De literarum et literatorum cognatione disserens ad solemnem legum Gymnasii Elbingensis repetitionem d. VII Sept. a. c. MDCCLVIII h. l. q. c. peragendam magnificos et amplissimos urbis Proceres omnesque Musarum Fautores ac Patrones [...]

D E

L I T E R A R V M E T L l T E R A T O R V M C O G N A T I O N E

D I S S E R E N S

A D

S O L E M N E M

L E G V M

GYMNASII ELBINGENSIS

RE PE T I T I ONE M

D. F I I . SEPT. A. C. M D C C L F I I I

H. L. Q. C.

P E R A G E N D A M

MA G N I F I C O S E T AMPLISSIMOS

VRBIS PROCERES

v> O M N E S Q_V E

MVSARVM FAVTORES

AC P A T R O N O S

j a n t o f a s e s t o b s e r v a n t i a e c v l t v O R A T O B S E C R A T I N V I T A T '

l o A N N E S L

N G I V S

G T M N . & I C T , P . P . E T B I B L .

E L B I N G A E

P H 1 A N O H R M A S S I A H A .

> «• . . .

> ■ H 4 >uae hom inum , ex urio fanguine prognatorum, efi

|| natura, ut omnes cognatione quadam ornentur?

<£> & vinculo quafi colligantur’ familiari: eadem quo-

^UG ar^ lim liberalium indoles datur' atque Conditio,

^ ut arctiffimo.inter ie .conjunctae nexu Gratiarum inftar manibus preffis fororiam alant foveantque harmoniam ac fodetatem. Cujus rei teftes omni fide digniiTimos, non C ice­

ronem m o d o , 3) Romanae eloquentiae facile principem, fed &

Jo- W o w e r i u m , 1’) Philologum eruditiflimum nobis . commen­

dat fulgens illud Salanae Academiae quondam fidus* Buddeus Celeberrimus, c) quorum effatis calculum omnino addere tenen­

tur om nes, qui in fcientiis & otium quaerunt fuum & negotium.

Atro quidem carbone eorum notanda eft lententia', qui fanet a potius (implicitate quam ingenio d u $ i , omniuprt fcientia- rum principia in S. S. recondita elfe putant i interitfr^negari non p o teft, artes liberales, five prima, quae in puetorum fubfeifns

a) in orat, pro Archia poeta, c. 7. /

b)

de

2 4 .

c) in Tkeol. L. I. c. 17; 0. 2. p. IO 6 . & §. M2c

docentur, eruditionis fundamenta, five alteriora & fubiimiora) //^

quae in fuperioribus exponuntur fcholis, fub examen vocemus ftudia, quam evidentiflima ra Stlx proferre veOigia, d) hacque ratione divinam fpirare originem. Quis enim homini omnia, quae in oculis verfantur, contemplandi, denominandi ac dijudi­

candi concedit facultatem ? Quis mortales fulminea ingenii o r­

navit vi, qua penetralia rerum perveftigare, artesque ha&enus abfconditas invenire, inventas vero in lucem ponere valent ma*

jorem ? Quis femina cognitionis per omnem mundum fparfic quam largiffima, & , ut ex illis fertiliflima aliquando artium pro- veniret mellis, voluit? Quis do&rinam & difciplinas ita infti- tu it, ut ad tritum illud uiitatillimum : manus manum lavat, ars quoque arti & fcientia fcientiae conju ngis viribus inferviret ? Hic fane labor, hoc opus eft mere divinum.

Sicuti vero fluminibus torrentibusque maximis, qui ex uno eodemque promanant fonte, cognitio quaedam & affinitas co n ­ fia t: ita & om nes, quae D E V M inexhauftam venerantur bo­

nitatis fcaturiginem, artes liberales, mentibus animisque commen­

dantur noftris, fraternitatis quafi ac focietatis vinculo conjun&ac.

H in c qui ingenii aciem ad inveftigandam literarum originem in­

tenderunt, extra omnem dubitationis aleam jam diu pofuerunt, in arte inventa una alterius latu ille natales, nullamque tam fteri- lem , tamque jejunam exftitifle fcientiam, quae non vel huic vel li/acem praetulerit. N onne hinc p i$ u ra , quam feribendi arte tiquiorem judicat H e u m a n n u s,c) prima feripturae jecit funda- enta N on ne occafione artis fculptoriae aureum illud T y p o - aphiae inventum in lucem eft prolatum ? N onne acutiflimi illi

>phke & Mathefeos reformatores, Cartefius, Malebran-

* 2 chius,

J; vi(i |£ f c h h f t . T . I. L. I. C. 12. T hcm afi ItlOtldfl. ©ffprddK. P* «nenf.

r- 5 9 - - . D. Semlelii progr. inan£. folemnibas Sum, Rn\ D , Eertlingiif L R e t l t A. 1753 d',ixum%

lit. c /

chius, Ngvtorms, Leibrtitius, W olfiu s, aliique Inventis inventa addidere non capita faltem, fed fcientias inlimul artesque, ex cognitis erutas ?

T anta hinc artes inter viguit femper cognatio, ut non inven­

tae modo fcientiae cultura reliquarum florem , augmenta & multi­

plicationem promoverit, fed eo quoque res rediit, ut quam pri­

mum artium una fusque deque habita fuerit, reliquae etiam, con- temtum illius vindicaturae, domicilio fuo quaft relido abierint.

Juvat hinc ex ingenti illa fcientiarum copia Poefeos faltem latinae habere rationem. Hujus enim inter inftauratas, & in lucem olim collocatas, quae ab humanitate nomen acceperunt, literas, tanta eft utilitas, tantaque dignitas, ut nullus dubitem, quin Cei. Athe­

naei Lubecenfis Re&ori Jo. Henr. a Seelen pollicem premam, ad oculum docenti, 0 varia in cultioris latinitatis ftudio metuenda efle damna, fi ejusdem fermonis ars poetica, in fcholis praefertim negligatur. Nulla igitur artes inter liberales tam exigua, tamque levis eft, ut ab illius intermiifione & contemtu aliarum interitus

& defedus non dependeat.

Sed aliud ex alio mihi occurrit* Illis praefertim, qui artibus ac fcientiis imbui cupiunt, ordine, asionum humanarum anima, opus efle, norunt omnes. Non exiguus enim ex literarum ftudio ac induftria redundat fucceflus, fi difcentibus, quibus humanitatis ac diligentiae inculcantur praecepta, ordo infimul com m en d atu r^

quo intra eruditionis verae cancellos artium cultoribus eft uten­

dum. , H ic vero o rd o , in ftudiis maximopere commendandus, ar&iflimam fcientiarum libe/alium cognationem iis, qui in propa­

gandis & addifcendis literis funt occupati, quam sppripe ob ocu­

los ponit. N on ne enim difficiliora facilioribus, luperiora integ­

rioribus , & primis artium elementis altiora fuperftruuntur ftudoa?

. oNonne,

io. Ltib. 1 7 4 3 1 jfuod legitur in

>. 4 1 &c. J

Notlrte, quae ad acquirendam linguarum cognitionem & memo*

riam excolcndain Iimandamque pertinent, illis praeponenda fune artibus, quae ingenii vires augent, & judicii acumen tentant, alunt, fovent? N onne arte acquifita una ad alteram demum progredimur, ita ut certo certius fit illud: dididfle fideliter unam artem , emollit viam alterius, nec reliquis nos deftitutos effe finit?

Quae vero fcientiarum cognatio ut ulterius pateat, provoco etiam ad mentis humanae conditionem , cujus ea quidem eft ratio, ut ad unam faltem difeiphnam homo naturalem habere videatur propenfionem. Cum vero tot praeclariflimorum virorum

do­

ceant exempla, dari etiam tales, qui ad omnes artes fcientiasque ex aequo colendas pari ingenio fuerint e xftru & i: facile eft conje- fturatu, liberales artes inter fe confpirare om nes, manusque jun­

gere amicas, adeo ut in una arte perfe&us dici videatur nullus, qui & alias non attigerit. Attingere vero non idem eft, ac in omni difciplinarum genere habitare fimul. Sed ficuti, qui iter fa­

c it, mulcas & regiones & infulas & urbes vifitat; eam vero, quae ad animum refpondet, in domicilium prae reliquis eligit: ita

& eruditus fcientias artesque inter fe cohaerentes praeternavigare vix ac ne vix quidem poteft, quo minus vel ad has vel illas appel*

lat & per aliquot tempus in iisdem quafi com m oretur; unam vero, reliquis affinem, ita aflequatur, ut infignes ex illa, tanquan\ex

*-& lo patrio, fruftus, emolumenta, laudesque reportare velit.

N ec minus naturalem hanc fcientiarum cognationem efferius

• q u oq u e & commoda arguunt, quae ex omni literarum genere in rem redundant publicam. Monumenta enim hiftoriarum docent, ] fortu n am regnorum & civitatum nullo non tempore cum fortuna re i4 ite ra ria e c^njundam fuifTe, & artibus florentibus bene beate- que-fe h.ibuifle. vConringium hinc & M uretum , probatiflimos rei hujus t e f h s , audire juvat, quorum ille ; 8) civitas, inquit, nulla

* 3 eft

. g) iu f r a f f ad Acad. ed ii.fic.

L.

efl felix, fi eruditione fuerit deflitu ta; hic autem, h) nbfolute nullam florere polTe fcribit, nifi in qua literarum cultura viget.

Inde facile conjecturare licet, publicam rem oppreflb literarum ftudio fimilem efle orb i, neceflario & fole & luce carenti. Quae vero laus, quod encomium non ex una aut altera artium liberali­

um parte, fed ex omnibus, quibus eruditionis abfolvitur campus, cum divinis tum humanis promanat fcientiis. Alia enim homines animalia reddit rationalia, & erroribus, qui publicam turbant rem, explofis, ad virtutem colendam civium componit animos. Alia res omnium temporum geftas commemorans, & fata ecclefiae to- tiusque mundi exhibens, fapientiae ac prudentiae exponit regu­

las. Alia valetudinis ratione habita, vel profperam, ne facile of­

fendatur, contra adrepentem morbum medicamentis munit ne- ceflariis, vel adverfam, fradlis humani corporis viribus mortis horam provocantem, pellit. 'Alia in externa hominis fecuritate, pace ac tranquillitate confirmanda femper occupata, juftitiae mu­

nia e xercet, & malevolos puniendo, probos vero tuendo, fuum cuique tribuit. Alia chriftianae religionis myfteria revelans, ad unionem cum D E O hominum animos praeparat, & in hac juxta ac futura vita omnis felicitatis, omnisque gratiae divinae reddit participes. Omnes itaque fcientiarum partes dum civium corpo­

ralia & fpiritualia, externa & interna, temporalia & aeterna pro­

m o v e n t, augent ac tuentur bona, quis quaefo fororiam illam fium liberalium cognationem & affinitatem in dubium vocar

H o c vero cognationis vinculum non artes modo humaniores, fed earum quoque cultores & promotor fpedu fui, partim literarum intercedere, praeter ’

& hiftoriarum diditant annales. V ix enim ac mina literarum, poft longa filentia mortuarum yionis ac obfcuritatis peplo detrada erant,

. :ij m

b) ia VfiL /. Orat. 2 , dt Undibhs lit frarum.

mul D E I cura in fcenam mundi hujus produxit viros, qui in­

genio & virtute excellentes, ad illa ab inferis quafi ad fuperos ul­

terius revocanda, nati efle videbantur. Priftinum hinc nitorem

& avitam dignitatem icientiis, fcholis, Mufisque rnanfuetioribus, vinculis barbariei fenfim liberatis, Erasmus ille Roterodamus, Reuchlinus, M elanchthon, aliique Germaniae praeceptores, non nili divino aufpicio fatisque fic jubentibus reddiderunt, ut litera- rum & literatorum harmonia nexusque inde pateret. H inc no n mirum eft, ab artium liberalium faris ac honore honorem etiam fataque eorum , qu i, ftudiorum genitrices ac nutrices, cura &

folertia indefefla bonas in melius quotidie evehunt artes, fempec dependiile, & hodienum adhuc dependere. Ingenti quippe ab­

ripiuntur dolore literis melioribus negle&is : iisdem contra in pretio ac honore habitis, gaudio. Gratulantur & fibi & aliis, fi literarum ftudia adhuc florere, fi ingenia ingenua fe oftentare, Ii rei feholafticae rationem haberi, & jubilaea faecularia ut & fclemnia anniverfaria Gymnaliorum & Academiarum votis precibusque ce^

lebrari, hilares animadvertunt.

Quo laetitiarum fenfu & Lycei Elbingenfis afficiebantur cives, dum, (quae immenfa Numinis divini eft clementia !) Athenae­

u m , quod Gedani floret, Illuftre, bellicofis hifce temporibus menle anni currentis Junio diem fuum natalem bifaecularem fauftis .^^precationibus, ritibusque celebrare potuit folemnibus. H inc

& nqs, quam humaniflime invitati, in gaudiorum iftorum focie- tatem laeti venimus, & votis gratulationibusque additis, G y-

\ mnalii hujus Academici falutem, florem ac incolumnitatem D E O ,

\fcholarum <mftodi m aximo, ulterius commendavimus. En Uitexariam coghationem Mulas inter terrarum Pruflicarum hodie-

jlumjrclhuc vigentem !

AftTh^va gaudiorum mellis, cumulus provenit novus, fi in rem E lb in g ^ liu m literariam atque fcholafticam oculos conjicimus

praefentem,

praefentem. Nondqm enim incentiva Patronorum in Gymna- iium patrium propenfio, nondum artibus, vinculo quodam inter fe combinatis, praemia & laudes, nondum literarum cultoribus favor & patrocinia defunt neceflaria. Id quod Seminarii noftri alumnos eo magis impellere p oteft, ut fingularem Nutritorum fa­

vorem debita legum, vel potius paternarum admonitionum obfer- vantia prom overe, & pietatis non fucatae, reverentiae filialis ac folidae eruditionis profe&us ulterius proferre ftudeant.

Quae quidem leges cum more folito craftina, D E O llc vo- le n te, luce in Athenaeo patrio de inferiori Acroaterii maximi cathedra iterum fint praelegendae, huicque a&ui anniverfario ma­

gnam omnino dignitatem, magnumque fplendorem honorificam

jyi a e c e n a t v m praefentiam fore confidamus: hinc i l l v s t r e m , M a g n i f i c o s , g e n e r o s o s , a m p l i s s i m o s , c o n s v l t j s - S I M O S Q Y E D N . D N . B V R G G R A B I V M R E G I V M , P R A E S I D E M , P R A E C O N S V L E S , C O N S V L E S , N V T R I T O R E S E T E V E R G E - T A S O M N I O J A P A R E S T O B S E R V A N T I A C O L E N DI S SI M OS ; v i r o s item e x c e l l e n t i s s i m o s , p l v r , r e v e r e n d o s , C L A R I S S I M O S , P R A E N O B I L E S , - N O B I L E S , S P E C T A B I L E S , P R A E S T A N T I S S I M O S O y E L I T E R A R V M F A V T O R E S L O N G E a e s t v m a t i s s i m o s o m n i re v eren tia & officiofitate rogamus, o ra m u s , o b te fta m u r, u t luftrationis anniverfariae folemnibus b e ­ n e v o le in te re fle , & ju ven tu ti fch o la ftica e , duclu v i r i p r a e . ^ c l a r i s s i m i d o c t i s s i m i

e d n . I o . D a n . H o f f m

g y m n , c o n r e c t . ac p r o f . p v b l . ut & c o l l e g a e k<

m u ltis n om inibus h o n o r a t i s s i m i , de paganitat *

eliin profligat4 verba fa& urae benignas praebere <

Faxit D E V S omnia feliciter ! P. P. Elbli

M PCC LVi l l .