnes inter oc- cupafTe locum, hiftoriarum evincant monumenta, a) Sive enim vel cogitando faltem perfequimur ipforum copias

& rem bello acquifitam, nihil Mityleniis, Lacedaemoniis, Bceotiis ut & Thebanis, aliisque majorem incutere potuit terrorem , Athenis: five opera, magno apparatu, multoque fplendore & magnificentia quam plurimis locis exftru&a, por- tumque piraeeum, mercatura & divitiis inferendis dignifilmum refpicias, nulla fane civitas ditior, majorique ornata fuit rerum copia & abundantia, Athenis: five denique fapientiam & eru

ditionem quaeras, nonne templa Apollinis & Minervae, G y - mnafia, Sapientiae domicilia, ludi litterarii, & ut reliqua filentii peplo involvam, nottua illa fymbolica, quam & in vexillis de

pictam & turribus moenibusque fuperftruftam fuifte legimus, in apricum ponunt, artes patriam fedemque habuifle Athenis?

H inc quanquam per omnem, qua patet Graecia, Camoenis fuus habebatur honos & in Olympo, Parnaflo, Helicone, aliis

que montibus juxta ac fluviis facris Apollo cum Mufis fuis circumerrare credebatur, omnes tamen quinquennio abloluto Grajorum gentes ad Panathenaea, in honorem Minervae cele

branda & Quinquatriis Romanorum perfe&e refpondentia, non nifi Athenas convocabantur. E x quo facile apparet, R i e n i s quidem, ut ita dicam, litterarum Palladium & Mufa- ruin*domicilium viguilTe; non vero antiquam folum Atticam, feti onmem fimul Graeciam fapientiE ftudio admodum dedi

tam fuiile. Id quod divinus Apoftolus, quo nemo unquam

)(2 Philo-

s'; vid, t>ic allgcimint P. vi. Sed. xvm. $, 261.

(4)

Philofophorum tam accurate animorum iixovctg & ingeniorum charafteres defcribere potuit, optime cognovit, dum : Judaei, inquit, portentum poftulant & Graeci fapientiam quaerunt, b) Sicuti vero hanc Grajorum fapientiam, circa temporalia faltem

& caduca verfantem, ftultitiam vocavit idem vir &eo7rni><?og;

quippe fapientes fe profeffi, ftultos praeftiterunt; c) ita Athe- nienfium in fpecie mentem atque indolem ftylo Spiritus San-

&i emphatico delineaturus, nominat illos Lucas su 'stsqgv

tvKctqxnes *j heyeiv ti ^ x<u cixxtiv KctivoTeqov, i. e. interprete Beza, nulli alii rei vacantes, feu juxta Caftallionem, ad nihil aliud idoneos, quam ut novi aliquid vel dicerent vel audirent.d) N on eft quod dicas, illud novitatis ftudium apud Atheni- enfes ex amore fapientiae provenifle, illosque novorum feda- tores fuifle Philofophos ex fchola ariftotelica, qui vel in fta- trone, porticu, bafilica aut taberna fedendo, vel in foro locis- que publicis circumambulando, fuam propinantes do&rinam, nova dicebant, audiebant nova. Sicuti enim alii in Epicureo

rum, in Stoicorum verba alii juraffe leguntur; ita non in Gy- mnafio ptolomaeo vel in alia artium profitendarum fede, fed in vico martio Athenienfes in genere omnes & illic peregri- nantes hofpites, fuum aliorumque otium audiendis fabulis Jongisque difputationibus delectaturi, animum novitatis avi

dum prodiderunt. Paulum quippe, quem vel peregrinorum divorum nuntiatorem vel ineptae loquacitatis Magiftrum judi

caru n t, huc addu&um ita adloquebantur: PofTumusne fcire, quae fit nova ifta, quam tu loqueris, do&rina? Nam peregrina quaedam auribus noftris adfers; itaque velimus cognofcere, quid fibi ifta velint, e) Aft tantum abfuit, ut Athenienfium curiofitas levitasque, quaTheophrafto contendente f ) ex pe

regrinis

b) I. Cor. 1 , 2 2 . ndd. J . M. Chladeriii diJJ. de dispari Judaorum £5* Gracorum in

genio, fidei pariter inimico ad h. I. vid. ttPH ©Cj.

6«$en 1748- 109. 6 t p-868- c) Rom. I, 22.

d) Aft. X V II, 2 1 . e) Aft. 1. c. v. 18 - 20.

f) in charaft. c. IX-

(5)

regrinis aliisque quaerebant: unde tu? quid dicis? habesne aliquid novi? habesne fuper hoc novi quicquam? omnibus placui flet; quin potius illam, atro notatam carbone, civibus fuis faepenumero exprobraflet Demofthenes, Graeciae Praece

p to r, lcribens inter alia: nos interea (dicetur enim id , quod res eft,) fedemus hic otiofi, cuneam ur aeternum, decernimus, fcifcitamur denique, ecquid in foro novi, g)

Quo vero nova fciendi defiderio non folum litterarum &

virtutis fama celebris illa Graecia, Graecosque inter praecipue Athenienfes, fed mortalium plurimi laborare videntur. Quip

pe ita a natura comparatum elle, ut aures hominum novitate laetentur, nudaque rerum cognitione capiantur, h) illi nos do

cent, qui de ingenio humano commentati funt. i) Hinc gra

viter, ut om nia, fcribit k) Seneca: nemo usque adeo tardus

& hebes & demillus in terram eft, ut ad divina non erigatur ac tota mente confurgat, ubi novum aliquod e coelo miracu

lum fullit. Et poft alia pergit: adeo naturale eft, magis nova, quam magna mirari. Cui pollicem premunt Claudius Ma- mertus & eloquentiffimus nofterCicero, quorum hic: omnes, inquit, 1) trahimur & ducimur ad cognitionis & fcientiae cu

piditatem ; ille autem: m) mortalium generi mos eft, novi ope

ris agnitione pellici. Nec eft quod ad experientiam, multo

rum magiftram, hanc hominum indolem in plebe, quae Pho- cylidis d id o eft, quotidie ob oculos ponentem, provocemus. Haec enim novis rebus audiendis videndisque tanto quidem cum ardore femper inhiat, ut fi deftituitur iis

dem , ipfa fingat^, comminifcatur, fpargat talia, quae animos

X 3 natura

g) in orat. II & III olynthiaca. it. in refponfo ad eplfi. Philippi. Plura huc fpe&an- N , tia vi !efis in £tnbf)atnimT6 (grfl. iw (5 cfd). ad C. X VII, 2 1 .

\ \ in nor. It. W olfii cur. philol. ad h. 1.

\ h) Plin. L .I. ep. 19. & L .V . cp. 8.

T) c. g. Barclajus in icone animorum. Neuhujius in theatro Ingenii humani. Jo. Dan.

Alajcr de abufu ingeniorum in fcientiis.

k) 111 cap. I. L. VII. natur.

I) L. I. de effictis.

an) JL L c. 1. de Jiat u animi*

(6)

natura curioforum, nefcio qua oble&atione ac jucunditate demulcent, aliis vero bilem faepe & ftomachum pariunt, in

terdum quoque hepar movent. De quibus quam elegantif- fime cecinit Ovidius: n)

Veniunt leve vulgus, euntque Mixtaque cum veris paffim commenta vagantur:

E quibus hi vacuas implent Termonibus aures;

Hi narrata ferunt alio, menfuraque ficti Crefcit & auditis aliquid novus adjicit au&or.

Hanc vero curiofitatem, hocque nova fcifcitandi defiderium, pafcendo animo & tempori fallendo aptum, fpeciem volupta

tis fubtilioris efle, intelligit omnis, o) Intelledui enim non exiguam adferunt dele&ationem p) & voluntatem mirum quantum adficiunt, qusc novitate, raritate & varietate fe com

mendant. q) Nunquam fane novellarum lecHoni & hiftoriarum ftudio tantus favor tantaque ineflet gratia, nifi varietas rerum & factorum maximam hic adferret voluptatem. Quam

vis & nova, recensque inventa, quibus delectantur mortales, omnia inconftantiae legi fubfint, vetuftatisque indolem & na

turam opinione citius induant. Qua de re audias Owenura egregie fcribentem: r)

Quae nova funt, hodieque placent, non usque placebunt.

Cur ita? quae nova funt, non nova femper erunt.

Quodfi vero unquam ille Athenienfium genius curiofum n o

vitatis ftudium commendavit, nunc fane commendat, ita ut ad illud refervati eile videamur feculum, in quo, quae curiofi

tatem & novitatem non redolent, curantur parum aut plane negliguntur.

Maxima

--- . --- — n) Metam. L. XII. fab. I.

o) vid. W alchii phil. lex. fub iit. mrioj. Sc S u di. Th A 'o>. p. I, c. ffii

§. 23.+**

p) conf. Budd. exerc. de cult. tngen, c. 3. 6c. slern. Phil. Pnit. V. I. C, 2. St«.C.

§• 81^.

q) vid. Beem. lin. dottr. mor. c.IV. §. 18 . & Pippbgii dtjf. de curiofo novit. Jiufio.

r) in libro uno epigr. 1 7 3 .

(7)

Maxima quidem nova in futuram i. e. novam terram, no- vumque coelum divina refervavit v^iyris-, interim & his in terris dies quafi diem, annus annum docet nova, non femper contemnenda, s) N onne fi praeterita paululum tempora in me

moriam revocamus, fatendum nobis erit, annum hunc, qui ad finem vergit, Civibus noftris multa, licet triftia fuppeditafle?

Incendia lumma imis confundentia, procellae navigantium trabi formidolofae, triflesque amicorum mortuorum nuntii ho c in tempore fertililUmam Tegetem* meflemque uberrimam protulerunt novorum, aft deplorandorum.

Interim dantur adhuc nova notatu digna, antiquae gratiae divinae criterin: dantur nova, quae Civibus grata, Mufis laeta eile poliunt. Renovamus craftino die, en novum omni com mendatione dignum! encaenia anniverfaria & memoriam infimul GymnafiiElbingenfis, centum <Sc quinquaginta abhinc annis emendati. N on loquimur de aedificio Seminarii, cujus natalem femifecularem ultra centefimum cclebrandi, fi D E O placuerit! occafionem fequens dabit annus, t) fed de ipfa fchola, cui tres funt aetates, quarum prima ab A. M D X X X V I fundationem, altera ab A. M D L reftaurationem, tertia vero ab A. MDXCV11I emendationem complebuntur, u) Quae D EI eft mifericordia! quod periodum Gymnadi primam X I V , alteram X L V I I I , tertiam vero C L , omnemque ipfius setatem C C X I I annis jamjam abfolvi voluerit»

Quodll magna beneficia, multis annis in nos collata, ma

gnas mereantur laudes, noftrum om nino erit, pro hoc littera

rum cimelio ultra duo & quod excurrit fecula Civibus noftris confervato, D E O T . O .M . devotilTimas agere gratias, illiusq;

conlervationem rerum humanarum Statori ac Gubernatori ulterius commendare. Dum itaque non privata nobis res J^itu r fed publica, multorum cum ornamento conjun&a,

haud

s) vid. plur. Rei*. DN. Rjttirsdorffii: (?{ira£ 3 it'iH'S/ octafwm novi^/mi 1 7 3 7 pro

polium.

\) A’id. Bartknocbii preufjifdje §\X§<.\\!hiftorh. I„ V . c. II. C. 3, V) Chr.Henckenu fontinalia Gymn.FJh /aera. p. 3^, 30.

(8)

haud erit alienum a P A T R O N O R U M dignitate & F A U T O R U M humanitate, fcholafticis votis, tyronumque exer

citiis interefle.

Veniatis ergo, V I R I I L L U S T R I S , P E R - M A G N I F I C I , G E N E R O S I & A M PLISSIM I U R B IS P R O C E R E S , DN.

D N .B U R G G R A B I E R E G IE , P R /E S E S ,P R ^ E -C O N S U L E S , C O N S U L E S , M /E C E N A T E S & P A T R O N I , O M N I O B - S E R V A N T I / E C U L T U P R O S E Q V E N D I ; R E L I Q V l etiam C U J U S V I S O R D I N I S , D I G N I T A T I S & P R O F E S S IO N IS M U SA R U M A M IC I & F A U T O R E S L O N G E / E S T U M A T I S S I M I , & ad publicas V E S T R A S curas Gy- mnafii quoque confervationem, V E S T R O feculo, pofteritati V E S T R / E dignam pertinere, craftina, D E O dante! luce de

claretis, fubmifla mentis veneratione rogamus, obfecramus.

Quam quidem immeritam N U T R I T O R U M & P A T R O N O R U M erga fcholam propenfionem, breviffimo de ELBIN- GA Mufis amica difcurfu, non debita modo gratiarum a&ione agnofcemus, fed perpetuis quoque N U M E N A L T ISS1M U M defatigabimus precibus, ut nobis femper conflet illud Pauli:

Vetera praeterierunt. Ecce nova fafta funt omnia!

Dab. Elb. d. X X V I I . Nov. A. M D C C X L V I I I .

(9)

T R I P L E X

H O M I N U M

C U R I O S I T A S

A C T U S O R A T O R I I

A R G U M E N T U M .

Prologus.

C H R I S T . J A C . L A U R E N T Z propofita dicendi materia, DN . DN . P A T R O N O R U M atque A U D I T O R U M captare annititur benevolentiam.

V A N A H O M IN U M C U R I O S I T A T E . * Ch. I.

Xrufjart oQuid nevi? interrogans,

in folvenda hac quceftione paratiflimos videt focios fuos

3aco6 £amperf, (Efjrtffopfj ©tl&er, 3ofj. 3qc. Sfteper, t So^ann

Slfttindjjljaufen, (E^rifltan S an iei (^tb tu S , 3of>» ©ottfrieD ®d>tntD, So^ann 0djat)en>alt>/

3o(). 0eor<je .jpotfmann, £fjri|l(an © c fja tw a ltv

<£fjrijiian !£Bee<f, Ch. II.

J Q A N N E S L E O N H . W / £ C H T E R eruditum fingit, vana curiofttate Juperbientemt quem opinione nimium agi

tari affirmant comites A&. I.

De

3of)ann ©ottfriet) -fpenmtig, 3.o^ann Slbolpfj $log,

©ottfrict)

(10)

Ch. III.

Vanam eruditorum curiofitatem delineant IO . SAM. H E M P E L ,

J O . H I N G E L B E R G ,

J O . M E L C H . W I L D F A N G .

Ch. IV .

Van* hominum curioftfttis fontem atque fcaturiginem qvaerunt,

& quam queerunt, inveniunt

3ofjann .jpeinrtcfj SBegmann, monitore,

3ofj* £)omintc SMtterf,

0alomo 0cfyonttKtltv (Erntf Jpol|,

griettericf) ^ncjelcfe,

£fjrijiopfj S o p fa ,

in prima illa Parentum pri

morum curiofitate, - ambitione,

- aemulatione ftolida, - turpis lucri cupidine,

- otio & voluptate.

G E O R G E S A M U E L R O G G E de vana curiofitate, in Re- pubi, noxia» verba facit.

A a . II.

De

U T I L I H O M IN U M C U R I O S I T A T E . Ch. I.

Fueri utili curiofttatis Jittdio fe tradentes* provocati a

£>antel £8t((jclm SSorloff, fingunt,

3oljann gtiefj, eruditum,

£ ) t t f 25ruin&ifc(), bibliopolam,

3aco 6 Sftniodj, militem,

$fticf)ael <£rnff aromatarium, 5ufrinu£ 33enjamin groefttoit, mercatorem, / sftaf&anael griefcricf) grom , oenopolam,

(11)

Ch. II.

Ucrum curiofitati dottt aliquid temporis dandum fit ? inquirunt

ClIRISTOPHORUS HeINRICII,

Jo A N N ES W lLH ELM U S FrOESEWIT, Sa m u e l Le o n h a r d W ^ c h t e r, J o a n n e s Ch r i s t i a n u s En g e l c k e.

*

J O A N N E S G O T T H E L F S E I D L E R de curiofitate dotta, communi litterarum altrice, Termonem inftituit.

Ch. IU.

^ r a n ip , y amorem virtutis & veritatis,

3aco 6 3rict>t\ SHdjenftalf, ftudium boni publici, 0am«el ^p6lcP,

(Beovcje 0tgtSttU!nt> J* favorem Magnatum.

Sofjcmtt 5It)olpf) Sffiecjmonn, J

*

J O A N N E S J A C O B U S K I N T Z E L docet, quod honos & mu- nijicentia Mtcenatum doftam, utilemque alat curicfitatem,

a

a.

III.

De

PIA E T S A L U T A R I H O M IN U M C U R I O S I T A T E . Ch. I.

H an c falutarem curicfitatem, a cognitione fui ipfius inchoandam, in contemplandis beneficiis divinis quiescere, contendunt

3ofjcmtt ^rm nm fcf), 3 c4 3 a c . DiitterSfcefjf,

\ £Btlfjdm Stufjart,

(12)

5j<

J O . M IC H A E L S I E F F E R T , Attguflini perfonam induens, piae curiofitatis adfe$u perculfus, Ckriflum in carne videre, optat,

Ch. IT.

Salutaris illa curiofitas in omnibus fidei articulis, prtfertim vero in nativitatis Chrifli mjjldrio locum habett affirmantibus

G o d o f r e d o Hl n g e l b e r g, G o d o f r e d o Ko t t o w k s i, G o d o f r e d o Ar n d»

G e o r g i o Fr i d, He n n i n g s.

Ch. III.

Salutarem piamque curicfitatem, e nativitate J . C. petendam delineant, & quidem

J O . B E N JA M IN G R U N A U , Angelorum, D A N . W 1 L H E L M . C R O V E K E , Paflorum, M I C H A E L H A H N , Magorum.

Ch. IV .

Utrum curiofitas fahitaris ad hanc folum vel futuram etiam pertineat vitam ? inquirunt

Joannes Jacobus Martini, Jo . Jac. Horn,

Daniel Lebrecht Rogge, Carolus Dan. Laurentz.

T andem

Eph. RittersdorfFChriftianos adhortatur, ut pias huic & falutari curiofitati, cum vera fide conjunChe, totos fe tradant.

Epilogus.

C H R I S T I A N U S Z A C H A R IA S S K U B O W I U S , peratfis D E O debite pro Gymnafii confervatione, P A T R O - i p N I S Q U E pro navata aufcultandi patientia gratiarum^

a s io n ib u s , oratione poeticis adftrifta nynae.ri/

fcenam claudit.