na przykładzie branży maszyn i urządzeń górniczych
TL c e D e W u . p l
Izabela Jonek-Kowalska Aneta Michalak
Prognozowanie kierunków internacjonalizacji
na przykładzie branży maszyn i urządzeń górniczych
Tl C e D e W u . p l
Recenzenci: dr hab. inż. Mariusz Kudetko, prof. IGSMiE PAN prof. dr hab. inż. Kazimierz Stoiński
Dofinansowanie: Publikacja dofinansowana z badań statutowych Politechniki Śląskiej
© Copyright do wydania polskiego CeDeWu Sp. z o.o.
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Zabronione jest kopiowanie, przetwarzanie i rozpowszechnianie w jakimkolwiek celu oraz postaci bez pisemnej zgody autora i wydawcy.
Wydawnictwo CeDeWu oraz autorzy dołożyli wszelkich starań, aby treści zawarte w niniejszej pu
blikacji byty kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności za ich wykorzystanie ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw autorskich oraz za skutki działań wynikłe z wy
korzystania informacji zawartych w książce.
Zdjęcie (grafika) udostępnione dzięki: #29235225-A b stra ct techno perspective template for cover.
Vector © by_adr - Fotolia.com
Projekt okładki: Agnieszka Natalia Bury
DTP: CeDeWu Sp. z o.o.
Wydanie I, Warszawa 2013
ISBN 978-83-7556-538-6 EAN 9788375565386
Wydawca: CeDeWu Sp. z o.o.
00-680 Warszawa, ul. Żurawia 47/49 e-mail: cedewu@cedewu.pl
Redakcja wydawnictwa: (4822) 374 90 20, 374 90 22 Fax: (4822) 827 38 89
Księgarnia Ekonomiczna
00-680 Warszawa, ul. Żurawia 47 Tel.: (4822) 396 I5 00...0I Fax: (4822) 827 38 89
Ekonomiczna Księgarnia Internetowa
www.cedewu.pl www.4books.pl
Made in Poland
Spis treści
Wprowadzenie... 7 Rozdział 1
Internacjonalizacja jako strategia rozwoju przedsiębiorstwa
w teoriach ekonomicznych... 11 1.1. Definicja in tern acjo nalizacji... 11 1.2. Etapy um iędzynarodowienia w klasycznych teoriach internacjonalizacji... 12 1.3. Ewolucja teorii internacjonalizacji p rzed sięb io rstw ... 15 1.4. Formy um iędzynarodow ienia działalności przedsiębiorstw a... 19
Rozdział 2
Wielowymiarowe wyzwania i zagrożenia internacjonalizacji przedsiębiorstw.... 23 2.1. Wyzwania internacjonalizacji przedsiębiorstw ... . 23 2.2. Zagrożenia internacjonalizacji p rz e d się b io rstw ... 26
Rozdział 3
Analiza rynku maszyn i urządzeń górniczych
w warunkach wzrastającej internacjonalizacji ... . 35 3.1. Charakterystyka branży maszyn i urządzeń górniczych w Polsce... 35 3.2. Korporacje transnarodow e jako główni uczestnicy
m iędzynarodowego rynku maszyn i urządzeń górniczych... 48
Rozdział 4
Identyfikacja kierunków internacjonalizacji przedsiębiorstw branży maszyn i urządzeń górniczych w Polsce... 59 4.1. Założenia wstępne i przebieg procesu w yboru... 59 4.2. Kryteria wyboru i wyniki selekcji... 63
CeDeWu.p l 3
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
Rozdział 5
Argentyńska branża maszyn i urządzeń górniczych jako nisza rynkowa
dla polskich producentów... 71 5.1. Uwarunkowania gcograficzno-dem ograficzne... 71 5.2. Diagnoza perspektyw rozwojowych gospodarki... 73 5.3. Rynek górnictwa węgla i innych surowców w kontekście zastosowania
maszyn górniczych... 78 5.4. Diagnoza nasycenia i potencjalnej chłonności tynku maszyn górniczych .. 85 5.5. Bariery i szanse wejścia na rynek dla polskich p ro d u c e n tó w ... 87 5.6. Umowy bilateralne i inne uw arunkow ania instytucjonalne
internacjonalizacji ... 95
Rozdział 6
Chile jako przyczółek dla południowoamerykańskiej internacjonalizacji
polskich producentów maszyn i urządzeń górniczych ... 97 6.1. Uwarunkowania gcograficzno-dem ograficzne... 97 6.2. Diagnoza perspektyw rozwojowych gospodarki... 98 6.3. Rynek górnictwa węgla i innych surow ców w kontekście zastosowania
maszyn gó rniczych... 102 6.4. Diagnoza nasycenia i potencjalnej chłonności rynku maszyn górniczych... 108 6.5. Barieiy i szanse wejścia na rynek dla polskich pro d u cen tó w ... 108 6.6. Umowy bilateralne i inne uw arunkow ania instytucjonalne
internacjonalizacji ... 112
Rozdział 7
Krytyczna ocena możliwości internacjonalizacji działalności polskich
producentów maszyn i urządzeń górniczych na rynku chińskim... 117 7.1. Geograficzno-demograficzne u w a ru n k o w a n ia ... 117 7.2. Diagnoza perspektyw rozwojowych gospodarki... 119 7.3. Rynek górnictwa węgla i innych surow ców w kontekście zastosowania
maszyn gó rniczy ch ... 124 7.4. Diagnoza nasycenia i potencjalnej chłonności rynku maszyn górniczych... 128 7.5. Bariery i szanse wejścia na rynek dla polskich p ro d u cen tó w ... 132 7.6. Umowy bilateralne i inne uw arunkow ania instytucjonalne
internacjonalizacji ... 141
Rozdział 8
Wzrost zapotrzebowania na tradycyjne źródła energii w Indiach jako determinanta internacjonalizacji polskiej branży maszyn
i urządzeń górniczych ... . 145 8.1. Uw arunkow ania geograficzno-demograficzne ... 145 8.2. Diagnoza perspektyw rozwojowych gospodarki... 146 8.3. Rynek górnictwa węgla i innych surow ców w kontekście zastosowania
maszyn górniczych... 152
4 CeDeWu.p l
W prow adzen ie
8.4. Diagnoza nasycenia i potencjalnej chłonności rynku maszyn górniczych... 155 8.5. Bariery i szanse wejścia na rynek dla polskich producentów ... 156 8.6. Umowy bilateralne i inne uw arunkow ania instytucjonalne
internacjonalizacji ... 163
Rozdział 9
Kazachstan jako rynek o małym dystansie psychologicznym
w procesie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw branży maszyn
i urządzeń górniczych... 167 9.1. U w arunkow ania geograficzno-dem ograficzne... 167 9.2. Diagnoza perspektyw rozwojowych gospodarki... 170 9.3. Rynek górnictw a węgla i innych surow ców w kontekście zastosowania
maszyn gó rn iczy ch ... 176 9.4. Diagnoza nasycenia i potencjalnej chłonności rynku maszyn górniczych... 179 9.5. Bariery i szanse wejścia na rynek dla polskich producentów ... 180 9.6. Umowy bilateralne i inne uw arunkow ania instytucjonalne
internacjonalizacji ... 185
Rozdział 10
Ocena potencjału rosyjskiego rynku maszyn i urządzeń górniczych
w kontekście internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw... 189 10.1. U w arunkow ania geograficzno-dem ograficzne... 189 10.2. Diagnoza perspektyw rozwojowych gospodarki... 193 10.3. Rynek górnictw a węgla i innych surow ców w kontekście zastosowania
maszyn górniczych... 202 10.4. Diagnoza nasycenia i potencjalnej chłonności rynku maszyn górniczych.... 204 10.5. Bariery i szanse wejścia na rynek dla polskich pro d u cen tó w ... 209 10.6. Umowy bilateralne i inne uw arunkow ania instytucjonalne
internacjonalizacji... 220
Rozdział 11
Stymulatory internacjonalizacji w polskiej branży maszyn i urządzeń górniczych na rynkach odległych psychologicznie na przykładzie Wietnamu... 223
11.1. Uw arunkow ania geograficzno-dem ograficzne ... 223 11.2. Diagnoza perspektyw rozwojowych gospodarki... 225 11.3. Rynek górnictw a węgla i innych surow ców w kontekście zastosowania
maszyn górniczych... 229 11.4. Diagnoza nasycenia i potencjalnej chłonności rynku maszyn górniczych.... 233 11.5. Bariery i szanse wejścia na rynek dla polskich p ro du centów ... 234 11.6. Umowy bilateralne i inne uw arunkow ania instytucjonalne
internacjonalizacji ... ... ... 237
c e d e w u.p l 5
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
Rozdział 12
Metodyczne aspekty badań rynkowych procesów internacjonalizacji
w polskiej branży maszyn i urządzeń górniczych... 241
12.1. Cele i etapy prowadzonych badań... 241
12.2. Charakterystyka instrum entów badaw czych... 246
Ankieta dotycząca stanu aktualnego i potencjału rozwojowego zagranicznych tynków maszyn i urządzeń górniczych... 248
Rozdział 13 Ocena procesów internacjonalizacji w branży maszyn i urządzeń górniczych w Polsce w świetle badań ankietowych... 259
13.1. Określenie kierunków aktualnego i potencjalnego eksportu oraz jego uwarunkowań konkurencyjnych... 259
13.2. Analiza i ocena oferty produktowej oraz stopnia jej dopasowania do wymogów rynków zagranicznych... 276
Rozdział 14 Identyfikacja barier zewnętrznych i wewnętrznych w internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw branży maszyn i urządzeń górniczych... 281
14.1. Ocena b arier wewnętrznych, tkwiących we w nętrzu polskich przedsiębiorstw oraz w ich krajowym otoczeniu politycznym, ekonomicznym, społecznym i technologicznym (analiza PEST)... 281
14.2. Ocena wizerunku polskich m arek w krajach docelow ych... 288
14.3. Identyfikacja i ocena bariery zewnętrznych ograniczających eksport maszyn i urządzeń górniczych, wynikające z uw arunkow ań rynku im portera (analiza PEST)... 298
Podsum owanie... ... ... ... 313
Bibliografia... ... 323
Spis tabel ... ... 325
Spis wykresów ... ... ... 328
Spis rysunków ... ... ... 332
6
"TTrr TrnT" mtflHiHirMTiimiw iiwnBTawiMniaiwwiggi
CeDeWu.p l
Wprowadzenie
W dobie globalizacji rynków internacjonalizacja działalności przedsiębiorstw a jest jed n ą z najistotniejszych strategii rozwojowych. Jednakże z jej wdrożeniem w ią
że się wicie dodatkowych źródeł ryzyka. Przedsiębiorstwo musi właściwie zidenty
fikować kierunki internacjonalizacji i dostosować do nich zakres podejmowanych działań operacyjnych i strategicznych. Z podjęciem tych działań wiąże się zaanga
żowanie zasobowe i kapitałowe. Jeżeli więc działania tc będą nietrafne przedsię
biorstwo stanie w obliczu zagrożenia utraty zasobów i kapitału. Mając na uwadze powyższe okoliczności tem atem niniejszej monografii uczyniono Prognozowanie kierunków internacjonalizacji przedsiębiorstw na przykładzie branży maszyn i urzą
dzeń górniczych.
Głównym celem praktycznym prow adzonych w niniejszej monografii rozw ażań i badań jest analiza rynku krajowego oraz analiza potencjału eksportowego n a ryn
ki zagraniczne, w tym w szczególności zidentyfikowanie iynków o wysokim poten
cjale eksportowym dla polskich przedsiębiorstw w branży maszyn i urządzeń górni
czych. Dla tak sform ułow anego celu głównego praktycznego określono także cele cząstkowe, którymi są:
1. Identyfikacja b arier ograniczających eksport produktów i/lub usług polskich przedsiębiorstw z branży maszyn i urządzeń górniczych.
2. Identyfikacja niewykorzystanego dotychczas potencjału eksportowego polskich przedsiębiorstw z branży maszyn i urządzeń górniczych.
3. Identyfikacja b arier na rynkach zagranicznych ograniczających eksport produk
tów i/lub technologii polskich przedsiębiorstw z branży maszyn i urządzeń gór
niczych.
4. Identyfikacja rynków o wysokim potencjale eksportowym dla polskich przedsię
biorstw z branży maszyn i urządzeń górniczych, dająca im możliwości zaw ar
cia kontraktów.
Z uwagi na unikatów}' charak ter prow adzonych badań oraz brak zindywiduali
zowanych branżow ych m etod badawczych, konieczne było także sform ułowanie celów naukowych, które pozwalają na realizację wyżej wymienionych celów prak
CeDeWu.p l 7
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
tycznych. Wobcc powyższego, głównym celem naukowym prowadzonych badań jest stworzenie instrum entarium umożliwiającego wskazanie kierunków i b arier m ię
dzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw branż tradycyjnych, na przykładzie sekto
ra maszyn i urządzeń górniczych. Dla tak określonego głównego celu naukowego sform ułowano następujące cele cząstkowe:
1. Opracowanie branżowej metody badań rynkowych.
2. Identyfikacja b arier w ew nętrznych i zewnętrznych międzynarodowej ekspansji w przem ysłach tradycyjnych.
3. Opracowanie metody oceny potencjału eksportowego.
By zrealizować tak sform ułow ane cele, proces badawczy podzielono na sześć głównych etapów, które w raz z wykorzystanymi metodami i działaniam i badawczy
mi przedstaw iono na rysunku.
Rysunek 1. Etapy, metody i działania badawcze w analizie rynku krajowego i potencjału eksportowego na rynki zagraniczne w branży maszyn i urządzeń górniczych
Źródło: Opracow anie własne.
CeDeWu.pl
W p ro w a d zen ie
W prowadzonych badaniach wykorzystano pierwotne i w tórne źródła inform a
cji. W oparciu o studia literaturow e przeprow adzono analizę takich zagadnień, jak:
m etodyka badań rynkowych oraz uw arunkow ania międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw. W analizie rynków krajowych i zagranicznych wykorzystano m ate
riały pochodzące między innymi z R aportu pt. „Analiza rynku krajowego oraz po
tencjału eksportowego na rynki zagraniczne maszyn i urządzeń górniczych", przy
gotowanego przez autorki niniejszej monografii w ram ach pracy Zespołu Instytutu Ekonomii i Informatyki, Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Śląskiej, na zlecenie Polskiej Techniki Górniczej. Ponadto, wykorzystano m ateriały z rapo r
tów i opracow ań: Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Światowego, M inisterstwa Spraw Zagranicznych, M inisterstwa Gospodarki, Polskiej Akademii Nauk, Word Coal Association, U.S. Geological Survey, FTSE - The Index Company.
Bazy danych Polskiej Techniki Górniczej oraz Monitory Polskie B zostały użyte przy opracow ywaniu sylwetek polskich przedsiębiorstw działających w branży maszyn i urządzeń górniczych. Źródła pierwotne, pozyskane przede wszystkim w wyniku przeprow adzenia badań ankietowych, zostały wykorzystane w celu identyfikacji ba
rie r krajowych i zagranicznych utrudniających m iędzynarodową ekspansję przed siębiorstwom z branży maszyn i urządzeń górniczych.
Niniejsza m onografia adresow ana jest do praktyków i teoretyków zajmujących się na co dzień zagadnieniam i związanymi z internacjonalizacją przedsiębiorstw.
Autorki żywią nadzieję, że przyczyni się ona do lepszego poznania motywów i zasad um iędzynarodow ienia działalności przedsiębiorstw.
Rozdział 1
Internacjonalizacja jako strategia rozwoju przedsiębiorstwa w teoriach ekonomicznych
1.1. Definicja internacjonalizacji
We współczesnej gospodarce obserwuje się system atyczną intensyfikację proce
sów globalizacyjnych. Gospodarki stają się coraz bardziej um iędzynarodowione.
Funkcjonujące w nich podmioty gospodarcze mogą w sposób bierny uczestniczyć w globalizacji odczuwając jej skutki. Mogą też czynnie włączyć się w jej przebieg poprzez internacjonalizację działalności.
Internacjonalizacja w najprostszym , a zarazem najogólniejszym ujęciu jest każ
dym rodzajem działalności gospodarczej podejmowanej przez przedsiębiorstw o za g ran icą1. W zależności od definicji internacjonalizacji zakres prowadzonej za grani
cą działalności gospodarczej jest różnie definiowany. Niektórzy badacze przez in
ternacjonalizację rozum ieją przeniesienie działalności przedsiębiorstw a poza ob
szar kraju m acierzystego2. Dla innych jest to cały model inw estow ania na rynkach międzynarodowych, w którym przedsiębiorstwo wykorzystuje swoje przewagi kon
kurencyjne3. W bardzo wąskim ujęciu, by firmę uznać za zintcrnacjonalizow aną wystarczy, że jeden produkt przedsiębiorstw a będzie powiązany z rynkiem zagra
nicznym. Przy czym form a tych powiązań nie jest istotna4.
1 Por. N.F. Piercy, Company Internationalization: active and reactive exporting, „European Journal of M arketing” 1985, n r 3, s. 44-46 o raz P.W. Turnbull, Internationalization o f the Firm: a Stage Process or not7 Conference on Export Expansion and M arket Entry Modes, Dalhousie University, 1985, Halifax, s. 20-22.
2 S zerzej: J. Rymarczyk, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiębiorstwa, PWE, W arszawa 2004, s. 21.
3 Patrz: J.H . D unning, The Eclectic Paradigm o f International Production: A Restatement and Som e Possible Extension, „Journal of International B usiness Studies" 1988, n r 1.
4 Por. K. Przybylska, Proces internacjonalizacji przedsiębiorstwa w teorii ekonomicznej, Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni, n r 3, Bochnia 2005, s. 74-92.
CeDeWu.p l
lBSBKsrasBBWtRasssa»”
11
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
Przedstawione powyżej definicje internacjonalizacji charakteryzuje statyczny charakter. Internacjonalizacja w literaturze przedm iotu bardzo często jest także rozpatryw ana w dynamicznym ujęciu procesowym. Wówczas jest rozum iana jako proces zwiększania zaangażow ania przedsiębiorstw a na rynkach zagranicznych, odbywający się zarów no w form ach pasywnych, jak i aktywnych5. Proces ten jest funkcją wzrostu wiedzy o danych rynkach6. W procesie tym bardzo często wyodręb
nia się kolejne sekwencje, które wyznaczają ścieżkę prow adzenia międzynarodowej ekspansji7. Dodatkowo akcentuje się także to, że ekspansja pow inna stanow ić ele
m ent strategii przedsiębiorstw a8.
Warto także wspom nieć o podstawowych celach internacjonalizacji działalności przedsiębiorstw, którymi są: realizacja korzyści skali i lokalizacji, podniesienie ren towności działania, dostęp do kapitału, pozyskanie nowych kontraktów, opanow a
nie nowych rynków czy też pozyskanie nowych zasobów i kompetencji, szczegól
nie technologicznych.
1.2. Etapy umiędzynarodowienia w klasycznych teoriach internacjonalizacji
W literaturze poświęconej lem atow i internacjonalizacji odnaleźć m ożna kilka kluczowych teorii w yjaśniających przesłanki, przebieg i charakteryzujących etapy internacjonalizacji przedsiębiorstw . Ich pierw otnym źródłem są badania nad um iędzynarodow ieniem przepływu dóbr i usług w gospodarkach. B adania te p o czątkowo koncentrow ały się wokół problem ów zw iązanych z poszczególnymi go
spodarkam i. N astępnie były uszczegółow iane poprzez analizy branżow e i m ikro
ekonom iczne9.
Pierwszym kompleksowo rozważającym problem internacjonalizacji przedsię
biorstw był model uppsalski. Założono w nim etapowy charakter rozwoju interna
cjonalizacji. Rozpoczynają ją sporadyczne transakcje przeprow adzane na rynkach zagranicznych. Następnie przedsiębiorstw o rozszerza działalność na danym rynku zagranicznym poprzez niezależnych pośredników oferujących wyroby lub usługi przedsiębiorstwa. Dwa kolejne etapy związane są ze zwiększeniem zaangażowania na rynkach zagranicznych i obejmują utworzenie filii handlowej, a następnie p ro dukcyjnej. Wraz ze wzrostem stopnia internacjonalizacji rośnie zaangażowanie za
5 Zob. L.S. Welch, L. L uostarinen, Internationalization: Evolution o f a Concept, [w:] P. Buckkey, The Internationalization o f the F inn, London 1988, Academic Press Ltd., s. 54.
6 Por. L. Melin, Internationalization as a Strategy Process, „Strategic M anagem ent Journal" 1999, n r 13.
7 Szerzej: J. Johanson, F. W iedersheim-Paul, The Internationalization o f the Finn - Four Swedish Cases,
„Journal of M anagem ent S tudies” 1975, n r 3, s. 23-24.
8 Patrz: K. Fanfara, M. Gorynia, W. Otta, E. Najlepszy, Przedsiębiorstwv na międzynarodowych rynkach, AE Poznań 2000.
9 Szerzej: M. Gorynia, Teoria handlu zagranicznego a zagadnienie internacjonalizacji przedsiębiorstwa,
„Ekonom ista” 1988, n r 5, s. 957-965.
1 2
eaBBBRBMnaaa
CeDeWu.p l
R o z d z ia ł 1- In te rn a cjo n a liza c ja ja k o stra te g ia ro zw o ju p rz e d s ię b io rstw a w teo ria ch e k o n o m ic zn yc h
sobów i komplikują się więzi organizacyjno-praw ne przedsiębiorstw a na zdobywa
nym tynku. Procesowi tem u powinien towarzyszyć w zrost wiedzy o funkcjonowa
niu danego rynku oraz systematyczne zm niejszanie dystansu psychologicznego.
Twórcy teorii uppsalskiej - J. Johnson, F. Wiedershcim-Paul oraz J.E. Vahlne - podkreślają jednak, żc zachow anie kolejności wymienionych powyżej etapów nie jest konieczne. Przedsiębiorstw a mogą rozpocząć internacjonalizację od dowolnego etapu, a jej rozwój nie musi przebiegać zgodnie z założonym schem atem , który ob
jaśnia i odzwierciedla jedynie część przypadków um iędzynarodow ienia. Przedsię
biorstwa, które wyłamują się z określonego schem atu to przykładowo duże korpo
racje, dysponujące ogromnym potencjałem zasobowym, um ożliwiającym pom inię
cie wczesnych stadiów internacjonalizacji. Wówczas zakładanie placów ek handlo
wych czy produkcyjnych na kolejnych podbijanych rynkach nie stanowi problem u.
Pominięcie początkowych faz internacjonalizacji jest także możliwe w przypadku przedsiębiorstw posiadających doświadczenie z zakresu funkcjonowania na ryn
kach o zbliżonych charakterystykach. Jest także niewykluczone w krajach o stabil
nych w arunkach, niewymagających zdobycia znacznego doświadczenia, w których ekspansja jest możliwa na podstawie ogólnodostępnej wiedzy. W ścieżce ekspansji pom inięte m ogą także zostać dw a ostatnie etapy. Przedsiębiorstw a uznają wówczas dany rynek za mało atrakcyjny dla zaangażow ania większych zasobów. Powodem tego może być zbyt m ała wielkość lub chłonność rynku lub ryzyko towarzyszące zwiększonemu zaangażow aniu zasobowemu.
Przedstaw iona powyżej koncepcja międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw była rozw ijana i modyfikowana. Pierwszą w prow adzoną w tym zakresie zm ianą było zdynamizowanie powstałego modelu. Wyróżniono w nim elem enty statyczne, takie jak poziom zaangażowanych zasobów oraz wiedzy na tem at danego rynku oraz elementy dynamiczne, czyli decyzje dotyczące bieżących działań, w tym zaan
gażowania zasobów.
Czerpiąc z m odelu uppsalskiego sekwencyjność procesu internacjonalizacji wy
eksponował także S.T. Cavusgil, dzieląc internacjonalizację na trzy etapy. Pierwszy z nich to zaangażow anie eksperym entalne. Wówczas transakcje zagraniczne przed
siębiorstwa ograniczają się jedynie do sporadycznie zawieranych transakcji ekspor
towych. Przedsiębiorstw o koncentruje się przede wszystkim na rynku krajowym.
Nie tworzy także strategii m arketingowych zorientow anych na zagranicznych klientów. Drugi etap internacjonalizacji rozpoczynają celowe i świadom e działania zmierzające do ulokowania części asortym entu na rynku zagranicznym . Jest to ak
tywne zaangażowanie, które charakteryzuje prow adzenie systematycznego i rosną
cego eksportu. Trzecią i ostatnią fazą jest trw ałe zaangażow anie, w którym przed
siębiorstwo podejm uje decyzję o ulokowaniu własnych zasobów za granicą w posta
ci filii handlowej lub produkcyjnej. Wówczas w ram ach strategii ekspansji rozw aża się wszystkie możliwe kierunki zbytu wyrobów lub usług przedsiębiorstwa.
Inne ujęcie etapów internacjonalizacji zostało zaproponow ane przez W.J. Bilkłeya i G. Tesara. Autorzy tej koncepcji uszczegółowili etapy ekspansji. W pierwszych
CeDeWu.p l
auaKaaRnsmiMMMna BHB—*OTil IHIW r V RWLHWI atm
1 3
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
trzech etapach o internacjonalizacji decyduje stosunek do zagranicznych zam ó
wień. W pierwszej fazie przedsiębiorstwo nie jest w ogóle zainteresow ane zamówie
niami zagranicznym i i nie obsługuje naw et tych, które zostały złożone. W drugiej ogranicza się jedynie do obsługi tych złożonych, nic myśląc o pojawiających się możliwościach. W trzeciej stara się wykorzystać potencjalne możliwości zbytu na lynkach zagranicznych. W kolejnych trzech fazach międzynarodowej ekspansji kry
terium ich wyróżnienia staje się intensyfikacja eksportu. I lak, w czwartej fazie przedsiębiorstwo eksportuje eksperym entalnie. W piątej eksport obejmuje kraje 0 niewielkim dystansie psychologicznym. W szóstym etapie um iędzynarodowienia ekspansja jest możliwa we wszystkich krajach stanow iących dla przedsiębiorstw a potencjalne rynki zbytu10.
Kolejni badacze proponow ali zróżnicow ane podejścia do ctapowości międzyna
rodowej ekspansji przedsiębiorstw. Najbardziej uniw ersalne z nich to propozycja L.C. Leonidu i C.S. Katsikeasa. Wyróżniają oni jedynie trzy fazy międzynarodowej ekspansji. Pierwsza z nich to etap poprzedzający zaangażow anie przedsiębiorstw a w działalność międzynarodową. Firm a nie prowadzi wówczas eksportu, koncentru
jąc się na rynku krajowym. Druga faza to podjęcie eksportu i prow adzenie spora
dycznych transakcji m iędzynarodowych. W ostatniej fazie określanej jako zaaw an
sowana przedsiębiorstwo podejmuje ekspansję poprzez zaangażowanie zasobowe 1 kapitałow e11.
Model uppsalski poddany był ostrej krytyce. Przede wszystkim krytykowano jego sekwencyjność. Obserwacje procesu um iędzynarodow ienia w praktyce pozwalały bowiem stwierdzić, że proces ten może przebiegać skokowo i w różnym tempie.
Model ten zawiera także pewne bardzo upraszczające założenia. Nie uwzględnia rodzaju przedsiębiorstwa, ani jego produktów i usług. Pomija także założenia doty
czące rynku zagranicznego, a w szczególności stopnia jego rozwoju. Wreszcie nie wyjaśnia przyczyn i w arunków internacjonalizacji12.
Poza sekwencyjnością w modelu krytykowano także założenie o tym, że przed
siębiorstwo może zdobywać wiedzę o danym rynku jedynie poprzez własne do
świadczenie i proces systematycznego uczenia się, bez udziału czynników zew nętrz
nych. Tymczasem przedsiębiorstw a mogą internacjonalizow ać działalność poprzez obserwację innych uczestników tynku i naśladownictw o ich zachowań. Mogą także działać w sieci i korzystać z dośw iadczenia partnerów gospodarczych. Krytyce wy
nikającej głównie z konfrontacji teorii z praktyką poddano także założenie, że wie
dza zdobywana w kolejnych etapach um iędzynarodow ienia ma wpływ na postrze
ganie ryzyka internacjonalizacji.
10 Por. M. Gorynia, B. Jankowska, Teorie internacjonalizacji, „Gospodarka Narodow a" 2007, n r 10, s. 22-44.
11 Zob. N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja m ałych i średnich przedsiębiorstw u « współczesnej gospodarce, Scientific Publishing Group, G dańsk 2004, s. 40-42.
12 Por. K. Przybylska, Kontrowersje wokół tradycyjnego ujęcia procesu internacjonalizacji przedsiębiorstwa, op. cit., s. 135-148.
1 4 CeDeWu.p l
R o z d z ia ł 1. In te rn a cjo n a liza c ja ja k o s tra te g ia ro zw o ju p rz e d s ię b io rstw a w teo ria c h e k o n o m ic zn yc h
Krytyka m odelu uppsalskiego dotyczyła także istoty dystansu psychicznego.
W pierw otnych założeniach był on rozum iany jako bariery uniem ożliw iające p rze
pływ inform acji między dostaw cam i a odbiorcam i. Później nadano mu szerszy wymiar, definiując jako czynniki u tru d niające proces uczenia się p rzedsiębiorstw a o zagranicznych rynkach. W ram ach tych czynników uw zględniono nie tylko uw a
runkow ania zew nętrzne, ale także w ew nętrzne, zw iązane z postrzeganiem i rozu
m ieniem przez przedsiębiorstw o uw arunkow ań charakterystycznych dla danych rynków. Złudne okazało się także założenie o łatwości ekspansji na lynki, od któ
rych przedsiębiorstw o oddziela niewielki dystans psychologiczny. Przedsiębior
stwo może bowiem sugerow ać się ogólnym podobieństw em danego kraju, nie za
uw ażając szczegółów uniem ożliw iających skuteczną ekspansję. Współcześnie m ożna także dodać, że dystans psychologiczny w ekspansji m iędzynarodow ej tra ci na znaczeniu z uwagi na znaczny postęp technologiczny i inform acyjny oraz hom ogenizację rynków 13.
1.3. Ewolucja teorii internacjonalizacji przedsiębiorstw
W obliczu przedstaw ionej powyżej krytyki m odelu uppsalskiego dokonano jego istotnych modyfikacji, form ułując nowe teorie internacjonalizacji. Pierw szą z nich jest innowacyjny model internacjonalizacji, w którym um iędzynarodow ienie przed
siębiorstwa potraktow ano jako innowację, odwołując się do schum peterowskiej de
finicji innowacji. Tak rozum iana internacjonalizacja oznacza:
• powstanie nowego rynku, który wcześniej nie istniał,
• pozyskanie nowego źródła zaopatrzenia przedsiębiorstwa,
• stw orzenie nowej organizacji przemysłu.
Zdaniem twórców tej teorii przedsiębiorstwo podejm uje proces um iędzynarodo
wienia w wyniku wyczerpania się krajowych możliwości rozwojowych, wykorzystu
jąc innowacje m arketingowe i technologiczne14. W innowacyjnym podejściu do in
ternacjonalizacji także pojaw ia się sekwencyjność. W tabeli 1.1 przedstaw iono wy
kaz etapów proponow anych przez różnych twórców przedstaw ianej teorii.
W związku z krytyką etapowego podejścia do internacjonalizacji pojawiły się niekonwencjonalne modele, w których zakładano, że um iędzynarodowienie nie ma charakteru ewolucyjnego i niektóre z etapów mogą być pom ijane. Dzieje się tak za spraw ą takich okoliczności, jak: stabilizacja w arunków rynkowych, jednoznaczna tendencja do wzrostu rynku, doświadczenie z rynku krajowego oraz wiedza i do
świadczenie zdobyte w trakcie internacjonalizacji na innych rynkach15.
13 Ibidem.
14 Zob. N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja m ałych i średnich..., op. cit., s. 43.
15 Por. M. Gorynia, B. Jankow ska, Teorie internacjonalizacji, op. cit., s, 31.
GeDeWu.p l 1 5
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
Tabela 1.1. Etapy internacjonalizacji w teoriach innowacyjnych
Twórcy teorii Proponowane etapy
M.R. Czinkota 1. Firma nie interesuje się w ogóle rynkami zagranicznymi 2. Firma jest częściowo zainteresowana rynkami zagranicznymi 3. Firma odkrywająca rynki zagraniczne
4. Firma eksperymentująca 5. Doświadczony niewielki eksporter 6. Doświadczony duży eksporter
S. Reid 1. Świadomość eksportu: problem rozpoznania możliwości, pojawienie się zapotrzebowania 2. Intencja eksportu: motywy, podejście zainteresowania
3. Próby eksportu: doświadczenie wynikające z ograniczonej działalności eksportowej 4. Rozwój eksportu: efekty zaangażowania w działalność eksportową
5. Akceptacja eksportu: przyjęcie lub odrzucenie działalności eksportowej Źródło: M. Gorynia, B. Jankow ska, Teorie internacjonalizacji, op. cit., s. 29.
Do niekonwencjonalnych modeli internacjonalizacji zalicza się także model sy
multaniczny. W modelu tym zakłada się, że m iędzynarodowa ekspansja przedsię
biorstw a może odbywać się równocześnie na kilka rynków. Jest to możliwe dzięki procesowi ujednolicania lynków oraz potrzeb konsum entów 16.
Odpowiedzią na modele etapow e (uppsalski i innowacyjny) były modele oparte na zasobach przedsiębiorstwa. W m odelach tych koncentrow ano się na indywidual
nym podejściu do przedsiębiorstwa, które dysponuje bardzo różnymi zasobami i w różny sposób może je wykorzystywać. To spraw ia, że istnieje wiele strategii in
ternacjonalizacji. Można próbow ać je grupować, ale nic da się wszystkich firm pod
porządkować tym samym wzorcom zachowań.
W modelach zasobowych zakłada się dodatkowo, że internacjonalizacja jest sil
nie powiązana ze wzrostem przedsiębiorstwa. Im jest on intensywniejszy, tym szyb
ciej realizowana jest ścieżka um iędzynarodowienia. Przedsiębiorstw o dąży do wzrostu wykorzystując czynnik przedsiębiorczy. Następnie w wyniku stw ierdzenia braku możliwości rozwojowych na rynku krajowym wykorzystuje czynnik popycha
jący. Dostrzegając szanse na rynkach zagranicznych m a możliwość wykorzystania czynnika wciągającego, skonkretyzowanego przez czynnik szans, rozum iany jako właściwe warunki rozwojowe na rynkach zagranicznych17.
Kolejnym modelem internacjonalizacji jest model oparty na intencjach, w któ
rym eksponuje się rolę zarządzającego przedsiębiorstwem . W m odelu tym, to w ła
śnie jego postawa oraz cechy osobowościowe decydują o skali i zakresie internacjo
nalizacji. Jego indywidualna skłonność do podejm ow ania ryzyka determ inuje decy
zje o podjęciu umiędzynarodowienia oraz sposobie jej realizacji18.
16 Ibidem, s. 33.
17 Por. N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja małych i średnich..., op. cit., s. 50-51.
18 Ibidem, s. 53.
1 6 CeDeWu.p l
R o zd zia ł 1. Internacjonalizacja jako strategia rozwoju przedsiębiorstw a w teoriach ekonom icznych
irrfflmwnfriirrBfnOTTn-fflwrMiirfmrwMmmiTOmmCTiram^^
Jeszcze inny punkt widzenia prezentuje P.A. Havnes, tw orząc analityczny model internacjonalizacji. W m odelu tym form ułuje trzy podstaw owe założenia:
1) model musi być dynamiczny,
2) w m odelu należy uwzględnić sprzężenia zwrotne,
3) opis i stopień internacjonalizacji m uszą być wielowymiarowe.
W m odelu tym dodatkowo zakłada się, że internacjonalizacja to proces zmian w przedsiębiorstw ie i aby go przeprow adzić przedsiębiorstw o musi tę potrzebę do
strzec oraz dysponować odpowiednim i zasobami i kom petencjam i niezbędnymi do ich przeprow adzenia. Na rysunku 1.1 przedstaw iono dwa w arianty analitycznego m odelu internacjonalizacji.
Rysunek 1.1. Rodzaje dynamicznych analitycznych modeli internacjonalizacji A. Internacjonalizacja, skupienie uwagi (koncentracja) na rynku
B. Internacjonalizacja, skupienie uwagi (koncentracja) na procesie Współdziałanie z branżą *
Bodziec do zmiany
V Proces internacjonalizacji
Ukryte m ożliwości
Interwencja rządu
Źródło: N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja m ałych i średnich..., op. cit., s. 55.
Znanym modelem internacjonalizacji jest także model REM (R - reason, E -environ
ment, M - modal choice). Został on opracowany w oparciu o badania przeprowadzone na przykładzie przedsiębiorstw postkomunistycznych i uwzględnia trzy podstawowe czynniki. Pierwszym są przyczyny międzynarodowej ekspansji, które mogą mieć źródło w otoczeniu przedsiębiorstwa lub wynikać z jego wnętrza. Drugim czynnikiem jest otoczenie. Jego wybór jest determinowany przez wiele różnych okoliczności, wśród których najczęściej wyróżnia się poszukiwanie nowych zasobów, rynków lub dodatko-
g e d eWu.p l 1 7
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
wych źródeł wzrostu efektywności. Trzeci czynnik w niniejszym modelu to metoda in
ternacjonalizacji uzależniona od indywidualnych wyborów przedsiębiorstwa19. Zasady funkcjonowania modelu REM przedstawiono na lysunku 1.2.
Rysunek 1.2. Model REM
Źródło: N. Daszkiewicz, Internacjonalizacja m ałych i średnich..., op. cit., s. 56.
Najnowszym podejściem do internacjonalizacji przedsiębiorstw jest podejście sieciowe. W podejściu tym przedsiębiorstw o jest połączone z innymi uczestnikami rynku siecią wzajemnych relacji. Sieć może być rozum iana wąsko, jako powiązania branżowe z producentam i, dystrybutoram i i użytkownikami. Może być też analizo
w ana szeroko jako relacje z przedsiębiorstwam i oraz instytucjami wspierającym i prowadzenie działalności gospodarczej. W spółpraca w ram ach sieci jest luźna i nie ma w niej wyraźnie wyodrębnionej jednostki nadrzędnej. S tru ktu ra modelu siecio
wego obejmuje aktorów, działania oraz zasoby. Siły spajające sieć to:
• funkcjonalna współzależność,
• struktura władzy,
• struktura wiedzy
• uzależnienie od przeszłości.
W m odelu sieciowym internacjonalizacja odbywa się poprzez budowanie i roz
wój relacji między jednostkam i zagranicznym i tworzącymi sieć. Może się to dziać w drodze budow ania pozycji w odniesieniu do nowych zagranicznych jednostek sieci. Może też następować poprzez wzrost zaangażow ania zasobów w jednostkach, z którymi przedsiębiorstwo już nawiązało kontakt. Wreszcie może też być prow a
dzone poprzez zwiększenie koordynacji pomiędzy pozycjami w różnych sieciach narodowych20.
19 Ibidem, s. 56-57.
20 Patrz; \ j Gorynia, B. Jankow ska, Teorie internacjonalizacji, op. cit., s. 37.
1 8 CeDeWu.p l
R o z d z ia ł 1. In te rn a cjo n a liza c ja jako stra te g ia ro zw o ju p rz e d s ię b io rstw a w teo ria ch e k o n o m ic zn yc h
1.4. Formy umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstwa
Form a um iędzynarodow ienia działalności przedsiębiorstw a uzależniona jest w dużej mierze od wielkości przedsiębiorstwa. Małe i średnie przedsiębiorstw a cha
rakteryzujące się niewielkim potencjałem zasobowym i słabą pozycją konkurencyj
ną wykorzystują przede wszystkim w postaci um iędzynarodow ienia sfery wymiany.
Najpopularniejszym i form ami są wówczas eksport oraz im port pośredni i bezpo
średni. M niejszą popularnością cieszą się sojusze strategiczne, franchising czy kon
trakty m enedżerskie. Bardzo rzadko w tej grupie przedsiębiorstw prowadzi się za
graniczne inwestycje bezpośrednie21.
W procesie um iędzynarodow ienia uczestniczą przede wszystkim duże przedsię
biorstw a o znacznym potencjale zasobowym i wysokiej zdolności konkurencyjnej.
Przedsiębiorstw a te często określa się m ianem m iędzynarodowych korporacji.
Wśród tych podm iotów wyróżnia się cztery podstaw owe modele. Są to korporacje:
• międzynarodowe,
• wielonarodowe,
• transnarodow e,
• globalne.
Pierwsze z wymienionych działają w więcej niż jednym kraju. Sprzedaż zagra
niczna ma znaczny udział w sprzedaży ogółem, choć wciąż jest niższa niż sprzedaż krajowa. K orporacja ta posiada jeden lub kilka oddziałów zagranicznych, które są podporządkow ane m acierzystej jednostce krajowej. Korporacja w ielonarodow a działa w wielu krajach, a przychody ze sprzedaży zagranicznej dom inują w przy
chodach ogółem. Korporacja ta posiada liczne oddziały w wielu państw ach. N a te
renie tych państw mogą też działać jednostki koordynujące. Są one jednak zawsze podporządkow ane krajowem u przedsiębiorstw u m acierzystem u. Korporacje tran s
narodow e wykorzystują zasoby zgrom adzone na terenie kraju, w którym zlokalizo
w ana jest filia przedsiębiorstw a macierzystego. Jednostka krajow a traktow ana jest jako koordynator działań na rynkach zagranicznych. Eksport stanowi najważniej
sze źródło przychodu. W korporacjach globalnych trudno przypisać lokalizację głównej jednostki do jakiegokolwiek państw a. Firm a posiada silne i samodzielne przedsiębiorstw a zlokalizowane w krajach całego świata. Przedsiębiorstw a te są notowane na lokalnych rynkach kapitałowych i posiadają udziałowców związanych z państw em międzynarodowej ekspansji22.
21 Szerzej: K. Przybylska, Formy internacjonalizacji polskich m ałych i średnich przedsiębiorstw, [w:] Polska wobec procesów globalizacji. Aspekty społeczno-ekonomiczne, pod red. Z. Dach, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Kraków 2010, s. 132-154. Zob. też: T. Gołębiowski, Formy internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw, „M arketing i Rynek” 2007, s. 16-22.
22 Por. A. Tobolska, R. M atykowski, Działalność przem ysłowa w warunkach wzrastającej internacjonalizacji i globalizacji na przykładzie wybranych produktów, Prace Komisji Geografii Przemyślu, n r 8, Warszawa- Kraków 2006, s. 46-59.
CeDeWu.p l 1 9
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
We współczesnej koncepcji internacjonalizacji przedsiębiorstw eksponuje się w spom niane już wcześniej podejście sieciowe. Autorzy tej koncepcji - J. Johanson i L.G. Mattsson - zauważają, żc proces um iędzynarodow ienia uzależniony jest stop
nia internacjonalizacji przedsiębiorstw a oraz internacjonalizacji sieci (rynku).
W zależności od intensywności tych cech wyróżnia się cztery formy internacjonali
zacji przedstaw ione na rysunku 1.3.
Rysunek 1.3. Formy internacjonalizacji w podejściu sieciowym
STOPIEŃ INTERNACJONALIZACJI SIECI
niski wysoki
wczesny początkujący (early starter)
późny początkujący (lale starter)
samotny międzynarodowy (lonely international)
międzynarodowy wśród innych (international among others)
Źródło: J. Johanson i L.G. M attsson, Internationalization in Industrial System s - A Network Approach, [w:]
Strategies in Global Competition, pod red. N. Hooda i J. E. Vahlne'a, Groom Helm, New York 1988, s. 295.
W najmniej rozwiniętej formie internacjonalizacji określonej jako wczesny po czątkujący przedsiębiorstwo i sieć, w której funkcjonuje ma kilka powiązań z ryn
kiem zagranicznym . W takiej sytuacji przedsiębiorstwo nie dysponuje odpowiednią wiedzą i doświadczeniem w zakresie obcych rynków. Nie może też skorzystać z do
świadczenia partnerów , gdyż ono także jest niewielkie. Wówczas zaleca się przed
siębiorstwu skorzystanie z usług pośrednika, co pozwoli m inimalizować ryzyko i koszty wejścia na nowy rynek. Inną form ą międzynarodowej ekspansji dla wcze
snego początkującego może być przejęcie lub inwestycja typu greenfield. Jest to jed
nak przedsięwzięcie zdecydowanie bardziej ryzykowne i kosztochłonne. Sam otny międzynarodowy to przedsiębiorstwo dysponujące już wiedzą i doświadczeniem z zakresu działania na danym rynku. Szansą na wzrost pow iązań m iędzynarodo
wych dla takiego przedsiębiorstw a jest dołączenie do sieci działających w danym państw ie przedsiębiorstw, połączone z wymianą, uzupełnieniem zasobów i kom pe
tencji. Formą tej współpracy może być przejęcie lub inwestycja bezpośrednia.
W przypadku późnego początkującego uczestnicy krajowej sieci działają już na ryn
kach zagranicznych. Mają odpowiednią wiedzę i doświadczenie, którym późny po-
2 0
cwwwnaHamMaiWffinBi
CeDeWu.p l
R o z d z ia ł 1. In te rn a cjo n a liza c ja ja k o stra te g ia ro zw o ju p rz e d s ię b io rstw a w teo ria ch ek o n o m ic zn yc h
czątkujący nie dysponuje. Wówczas poprzez nawiązanie w spółpracy z bardziej do
świadczonymi uczestnikam i sieci może zwiększyć stopień internacjonalizacji. Jed
nakże z uwagi na znaczne opóźnienie nie jest to zadanie łatwe, tym bardziej, że nie może on zaoferować innym przedsiębiorstwom własnej wiedzy i doświadczenia w tym zakresie. Dla małych firm znajdujących się w tym położeniu zaleca się sko
rzystanie z usług pośrednika lub stw orzenie filii zagranicznej. Duże przedsiębior
stwa m ogą skorzystać z przejęcia lub joint-venture, ale są to inwestycje niezwykle ryzykowne. Najwyższy stopień um iędzynarodowienia sieci i samego przedsiębior
stwa charakteryzuje m iędzynarodowego wśród innych. Wówczas firm a doskonałe zna rynki zagraniczne i współpracuje z innymi w celu utrzym ania doskonałej pozy
cji rynkowej i elastycznego dostosowywania się do zm ian zachodzących na rynku23.
21 Patrz: M. Ratajczak-M rozek, Podejście sieciowe do internacjonalizacji przedsiębiorstw, „M arketing i Rynek"
2009, n r 3, s. 7-11.
CeDeWu.p l 2 1
... ' ...' ■ ' s-r-. K •
Rozdział 2
Wielowymiarowe wyzwania i zagrożenia internacjonalizacji przedsiębiorstw
2.1. Wyzwania internacjonalizacji przedsiębiorstw
Determ inanty międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw, rozum iane jako czynniki wpływające na chęć podjęcia przez przedsiębiorstw a działalności poza granicam i kraju, stanow ią bardzo szeroki problem badawczy. Ich liczba, wagi, kla
syfikacje są bardzo różnorodne, zależne od specyfiki danego sektora, cech gospo
darki, celów danego przedsiębiorstwa, jednakże najczęściej wyróżnia się24:
• determ inanty rynkowe,
• determ inanty kosztowe,
• determ inanty zasobowe,
• determ inanty polityczne.
Determinanty rynkowe, zwane leż ekonomicznymi lub biznesowymi, wiążą się z poszukiwaniem nowych rynków lub utrzym aniem bądź zwiększaniem udziałów na już posiadanych tynkach. Do głównych determ inantów rynkowych zalicza się chęć zdobycia przez przedsiębiorstw a przewagi konkurencyjnej na tynku krajowym i zagranicznym . Wynika ona z wzajemnej rywalizacji pomiędzy przedsiębiorstw am i działającymi w tym samym sektorze, z dążenia do osiągania określonych efektów w zestawieniu z innymi przedsiębiorstwam i. Przedsiębiorstw a podejm ują również ekspansję zagraniczną jako „efekt naśladow nictw a” w odpowiedzi na działania kon
kurencji. Aby móc utrzym ać swoją pozycję konkurencyjną, w sytuacji kiedy konku
rent podejm uje ekspansję na rynki zagraniczne, przedsiębiorstwo często podejmuje takie sam e kroki. Jest to sytuacja, która bardzo często m a miejsce wśród wielkich przedsiębiorstw, dom inujących w określonych branżach, np. w przemyśle sam ocho
24 Por. A. Olczak, Strategie marketingowe pobkich przedsiębiorstw odzieżowych w perspektywie Unii Europejskiej, Wyd. Politechniki Łódzkiej, Łódź 2008, s. 100.
CeDeWu.p l 2 3
Izabela Jonek-Kowalska, Aneta M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
dowym, czy przem yśle maszyn i urządzeń górniczych. Zachowania takie znane są w literaturze jako teoria reakcji oligopolistycznej. Konkurencyjność przedsiębior
stw a jest najczęściej jednym z podstawowych celów ekspansji międzynarodowej, ale nie jedynym. W przypadku, gdy przedsiębiorstwo jest już obecne na danym rynku zagranicznym, to determ inantą dla rozszerzenia działalności może być chęć lepsze
go dostosowania działalności do potrzeb odbiorców. Eksport na określony obszar daje możliwość zapoznania się z jego specyfiką, a to z kolei pozwala na ewentualne podjęcie dalszych kroków w ekspansji zagranicznej. D eterm inantą podjęcia ekspan
sji zagranicznej mogą być również niewykorzystane moce produkcyjne oraz chęć osiągnięcia przez przedsiębiorstwo korzyści skali. Innym motywem z tej grupy jest chęć przedłużenia cyklu życia produktu z wykorzystaniem luki technologicznej wy
stępującej między niektórymi krajam i25. Kolejną determ inantą tynkową podjęcia ekspansji zagranicznej jest chęć zm niejszenia ryzyka oraz jego dywersyfikacja.
Wchodząc na nowe rynki oraz pozyskując nowych klientów zmniejsza się ryzyko uzależnienia od jednego z nich. Ponadto przedsiębiorstw a działające na różnych tynkach narodow ych m ają o wiele silniejszą pozycję na każdym z nich, niż gdyby działały tylko na jednym wybranym. Dzieje się tak dlatego, żc klienci o wiele lepiej postrzegają takie przedsiębiorstwa, uznając, że m ają one większy prestiż26. Do de
term inantów rynkowych ekspansji międzynarodowej m ożna również zaliczyć grupę czynników tworzących tzw. klimat inwestycyjny, czyli np. obecny i oczekiwany stan infrastruktury, koszty pracy czy procedury związane z zakładaniem działalności go
spodarczej, a także stabilność polityczną. Znoszenie b arier i ograniczeń w gospo
darce światowej oraz dążenie do ujednolicania zasad jej funkcjonowania skłania wiele przedsiębiorstw do podjęcia decyzji o ekspansji zagranicznej27.
Drugą wym ienioną determ inantą ekspansji międzynarodowej jest dążenie przed
siębiorstw do obniżania kosztów produkcji, pracy czy ogólnego funkcjonowania, co przekłada się na zwiększenie zysku i w zrost rentowności przedsiębiorstwa. Najczę
ściej przyczyną przeniesienia całości bądź części działalności za granicę są wyna
grodzenia pracowników. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji, kiedy koszty siły roboczej stanow ią dom inujący czynnik w w ytwarzaniu danego produktu. Poza kosztami siły roboczej motywem kosztowym międzynarodowej ekspansji może być chęć obniżenia innych kosztów produkcji, takich jak koszty surowców, energii.
Przeważającym czynnikiem mogą być też ceny gruntów, czy też niższe obciążenia podatkowe. Duże znaczenie w tym obszarze m ają również koszty kredytów oraz innych źródeł finansowania dostępne na danym rynku. Dążenie do obniżenia kosz
tów funkcjonowania poprzez m iędzynarodow ą ekspansję może przejaw iać się w chęci przeniesienia produkcji w pobliże rynków zbytu, co może znacznie zmniej
szyć koszty transportu.
25 Patrz: K. Wacha, Działalność gospodarcza w Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2005, s. 48.
26 Por. K. Sowa, Strategie konkurencji korporacji ponadnarodowych, Difin, W arszawa 2006, s. 47.
27 B. Liberska, Współczesne procesy globalizacji gospodarki światowej, [w:] Globalizacja - M echanizm y i Wyzwania, pod red. B. Liberskiej, PWE, W arszawa 2002, s. 39.
2 4 CeDeWu.p l
R o z d z ia ł 2. W ie lo w y m ia ro w e w y z w a n ia i za g ro żen ia in ter n a c jo n a liz a cji p rz ed s ię b io r s tw
Obniżanie kosztów stanowi w ażną przesłankę do inwestow ania za granicą, także w sytuacji, gdy mamy do czynienia z procesem produkcyjnym powodującym zanie
czyszczenie środowiska. W niektórych krajach obw arow ane jest to wysokimi kara
mi. Dlatego też przedsiębiorstw a przenoszą swoją produkcję tam, gdzie kary czy też opłaty za korzystanie ze środowiska są niższe lub nie m a ich wcale.
Kolejną determ inantą międzynarodowej ekspansji jest dążenie do zdobycia zaso
bów strategicznych o charakterze m aterialnym oraz niem aterialnym , niedostęp
nych na rynku krajowym lub wykorzystanie posiadanych, unikatowych zasobów na rynkach zagranicznych. Chodzi tu o dostęp do nowoczesnej wiedzy, zaaw ansow anej technologii, rozwiniętego tynku kapitałowego. Specyficznym zasobem strategicz
nym są również relacje, jakie łączą dane przedsiębiorstw o z innymi uczestnikam i rynku zagranicznego. Powiązanie danego przedsiębiorstw a z zagranicznym i p a rt
neram i gospodarczymi może ułatwić zdobycie kluczowych zasobów dla kreow ania własnej konkurencyjności. Może się to przejaw iać np. poprzez podjęcie przez przed
siębiorstwo wspólnego przedsięwzięcia z inwestorem zagranicznym . Dzięki temu przedsiębiorstwo może zdobyć zaaw ansow ane technologie produkcyjne, rozw iąza
nia organizacyjne oraz wiedzę niezbędną do prow adzenia biznesu za granicą.
W grupie determinant politycznych wyróżnić m ożna czynniki zw iązane z sze
roko rozum ianym protekcjonizm em państw ow ym . Czynniki te m ogą wynikać z polityki, jak ą prow adzi kraj macierzysty, jak i kraj będący celem ekspansji w sto sunku do przedsiębiorstw rodzim ych i zagranicznych (polityka przyjazna lub ofensywna). W ładze państw m ogą zarów no w spierać, jak też ham ow ać ekspansję zagraniczną. Wśród narzędzi w spierania eksportu m ożna znaleźć ubezpieczenia kredytów eksportowych, ulgi podatkow e, zw rot ceł, a także zbieranie i przekazy
w anie inform acji o rynkach zagranicznych oraz prom ocję produktów krajowych.
Wiele z tych narzędzi m a c h arak ter dwu lub w ielostronny wynikający z zaw artych porozum ień pom iędzy państw am i. Do czynników politycznych m ożna rów nież za
liczyć poszukiw anie przez przedsiębiorstw a stabilizacji i bezpieczeństw a politycz
nego. W grupie determ inant politycznych duże znaczenie m ają uw arunkow ania legislacyjne, dotyczące np. inwestycji zagranicznych w poszczególnych krajach, a także elem enty tw orzące tzw. uw arunkow ania biznesowe. Obejmują one pro m o cję biznesu, czynniki zachęcające do inw estow ania, obsługę i pom oc po dokona
niu inwestycji na danym rynku, narzędzia zapew niające redukcję kosztów i p rze
szkód związanych z korupcją i biurokracją28. Wiele krajów zachęca obcych inw e
storów, tw orząc specjalne strefy ekonom iczne, strefy w olnocłow e i parki techno logiczne, w których m ogą oni korzystać z pakietu różnych bodźców. Ważnym czynnikiem politycznym w arunkującym ekspansję przedsiębiorstw a na rynek d a
nego kraju są p onadto regulacje zw iązane z ochroną środow iska (np. m ożliwa ilość emisji gazów do atm osfery bez w noszenia dodatkow ych opłat zw iększają
cych koszty funkcjonow ania przedsiębiorstw a) oraz inne przepisy ograniczające
2“ M.K. E rram ili, C.P. Rao, Choice o f Foreign Entry Modes by Service Finns: Role o f Market Knowledge,
„M anagement International Review" 1990, vol.12, no. 3, s. 135-150.
c eDeWu.p l 2 5
Izabela Jonek-Kowalska, Alíela M ichalak - Prognozowanie kierunków internacjonalizacji na przykładzie...
lub całkowicie zakazujące produkcji czy sprzedaży określonych dóbr. Niektóre kraje stosują pew ne narzędzia polityczne z obawy przed u tra tą suw erenności czy zbyt szybkim w yeksploatow aniem zasobów naturalnych.
2.2. Zagrożenia internacjonalizacji przedsiębiorstw
Bariery międzynarodowej ekspansji, zwane też barieram i handlowymi w obro
cie m iędzynarodowym to ogólne określenie opisujące wszelkiego rodzaju działania lub regulacje rządow e oraz inne uw arunkow ania ograniczające swobodę handlu międzynarodowego. Bariery te mogą występować w wielu form ach, a najczęściej dzielone są na dwie grupy29:
• bariery taryfowe,
• bariery' pozataryfowe.
Bariery taryfowe, to taryfa celna i narzędzia parataryfow e. Cło jest opłatą nakła
daną przez państw o na towary przekraczające granicę celną kraju. Istnieje wiele klasyfikacji ceł, uwzględniających różne kryteria podziału. Do najpopularniejszych należy podział ceł według kryterium rodzaju operacji handlowych, zgodnie z któ
rym rozróżniamy:
• cła importowe - to cła pełniące dwie funkcje: fiskalną i ochronną; funkcja fiskal
na polega na traktow aniu ceł jako zwykłego podatku nakładanego w celu osią
gnięcia dochodów budżetowych, natom iast funkcja ochronna cła polega na ograniczaniu napływu zagranicznych tow arów na rynek danego kraju,
• cła eksportowe - ograniczające wywóz tow arów krajowych, przeciw działając tym samym zmniejszeniu podaży krajowej,
• cła tranzytowe - zaniechane zgodnie z zaleceniem Komisji Brukselskiej z 1921 roku (obecnie w transporcie m iędzynarodowym obowiązują głównie opłaty na
kładane na pojazdy w celu odzyskania części nakładów poniesionych na infra
strukturę transportow ą oraz ochronę środow iska)30.
Na podstawie rodzaju stawek celnych m ożna mówić o następujących cłach:
• cło ad walorem (od wartości) - jest nakładane jako procent od wartości towaru,
• cło specyficzne - jest nakładane jako określona kwota na im port jednostki towaru,
• cło mieszane - stanow iące połączenie stawki procentowej i w artości kwotowej31.
Cła są najpowszechniejszym środkiem ograniczającym negatywne efekty gospo
darcze zbyt wzmożonego im portu tow arów z zagranicy. Zmuszają im portera do
29 Por. R Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, W arszawa 2002.
30 Por. A. Oleksiuk, M. Vashchenko, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne. Gospodarcze wyzwania XXI wieku. Key Text, W arszawa 2010, s. 203.
31 Szerzej w: R.E. Caves, J.A. Frankei, R.W. Jones, Handel i finanse międzynarodowe, PWE, W arszawa 1998.
R o z d z ia ł 2. W ie lo w y m ia ro w e w y z w a n ia i za g ro żen ia in ter n a c jo n a liz a cji p rz e d s ię b io rstw
zapłaty na rzecz państw a określonej sumy pieniędzy, związanej bądź z ilością im
portow anego tow aru, bądź z jego w artością. Cła podnoszą ccnę krajową dóbr im portowanych, przez co sprzyjają rodzimym producentom i stanow ią wysoce efek
tywną formę ochrony gospodarki przed konkurencją zagraniczną. Dzięki cłom m ożna z powodzeniem chronić strategiczne gałęzie gospodarki oraz nowo pow sta
jące spółki i przedsiębiorstwa. W praktyce stosowane są stawki celne różnej wyso
kości, między innymi w zależności od rodzaju towaru, popytu na dany towar, jak i wielkości produkcji tow aru w kraju. Na wysokość stawki celnej m ają wpływ także umowy i porozum ienia m iędzynarodowe - dw ustronne i wielostronne.
Bariery parataryfow e wywołują takie same skutki ekonomiczne, jak cła i pow o
dują obniżenie konkurencyjności im portow anego tow aru na rynku wewnętrznym przez podwyższenie jego ccny. Do b arier parataiyfow ych należą:
• Opłaty wyrównawcze, które m ają za zadanie podniesienie ceny tow aru zagra
nicznego w celu jej zrów nania z ceną na rynku wewnętrznym . Są ustalane sto
sownie do w ahań cen zagranicznych oraz stanow ią barierę, która skutecznie chroni rynek wewnętrzny przed zew nętrzną konkurencją.
• Depozyty importowe, które są kwotami pieniężnymi wpłacanym i na nieoprocen- towany rachunek przez im portera przed dokonaniem przywozu. Depozyty te są zw racane po upływie określonego czasu przez władze państw a importującego.
Stanowią one najczęściej pew ną części wartości tow aru m ającego być przed
m iotem im portu. Depozyt importowy jest jednym ze sposobów ograniczenia przywozu, gdyż w rezultacie jego w płacenia następuje zam rożenie środków pie
niężnych im portera, co powoduje utratę korzyści, które mógłby on osiągnąć w przypadku włożenia takiej sumy na oprocentow ane konto bankowe lub wyko
rzystania jej w obrocie gospodarczym.
• Zmiany kursu walut.
• Podatki importowe - funkcjonują w niektórych krajach i m ają charakter nad
zwyczajny. Obciążają im port w formie kwotowej lub procentowej. Podatek im
portowy w Polsce był wprowadzony ustaw ą o podatku importowym od towarów sprow adzanych lub nadsyłanych z zagranicy, z powodu trudnej sytuacji finanso
wej państw a. Wraz z tak zwanymi opłatam i wyrównawczymi był przejaw em pro
tekcjonistycznej polityki finansowej i stanowił dodatkowe obciążenie tow arów im portow anych w celu ochrony rynku krajowego, przed konkurencją towarów zagranicznych. Podstawę opodatkow ania stanow iła w artość celna tow aru po
większona o cło, staw ka podatku wynosiła 5%. Podatek ten został w Polsce zli
kwidowany w 1997 roku w wyniku negocjacji związanych z przystąpieniem Pol
ski do Unii Europejskiej.
• Ustalanie cen minimalnych i maksymalnych - cena m inim alna, to cena urzędo
wa, poniżej której zgodnie z praw em nie wolno sprzedaw ać danego towaru.
Ustalenie ceny m inimalnej następuje na wniosek producentów. Cena m aksym al
na, to cena urzędowa, powyżej której nie mogą być zaw ierane transakcje kupna- sp rzed aży danego towaru. W prow adzana jest ona tylko w nielicznych przypad-
c e d e w u . p l 2 7
