,
... y g Ę g Ę F jĘ J S1 9 7 8
W NUMERZE
P rofesor Sy lw ester K aliski nie żyje
L e o n Ł u k a s z e w ic z 1
Życiorys prof. dr. hab. inż. Sylw estra K aliskiego 2
Zastosow anie inform atyki w m edycynie
K o n r a d K a r p iń s k i 3
System y grom adzenia i przetw arzania danych dla handlu detalicznego
L e s ła w S ło w ik o w s k i 5
Odczyt optyczny danych w C SR S
M irosław J e c h 9
Języ k Q u ery -b y-E xam p le
E w a J ó ź w ia k 12
SZTUCZN A IN T E L IG E N C JA Siła napędowa inform atyki
M a re k H o ły ń sk i 17
E T O B -K R A K Ó W 25 la t działalności
J a n K a lb a r c z y k 20
Nie od razu K raków zinform atyzow ano
K ry sty n B e r n a to w ic z 22
Z K R A JU
Dokąd zmierza producent?
A n d rz ej K lim e k 25
Nowe kieru nki szkolenia 26
Umowa serw isow a K F A P — E L W R O -S E R W IS 26
NAUCZANIE I SZ K O LE N IE Ja k uczyć?
A n d rz ej K lim e k 27
ZE Z JED N O C ZEN IA IN FO R M A T Y K I
K atalog pow tarzalnych system ów inform atycznych Zjednoczenia Inform atyki
H e n ry k Z y g ier 29
M istrzow ie w siatków ce i organizacji
A. K lim e k 31
SY K O N — system zarządzania l:azą danych
A n d rz ej W a c ła w ik 32
z e Św i a t a
SP IN 1978
Ju liu s z K u lik o w s k i 35
IB M i IN T E L w ym ieniają lice n cje 35
100 m ilionów op eracji na sekundę 36
Kom putery w A ustrii 36
Obniżka opłat telekom unikacyjnych w R FN 36
Odzysk energii w ośrodku obliczeniowym 36
T R Y B U N A C Z Y TE LN IK A
Na m arginesie artyku łu ,,W K atow icach o R IA D A C H ” 37
„Uderz w stół...” 38
P R O B L E M A T Y K A B A Z Y DANYCH
K la sy fik a cja system ów zarządzania bazą danych
A n d rz ej B ra n d t, W iesła w D u b czy ń ski 39
B ib liog rafia w ydaw nictw polskich z dziedziny inform atyki III
w y d a w n i c t w a c z a s o p i s m TECHNICZNYCH
NOT Warszawa Czackiego 3/5
KOLEGIUM R ED A K C Y JN E
R edakt>r naczelny prof. dr hab. Leon ŁU K A SZEW ICZ
m gr K ry sty n BERN A TO W ICZ, prof. dr hab. inż. K onrad FIA Ł K O W SK I (zast. redaktora naczelnego), m gr Jan u sz GWIAZDA, dr inż. M arek IIO Ł Y SiSK I, m gr inż. Stanisław JA S K Ó L S K I, W ładysław K LE PA C Z (zast. red ak to ra naczelnego), m gr A ndrzej K LIM EK ,
m gr Stan isław M RO ZIK, dr inż. Tom asz PAW LA K , doc. dr inż. A ndrzej TA RG O W SKI Sek retarz re d a k c ji: Anna G LU TH -N O W O W IEJSK A Red. techn . Ewa SA PO K
RADA PROGRAMOWA
P ro f. dr hab. Tadeusz PECH E (przew odniczący), m gr inż. Tom asz BA Ń KO W SK I (sekretarz), mgr inż. A ntoni B O SSO W SK I, m gr inż. Rom an BURNO, prof. dr hab. A ndrzej JA N IC K I, m gr inż. Ja n KRA M A RCZUK, prof. dr hab. inż. Ju liu sz K U LIK O W SK I, prof. dr hab. Leon ŁUK A SZEW ICZ, gen. dr inż. M arian PA ST ER N A K , m gr inż. B ron isław PIW OW AR, mgr Zbigniew S U B S T Y K , m gr Je rz y T R Y B U L S K I, doc. dr hab. Tadeusz W ALCZA K, dr inż.
Ja n ZYDOWO
R ed ak cja: 00-041 W arszaw a, ul. Ja sn a 14/16, p okój 331, tel. 27-71-40 lub cen trala 26-82-61 w. 285, dyżury re d a k cji 10.00—13.00 Z akł. G raf. „T am k a” . Zam . 381. P apier druk. sat. IV k l. 70 g. A l. O bj. 5 ark. druk. Nakład 7150. S-23.
Cena egzem plarza zł 25.— IN D EK S 36124 P renu m erata roczna zł 300.—
Informatyka M I E S I Ę C Z N I K Nr 10
1 9 7 8
zastosowania w gospodarce, technice i nauce i R O K XIII
? . w i l
p a ź d z i e r n i kORGAN K O M I T E T U I N F O R M A T Y K I , M I N I S T E R S T W A NAUKI , S Z KOL NI CT WA WY Z S Z E GO I T E C H N I K I ORAZ K O M I T E T U N A U K O W O - T E C H N I C Z N E G O N O T OS. I N F O R M A T Y K I
Profesor Sylwester Kaliski nie żyje
To wczesne zrozumienie znaczenia komputerów w naukach teoretycznych i stosowanych miało niemały wpływ na to, że m acierzysta uczelnia Profesora Kaliskiego — Wojskowa Akademia Techniczna — szybko stanęła w rzędzie pierw
szych w Polsce użytkowników informatyki. In
form atyzacja tej uczelni uległa dalszemu przy
spieszeniu, gdy Profesor został rektorem Aka
demii.
Był on orędownikiem informatyki nie tylko w swoim bezpośrednim otoczeniu. Leżał mu na sercu rozwój informatyki w całym naszym życiu naukowym i gospodarczym; był też dla
tego jednym z inicjatorów utworzenia Komi
tetu Informatyki jako naczelnego organu rzą
dowego pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów, koordynującego i nadzorującego rozwój informatyki w naszym kraju.
Jako zastępca przewodniczącego Komitetu Informatyki Profesor Kaliski inicjował i ucze
stniczył w przygotowaniu wielu ważnych de
cyzji dotyczących rozwoju informatyki. Jego stałą troską był wzrost efektywności zastoso
wań informatyki w Polsce oraz większa sku
teczność koordynacji prac naukowo-badaw
czych w tej dziedzinie. Osobiście przyczynił się do nadania rangi projektu rządowego pra
com nad systemem informacji naukowej, tech
nicznej i organizacyjnej SINTO. Kontynuacja tej działalności oraz związanych z nią zamie
rzeń staje się teraz obowiązującym zaleceniem dla wszystkich Jego współpracowników.
Na następnej stronie zamieszczamy życiorys Profesora Kaliskiego, zdając sobie jednak spra
wę, jak w niewielkim tylko stopniu może on oddać niecodzienność tej postaci.
Publikacja ponad pięciuset prac naukowych jest w skali światowej zjawiskiem niemal nie
spotykanym. Jeśli dodamy do tego intensywną działalność dydaktyczną, w tym wychowanie kilkudziesięciu doktorów, docentów i profeso
rów, oraz powszechnie znaną działalność spo
łeczno-polityczną i państwową, to wszyscy zadajemy sobie pytanie: jak jeden człowiek mógł tego wszystkiego dokonać? Odpowiedź jest tylko jedna: Profesor Kaliski był człowie
kiem niezwykłym.
Leon ŁU K A SZEW ICZ W dniu 16 września, w wyniku wypad
ku samochodowego, zmarł jeden z najwybit
niejszych współczesnych uczonych polskich, minister Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Tech
niki, zastępca przewodniczącego Komitetu In
formatyki — Profesor Sylwester Kaliski.
Ta nieoczekiwana strata dotknęła całą nau
kę polską, w szczególności zaś informatykę, z którą Profesor Kaliski był bardzo blisko zwią
zany zarówno jako jej bezpośredni użytkow
nik w pracach badawczych, jak i jej organiza
tor w skali całego kraju.
Profesor Kaliski był jednym z pierwszych uczonych w Polsce, posługujących się w swych pracach naukowych komputerem; pamiętamy Go dobrze jako częstego użytkownika maszy
ny X Y Z w końcowych latach pięćdziesiątych.
1
Życiorys prof. dr. hab. inż. SYLWESTRA K A L IS K IE G O
Sylw ester K A L IS K I urodził się 19 grudnia 1925 r. w T o runiu. W okresie II w ojny św iatow ej przebyw ał w N iem czech na robotach przym usowych, a następnie w obozie koncentracyjnym w Potu licach. W 1945 roku po uzyskaniu m atury w tryb ie eksternistycznym rozpoczął studia na W y
dziale Inżynierii Lądow o-W odnej P olitech n iki G d ańskiej.
Po ukończeniu studiów w 1949 roku pozostaje w m acie
rzystej uczelni, o siągając w ciągu jednego roku stanow is
ko adiunkta. Na stanow isko asysten ta został powołany je sz cze ja k o student. R ów nolegle stud iuje m atem atykę i fizykę.
W 1951 roku rozpoczyna pracę w W ojskow ej Akadem ii Technicznej im. Jaro sław a D ąbrow skiego (W A T), gdzie ko
lejn o ob ejm u je stanow iska ad iunkta i zastępcy szefa k a tedry. W ciągu niespełna 6 la t broni rozpraw : doktorskiej, pt. „Stateczność udarow a” (1954), i h a b ilita cy jn e j, pt. „Pew ne problem y brzegowe dynam icznej teorii sprężystości i ciał niesprężystych” (1956). W 1957 roku uzysku je tytuł do
centa, w 1958 roku — ty tu ł profesora nadzw yczajnego, a w 1961 — tytuł profesora zwyczajnego. W 1957 roku o b e j
m u je K ated rę T eorii D rgań W AT. W 1961 roku organizuje pierwszy w P olsce W ydział Fizyki T echnicznej, pełn iąc w nim jednocześnie fu n k cję kierow nika K ated ry Podstaw M echaniki i Fizyki T ech n iczn ej. W 1966 roku zostaje ko- m endantem -rektorem W ojskow ej Akadem ii T echnicznej im.
J . D ąbrow skiego. Posiada stopień w ojskow y generała dy
w izji.
Rów nolegle z pracą w W A T prof. S. K a lisk i prowadzi od 1954 roku ożywioną działalność naukow ą w P olskiej Akadem ii Nauk (PAN). W Instytu cie Podstaw ow ych P ro blemów Techniki PAN w latach 1959^-69 kierow ał P ra cow nią T eorii D rgań O środka Ciągłego.
Od 1959 roku je s t red aktorem naczelnym czasopism a nau
kowego „Proceedings of V ibration P roblem s”, a następnie
„Jou rnal of T echnical P hysics”.
W 1962 roku zostaje członkiem korespondentem , a w 1969 roku — członkiem rzeczyw istym PAN. B y ł też członkiem Prezydium PAN oraz szeregu rad naukow ych instytutów
•naukowo-badawczych.
Od 1972 roku je s t posłem na S e jm P R L . W latach 1972—
— 74 spraw ow ał fu n k cję przewodniczącego S ejm o w ej K o m isji N auki i Postępu Technicznego.
W dniu 17 grudnia 1974 roku zostaje powołany na s ta nowisko M inistra Nauki, Szkolnictw a Wyższego i T echniki.
O bowiązki te łączy z fu n k cją dyrektora Instytu tu Fizyki Plazm y i L asero w ej M ikrosyntezy w W arszaw ie. Od 1975 roku, kiedy utworzono K o m itet Inform atyki, był również zastępcą przewodniczącego K I.
Na V II Zjeździe P Z P R (w grudniu 1975 roku) zostaje w ybrany członkiem K om itetu Centralnego P Z P R .
D ziałalność naukow o-badaw czą i dydaktyczną prof. S.
K aliski rozpoczął jeszcze ja k o student w 1948 roku w P o litechnice G d ańskiej. W początkowym okresie zajm ow ał się teorią płyt, a następnie zagadnieniam i dynam icznej i uda
row ej stateczności oraz zagadnieniam i brzegowymi dyna
m icznej teorii sprężystości i ciał niesprężystych. Za w y b it
ne osiągnięcia naukow e w te j dziedzinie otrzym uje dwu
krotnie nagrodę PAN im. M. H ubera (1954 i 1957). W la tach 1957— 1961 p ra cu je nad zagadnieniam i rozprzestrze
niania się fal plastycznych i uderzeniow ych w ciałach s ta łych. Za opracow anie metod obliczania k o n stru k cji pod
ziem nych, odpornych na działanie fa l ciśnienia generow a
nych przez w ybuchy jąd row e, w 1958 roku uzyskuje w raz z zespołem, którego je s t kierow nikiem , nagrodę I stopnia M inistra Obrony N arodow ej. W dziedzinie te j stworzył szkołę, k tó rej p race liczą się na całym św iecie.
Od 1959 roku prowadzi prace w zakresie teorii połączo
nych pól m echano-elektro-m agnetycznych. Główne zagad
nienia, którym i in te resu je się, to: rozprzestrzenianie się fal sprężystych, plastycznych i elektrom agnetycznych w po
lach m agnetycznych. P ra cu je rów nież nad zagadnieniam i term om agnetosprężystości oraz zagadnieniam i rozprzestrze
niania się fa l m echanom agnetycznych w ośrodkach złożo
nych typu piezoelektryków , ferrytów , ferrom agnetyków . Za osiągnięcia w dziedzinie teorii pól sprzężonych oraz teorii propagacji fal w ybuchów w ciałach stały ch prof. S. K a liski otrzym ał w 1964 roku Nagrodę Państw ow ą I stopnia.
P race te znalazły również szerokie uznanie w św iecie.
P rof. S. K a lisk i je s t tw órcą polskiej szkoły elektronofono- niki. P racę w te j dziedzinie rozpoczął w 1964 roku. Po raz pierwszy opracow ał zasady ciągłego w zm acniania powierz
chniowych fal piezopółprzewodnikowych, ja k również za
sady rezonatorów idealnych oraz generatorów oscylacji spontanicznych na falach powierzchniowych (faserów ). Pod Jeg o kierunkiem zorganizowano w W AT L aboratoriu m Pól Sprzężonych, gdzie układy te zrealizow ano praktycznie (aktu alnie są one stosow ane w postaci lin ii opóźniających, pasyw nych i aktyw nych filtrów , w k on stru k cjach radiolo
kacy jn y ch , telew izji itd.). W latach 1968—1970 opracow ał podstawy teorii propagacji fal, w szczególności pow ierzch
niowych, w ferropiezopółprzew odnikach. W następnych la tach opracow ał również teorię powierzchniowych falow o
dów piezopółprzewodnikowych. Za odkrycie oraz opracow a
nie faserów i generatorów scy la cji spontanicznych w 1968 roku otrzym ał nagrodę M inistra Obrony Narodowej I stop nia. W 1970 roku otrzym ał w raz z kierow anym przez Nie
go zespołem Nagrodę Państw ow ą I stopnia za w ybitne osiągnięcia teoretyczne i doświadczalne w dziedzinie elek- tronofononiki, w zm acniaczy elektronow o-fononow ych ciąg
łego działania oraz faserów .
Począwszy od 1967 roku prof. S . K alisk i prowadzi b ad a
nia nad w spółdziałaniem silnych, skoncentrow anych pól z m aterią, w szczególności prom ieniow ania laserowego z plaz
mą. Jeg o prace dotyczące laserow o-kum ulacyjnegó nagrze
w ania plazm y należą do pierw szych prac w te j dziedzinie.
W 1972 roku rów nolegle z N uckollsem oraz B ru eck n e- rem , prof. S. K alisk i opublikow ał pracę, w k tó rej mówi się o m ożliwości laserow ej kom presji plazmy w granicach 103— 101, co pozwalałoby zrealizow ać m ikrosyntezę te rm o ją drową ( b r e a k evert) przy poziomie energii impulsu lasero wego w granicach 5 X 1 0 3— 104 J w czasie 0,1— 1,0 ns.
W 1973 roku zaproponował po raz pierwszy w lite ra tu rze metodę laserow ej kom p resji plazmy z prekom presją, co pozwala obniżyć próg k ryty czn ej energii impulsu lase rowego o dalsze 50% . Na w iosnę 1973 roku zespół pod k ie runkiem prof. S. K aliskiego w ram ach prac eksperym en
talnych nad re a liz a cją m ikrosyntezy term o jąd row ej w u- kładzie focus i za pomocą laserów uzyskał g en erację neu
tronów m ikrosyntezy term ojąd row ej (prace teoretyczne nad układem focus opublikow ał w 1972 roku).
W latach 1974— 75 prof. S. K a lisk i wraz ze swoim zespo
łem uzyskał pierw szy rezultat w literatu rze, polegający na 300— 400% zwiększeniu w ydatku neutronów w układzie fo cus przy działaniu nań im pulsem lasera COo (ok. 200 J).
W układzie tym uzyskano w ydatek ok. 108 neutronów . Za pracę prof. S. K a lisk i w raz z zespołem uzyskał w 1974 ro
ku Nagrodę Państw ow ą I stopnia.
We w rześniu 1977 roku zespół prof. S. K aliskiego uzys
kał g en erację neutronów syntezy term ojąd row ej za pom o
cą czystego (przy użyciu klasycznych m ateriałów w ybu
chow ych), profilow anego, koncentrycznego wybuchu o nie
zwykle w ysokiej sym etrii zbieżności fal uderzeniowych. Z próbki deuterow ej o m asie rzędu 10~7 g uzyskano w ydatek 3-107 neutronów . J e s t to pierwszy publikow any i udoku
m entow any tego typu rezu ltat w literatu rze św iatow ej.
Metoda ta, ze względu na taniość i prostotę, je s t wysoce konku rencyjna w porównaniu z laserow ym i i innym i u k ła
dami syntezow ym i. Za opracow anie te j metody prof. S. K a lisk i w raz z zespołem otrzym ał w 1978 roku Nagrodę P a ń stwową I stopnia.
D orobek naukowy prof. S. K aliskiego ob ejm u je ponad 520 publikow anych prac. B y ł tw órcą szeregu wynalazków opatentow anych w P olsce i za granicą (Z SR R , U SA , W.
B ry tan ia, F ra n c ja , NRD, R FN , Jap onia). M iał ogromne uznanie na całym św iecie. U czestniczył w w ielu zagranicz
nych kongresach naukowych.
W 1977 roku prof. S. K a lisk i został wyróżniony tytułem doktora honoris causa przez M oskiew ski U niw ersytet P a ń stwowy im. M. W. Łomonosow a oraz przez U n iw ersytet im.
K . O chridskiego w Sofii.
W szechstronną i pionierską pracę naukow o-badaw czą w dziedzinie teorii ośrodków ciągłych, pól sprzężonych, elek - tronofononiki i w zakresie m ikrosyntezy term o jąd row ej prof. S. K alisk i prowadzi rów nolegle z pracą organizacy j
ną i dydaktyczną. P rof. S. K a lisk i wychował w ielu pracow ników nauki — kilkudziesięciu doktorów , docentów i pro
fesorów .
Prof. S. K a lisk i posiadał liczne ordery i odznaczenia, m.
in. O rder Sztand aru P racy I klasy, Krzyż K om andorski i K aw alerski Orderu Odrodzenia Polski, Zloty Krzyż Z a
sługi.
KONRAD KARPIŃSKI
Instytut Inform acji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej Warszawa
Zastosowania informatyki w medycynie
Szybki ¡postęp w dziedzinie in form atyki, którego w zra
s ta ją ce tem po d aje się zaobserw ow ać w ostatnich latach , opanow yw anie przez technikę inform atyczną coraz to w ięk
szych obszarów działalności człow ieka, nie pozostał bez echa w dziedzinie nau ki i p raktyki m edycznej. Nie istn ie
je tak i dział m edycyny, iw którym inform atyka nie znala
złaby zastosowania. K om putery pojaw iły się n a uczelniach i w badaw czych in sty tu tach medycznych, pom agają w roz
wiązyw aniu problem ów lecznictw a i profilaktyki.
K ra ja m i, -w któ rych in form aty zacja m edycyny osiągnęła najwyższy poziom, są te, któ re m ają najdłuższe trad y cje w dziedzinie in form atyki i przodują zarówno w produkcji, ja k i zastosowaniu sprzętu inform atycznego. Należą do nich przede wszystkim U SA , R FN , F ra n cja , Jap o n ia, a także W ielka B ry tan ia, Szw ecja, K anada. W k ra ja ch tych z n a j
d ują się ośrodki w iodące w p racach badaw czych nad za
stosow aniem inform atyki dla celów medycznych, przodują też one pod względem liczby eksp erym entalnych i użytko
w ych wdrożeń inform atycznych system ów medycznych.
Można w yodrębnić szereg kierunków działalności związa
n e j z m edycyną, wokół których gru p u ją się zastosow ania inform atyki m edycznej. A oto w ażniejsze z nich:
• m odelowanie obiektów biom edycznych
• w spom aganie diagnozy i terapii m edycznej
• au tom atyzacja pracy laboratoriów medycznych
• system y autom atycznego nadzoru nad p acjentem (syste
my in tensyw nej opieki)
• in form acy jne system y medyczne
• au tom atyzacja zarządzania szpitalam i, klinikam i, in sty
tu tam i, uczelniam i medycznym i itp.
® w spom aganie organizacji pracy służb pomocniczych (np.
personelu pielęgniarskiego)
• w spom aganie procesu dydaktycznego w dziedzinie nau
czania m edycyny i inform atyki m edycznej
• au tom atyzacja system ów wczesnego w ykryw ania i zapo
biegania określonych schorzeń
• przetw arzanie danych m edycznych n a potrzeby badaw cze.
W iele z w ym ienionych zastosow ań inform atyki s ta n o w i' proste przeniesienie na grunt medyczny rozwiązań w yp ra
cow anych uprzednio w innych dziedzinach. T ak je s t z sy stem am i zarządzania, kom puteryzacją procesu dydaktycz
nego, czy też przetw arzaniem danych na potrzeby badaw cze. W ystępują tu co praw da cechy charakterystyczne tych zastosowań, różniące je od rozwiązań dla zagadnień m e
dycznych (np. w przypadku budowy system ów zarządzania szpitalam i lub k linikam i, należy rozwiązać problem y zw ią
zane z fu n k cją rejestrow an ia danych o p acjen tach itp.), ale tego typu zastosow ania nie będą w artyku le omawiane.
Przedstaw ione zostaną natom iast te, które rozw iązują pro
blem y typowo medyczne.
Mgr inż. K onrad K A R P IŃ SK I je s t absolw entem W ydziału E lek tron iki P olitech n ik i W arszaw skiej, kieru n ek inform aty k a (1976 r.).
P ra c u je w In sty tu cie In fo rm acji N aukow ej, T ech n iczn ej 1 E ko n o
m iczn ej ja k o asysten t w Z ak ła
dzie Stru k tu r Sieci In fo rm a cy j
n e j.
M O D ELO W A N IE O B IE K T Ó W BIO M ED YCZN YCH
Celam i, którym służy modelowanie obiektów biom edycz
nych, są:
• ok reślenie k o rela cji pomiędzy różnym i p aram etram i cha
rak tery zu jący m i ob iekt i jego fu nkcjonow anie
• testow anie hipotez dotyczących fu nkcjonow ania obiek
tów.
P o ję cie obiektu biom edycznego je s t bardzo szerokie.
O biektem biom edycznym może być zbiór takich elem en
tów^ ja k pojedyncze cząsteczki, kom órki, tk an ki, organy, organizm y, albo całe populacje. Elem enty obiektu są po
w iązane ze sobą różnym i re la cja m i i ch arak tery zu ją się różnorodnym i w łaściw ościam i. Model - je s t ab strak cy jnym opisem obiektu modelowanego.
W iększość obiektów biom edycznych d aje się łatw o opi
syw ać za pomocą rów nań różniczkowych, a problem sym u
la c ji działania takich obiektów sprowadza się do problemu rozw iązyw ania układów cząstkow ych rów nań różniczko
wych. W tym przypadku sy tu acja je s t o tyle korzystna, że istn ie ją języki sym u lacyjne ogólnego przeznaczenia, po
zw alające na m odelowanie cyfrow e układów d ziałających w czasie ciągłym . Zależnie od realizacji, jeżyki te pozwa
la ją na re a liz a cję sy m u lacji obiektów biom edycznych w try b ie -wsadowym lub konw ersacyjnym . Pow stały także ję zyki w yspecjalizow ane, służące do m odelowania ograniczo
nych k las obiektów biom edycznych. Przykładem takiego rozw iązania je s t język P A B L O , w którym opisywać można sieci neuronowe.
W SPO M A G A N IE D IA GN O ZY I T E R A P II M E D Y C Z N EJ System y realizu jące fu n k cje wsoom agania diagnozy i te ra p ii m edycznej określane są też często ja k o system y w spom agające proces decyzji m edycznej. D aje się wyróż
n ić dwie klasy tak ich system ów. Pierw sza z nich ch a ra k tery zu je się tym , że system nie uczestniczy bezpośrednio w procesie decyzyjnym , spełnia natom iast fu n k cje ułatw ia
ją ce lekarzow i dostęp do danych o pacjencie, historii cho
roby, przebiegu terap ii oraz do danych o w ynikach badań laboratory jn y ch , przekształcanych do wygodnej dla czło
w ieka Ona ogół g raficznej) postaci. System y tak ie zapew
n iają dostęp do banków danych zaw ierający ch inform acje z dziedziny medycyny (np. o lekach, o chorobach, o lite ra
turze m edycznej).
Druga k la sa system ów uczestniczy bezpośrednio w pro
cesie decyzyjnym . System te j klasy na podstawie danych w ejściow ych charakteryzu jących dany przypadek ogranicza zbiór możliwych schorzeń, może też określić optymalny w ybór kolejn ych badań laboratoryjn ych lu b zabiegów te rapeutycznych, pozw alający zm inim alizow ać czas samego procesu. P rzy realiz a cji takich system ów stosu je się m e
tody dw ojakiego rodzaju. Pierw szą je st analiza danych pod względem zgodności z wzorcem (w tym przypadku wzor
cem je s t zbiór cech charaktery zu jących dany przypadek chorobowy, cechą może być np. dopuszczalny zakres zmian w artości param etru pewnego badania laboratoryjnego).
Drugi sposób polega na im plem entacji reguł w nioskow ania proponowanych przez sp ecjalistó w w danej dziedzinie m e
dycyny.
Istn ie ją ce lub będące w budowie system y z reguły są orientow ane na potrzeby w ąskich sp ecjalności medycznych.
Przykładem system u bezpośrednio uczestniczącego w pro
cesie decyzji m edycznej je st system M ED IC O (M edical In form ation System s L abo ratory E x p e rt D octor in C linical Ophthalmoscopy) zrealizow any na U n iw ersytecie stanu I l linois w Chicago. Baza danych tego system u oprócz zbioru danych o przypadkach z p raktyki k lin iczn ej, zaw iera rów nież zbiór procedur realizu jących strateg ię wnioskow ania.
Tego typu system y są nazyw ane często „system am i w ie
dzy m ed ycznej”. Ze wzglądu na liczne kontrow ersje, k tó rych głównym powodem je s t na ogół słaba form alizacja procesu w nioskow ania, system y te m ają w chw ili obecnej znaczenie głównie eksperym entalne. Je s t bardzo prawdo
podobne, że z chw ilą gdy zostanie dokładniej zbadana na
tu ra procesów intelektualnych u człow ieka, system y te zys
k a ją na znaczeniu i stan ą się powszechnie stosow anym i system am i użytkowym i.
Przy om aw ianiu system ów w spom agających proces de
cyzji m edycznej należy na m arginesie zauważyć, że re a li
z a cja „system ów wiedzy m edycznej” może być uznana za szczególny przypadek modelowania cyfrowego, a m ianow i
cie modelowania w ybranych wyższych (intelektu alnych) fu n k cji mózgu ludzkiego. Znane są również system y, w k tórych stosu je się sy m u lację procesu chorobowego i te ra
peutycznego. Głównym celem sy m u lacji je s t w tym przy
padku wypróbow anie różnorodnych strategii leczenia bądź op tym alizacja procesu diagnozy.
System y kom puterow e w spom agające diagnozę i terapię medyczną są w większości przypadków realizow ane jak o system y konw ersacyjne.
A U TO M A TYZ A C JA P R A C Y L A B O R A TO R IU M MEDYCZNEGO
W czasie ostatnich la t rozw inęły się now e medyczne techniki pomiarowe np. echoskopia, scyntoskopia itp. C h a
rak tery zu ją się one tym , że w ym agają przetw arzania znacz
n e j liczny danych pom iarow ych dla uzyskania graficznych przedstaw ień badanych obiektów. Przykładow o, echoskopia je s t m etodą posługującą się sterow aną w iązką ultradźw ię
ków , w ysyłanych w określonych chw ilach czasu w k ieru n ku badanego obiektu. Echo pow racające z odbicia od w e
w nętrznych stru k tu r obiektu je s t rejestrow an e i służy do uzyskania po odpowiednim przetw orzeniu obrazu prześw ie
tlanego obiektu, np. jego przekro ju w w yb ran ej płaszczyź
nie. O braz ten może być w yśw ietlany na ekranie m onito
ra lub po w ydrukow aniu przyjm ie postać tomogram u. S y stem kom puterow y laboratorium medycznego, oprócz algo
rytm ów um ożliw iających syntezę obrazu, może realizow ać procedury zw iększające czytelność obrazu.
Zautom atyzowaniu może podlegać każda metoda pom ia
row a. Kom puterow e system y laboratory jn e _ um ożliw iają zautom atyzow anie zarówno samego« pomiaru, ja k i w ykry
cia cech ch arak teryzu jących dane pomiarowe, np. oblicze
nie w artości w ybranych param etrów rejestrow anego prze
biegu dtp. Przykładow o, w przypadku badania E K G pom ia
rowi podlegają im pulsy elektryczne zw iązane z pracą s e r
ca. Dane pom iarowe początkowo m a ją ce ch arak ter analo
gowy są w układzie konw ertera sygnałów zam ieniane na cyfrow e i w t e j postaci mogą stać się danymi w y jścio w y m i dla system u cyfrow ego. Oprogram ow anie system u umoż
liw ia w ykry cie cech charakterystycznych mierzonego prze
biegu. Zastosow anie zn ajd u ją tu metody analizy danych pod kątem zgodności z wzorcem. W przypadku pomiaru E K G wyznaczane są w artości tak ich param etrów , ja k np.
częstotliw ość skurczów kom ór i przedsionków serca itp.
W przypadku echoradio- i scyntoskopii stosu je się metody analizy in form acji obrazow ej [10].
O trzym ane w w yniku analizy mierzonych przebiegów zbiory param etrów m ogą być danym i w ejściow ym i dla pro
cedur k la sy fik a cji danych pom iarowych ze względu n a ich podobieństwo do określonych wzorców. Dla E K G w zorce będą zbioram i param etrów odpow iadających określonym schorzeniom serca. Procedury te są analogiczne do tych.
k tó re zn a jd u ją zastosowanie w system ach w spom agających diagnozę medyczną.
sterowanie
R ysunek 1. Schem at system u autom atycznych pomiarów w labo ratorium m edycznym
R ysunek 1 ilu stru je uproszczony schem at system u kom puterowego autom atyzującego pom iary w laboratorium m e
dycznym.
S Y S T E M Y AU TO M A TYCZN EGO NADZORU NAD P A C JE N T E M
W w ielu przypadkach klinicznych konieczne je s t ciągłe śledzenie stanu zdrow ia p a cjen ta w celu um ożliw iania pod
ję cia natychm iastow ej a k c ji lek a rsk iej je ś li zajdzie tego potrzeba. Typowym przykładem są stan y grożące ustaniem a k c ji serca. W tym celu realizow ane są system y kom pute
rowe w yręczające personel medyczny w czuwaniu nad pa
cjentem , zwane często system am i inten syw n ej opieki. Nie
które system y, oprócz zawiadom ienia personelu medyczne
go o zaistnieniu kry ty czn ej sytu acji, mogą podejm ow ać sa
modzielną ak cję , np. stym ulow ać a k cję serca.
Rysunek 2. Sch em at autom atycznego nadzoru nad pacjen tem
Rysunek 2 przedstaw ia uproszczony schem at system u autom atycznego nadzoru nad pacjentem .
W system ach tych dane pomiarowe przetw arzane są w sposób analogiczny ja k w system ach autom atycznych po
m iarów laboratory jn y ch . W ystępujące różnice są spowodo
wane koniecznością zapewnienia pracy system u na bieżąco (r e a l-tim e ), tak aby czas re a k cji system u n a 'z m ia n y stanu zdrowia był w y starczający dla podjęcia odpowiedniej a k cji. Żądanie to pociąga za sobą w ym agania zarówno na częstotliw ość pom iaru, ja k i czas działania procedur an ali
zy i k la sy fik a cji danych pomiarowych.
W rea liz a cji system ów intensyw nej opieki znalazły za
stosow anie głównie system y m inikom puterow e z uw agi »na modularność kon stru k cji, m ałe rozm iary, brak ostrych w y
m agań dotyczących k lim aty zacji pomieszczeń oraz dość du
żą szybkość przetw arzania przy niskim koszcie eksp loata
cji. System y te, p ra cu ją c w try b ie podziału czasu, um ożli
w ia ją jednoczesną obsługę wielu stanow isk nadzoru.
IN FO R M A C Y JN E S Y S T E M Y M EDYCZNE
W każd ej org anizacji prow adzącej działalność medyczną można w yróżnić szereg odrębnych zespołów p otencjalnych użytkow ników autom atycznego przetw arzania danych. P rzy jęty m sposobem zapewnienia im dostępu do sprzętu i opro
gram ow ania, je s t tw orzenie inform acyjnych system ów m e
dycznych (ISM ). Głównym założeniem IS M je s t in teg racja sprzętu i oprogram ow ania w jedną sieć inform atyczną. T e go typu organizacja system u zapewnia efektyw ne w yko
rzystania sprzętu i oprogram owania.
W w iększości znanych realiz a cji IS M sieć inform atyczna ma stru ktu rę gwiaździstą. T ak je st np. w system ie zreali
zowanym w Szpitalu U niw ersyteckim U niw ersytetu K a li
fo rn ijsk ieg o w Los Angeles. System ten m a centralny ośro
dek kom puterow y służący głównie autom atyzacji zarządza
nia, a oprócz tego um ożliw iający grom adzenie, aktu alizację i w yszukiw ania danych medycznych. Z ośrodkiem tym po
łączone są kom puterow e system y poszczególnych lab o rato riów klinicznych. Podobną stru ktu rę m a system M SH (M e
dical System H annover) z H annover oraz system NIH (Na
tional In stitu te of H ealth) w Bethesd a w stanie M aryland.
W system ie N IH na uwagę zasługuje rozwiązanie ośrod
k a centralnego sieci. Wyposażony on je st w cztery nieza- leämie p racu jące kom putery serii IB M 370 (m odele: 2 X 168, 165 oraz 145). Maszyny te m ają zapewniony dostęp do wspólnego zbioru dyskowego, zaw ierającego bibliotekę pro
gram ów , zbiory danych oraz bufory kom unikacyjne.
Z uwagi na to, że dane o poszczególnych podsystem ach LSM mogą się dublow ać, dąży się do tw orzenia w spólnych baz danych. Ostatnio zaobserw ow ać można rów nież ten
d en cję do organizow ania system ów in fo rm acji m edycznej w postaci sie ci p okryw ających pew ne obszary teryto rialn e, iz uw zględnieniem problem u rozproszonych baz danych,
W laboratoriach M IS L (M edical Inform ation System s L a boratory) n a U niw ersytecie stan u Illin ois w Chicago opra
cowano k oncep cję (prototypowego modułu rozproszonej bazy danych w dostosowaniu do m inikom puterów .
Podsum ow ując p roblem atykę ISM można stw ierdzić, że istn ie je trend do tw orzenia system ów in teg ru jący ch w szyst
k ie zastosow ania in form aty ki m edycznej.. System y te tw o
rzone w postaci sie ci inform atycznych, powinny s ta ć się system am i narodowymi. R ap ort sp e cja ln ej grupy IH F (In te rn a tio n a l' H ospital Federation) [3] an alizu je budowę is t
n iejący ch ju ż system ów oraz fo rm u łu je zasady, na których pow inna zostać op arta k o n stru k cja przyszłego ISM . System ta k i skład ałby się z szeregu podsystemów rozbudowanych w okół w spólnej bazy danych,, co zapew niałoby niezbędną elastyczność, a w ięc możliwość ła tw e j reorganizacji i roz
budowy.
*
* *
W airtykule scharakteryzow ano szereg zastosowań infor
m aty ki w m edycynie. J a k ju ż w spom niano, w ybrane zo
stały te zastosow ania, k tó re dotyczą zagadnień typowo m e
dycznych.
Należy jeszcze w spom nieć o w pływ ie postępu technicz
nego na in form atykę m edyczną. Z astosow anie m ikroproce
sorów umożliwiło w e jście in form aty ki w dziedzinę dotych
czas .zarezerwowaną dla techniki analogow ej, ja k ą było konstruow anie protez bioelektronicznych. R ealizacja urzą
dzeń pom iaru sygnałów biom edycznych w op arciu o m i
kroprocesory pozwoli na obniżenie kosztów w stępnej ob
róbki sygnałów , a co za tym idzie powinna w płynąć na upowszechnienie autom atycznych system ów laboratoryjn ych i kom puterow ych system ów nadzoru nad p acjentem .
Rozw ój licznych now ych metod pomiarowych, w których badane są w łasności topologiczne obiektów biomedycznych, doprowadził do w zrostu zainteresow ania algorytm am i prze
tw arzania in fo rm acji obrazow ej [10] oraz algorytm am i an a
lizy obrazów . Dalszą tego konsekw encją stało się zapocząt
kow anie badań nad m etodam i um ożliw iającym i stosow anie in fo rm acji obrazow ej w system ach in form acy jn y ch , a w szczególności rozszerzenie baz danych W sposób zapew nia
ją cy m ożliwość przechow yw ania oraz wyszukiw ania infor
m acji obrazow ej. Is tn ie je kon cep cja podw ójnej reprezenta
c ji in form acji obrazow ej w system ie cyfrow ym [15]. S k ła da się na nią obraz logiczny oraz obraz fizyczny. Obraz logiczny je s t hierarchiczną stru k tu rą opisującą obiekty sk ład ające się n a obraz fizyczny i je st przechow yw any w trad ycyjny sposób. Na zbiorze obrazów logicznych są re a lizow ane w szelkie fu n k cje w yszukiw aw cze. Obraz fizyczny, sprzężony z obrazem logicznym , je s t przechowywany w w y
sp ecjalizow anej do tego celu pam ięci m asow ej.
L ITE R A T U R A :
[II H erm an G. T ., Joh nson S . A .: An algorithm for on-line rcal- -tim e reconstru ction of the in ta ct h eart. Com puters in Cardiology, 1975
[2] Coles L . S .: T he application of a rtifica l intelligen ce in 'm e d i
cine. C onferen ce on System s S cien ce in H ealth Care, 1976, P aris [3] Schneid er W., Bengtsson, ed s.: T h e applications o f com puter techniques in h ealth care. Computer P rogram s in B iom edicine, 1976
[4] Vogel J . A., B row er R . W., B om N., van Zw leten G., R oelandt I.: A utom ation of ech ocard iog rafic d ata. Com puters in Cardiology, 1975
[5] P resto n K . J r . : Com puter •'"processing of biom edical im ages.
Com puter, 1976, 5
[6] Thom as L. J ., B la in e G. J ., G erth V. W. J r ., Hagen W. R .:
Continuous m onitoring of physiologic v ariab les w ith a dedicated m inicom puter. P ro c. Com puters in Cardiology, 1974, Bethesda [7] de Dom bal F . T ., G rem y F ., eds: Decision m aking and m edi
ca l care, Can In fo rm ation S cien ce help? North-Holland/American Elsevier 1976
¡8] Ledly R. S ., Lusted L. B .: M edical diagnosis and m odern de
cision m aking. P ro c. Appl. M ath. Sym posium 14, 1961
[9] Cox J . R ., N olle F . M., A rthu r R. M .: D ig ital analysis of the EEG , the blood pressure and ECG . P ro c. IE E E , 1972
[10) P reston K . J r ., Onoe M., ed s.: D igital processing of biom e
d ical im ages. P lenum P ress, 1976, N.Y.
[11) Sheppard L . C., K ochoukos N. T .: E valu ation of com puters as m onitors. A nesthesiology, 1976, 2
[12] Sh ires D. B ., W olf H., ed s.: M EDINFO 77, P roc., 1977, T oronto [13J B oy ley, Sendov, T sanev, ed s.: M ath em atical models in biology and m edicine. N orth-H olland Publ. Co. 1974, A m sterdam
[14] Chien J . P ., F u K . S .: R ecognition of X -ra y picture patterns.
IE E E T ran s, of System s, M an, and C ybernetics, 1974, 2
[15] Chang S . K ., D onato N., M cCorm ick B . H., Reuss J ., R ochetti R .: A relatio n al d atabase system for p ictures, p ro c. of the W orks
hop on P ictu re D ata D escription and M anagem ent, 1977, IE E E Comp. Soc.
[16] van B em ell J . H., W illem s J . L ., ed s.: Trends in com puter- -processed electrocardiogram s. IF IP -T C 4 Conference, 1977, A m ster
dam
LESŁAW SŁOWIKOWSKI
Instytut Komputerowych Systemów Autom atyki i Pomiarów W rocław
Systemy grom adzenia i przetw arzania danych dla handlu detalicznego
Mgr L esław SŁ O W IK O W SK I uzys
k a ł dyplom na W ydziale Ekonom iki Przedsiębiorstw a W yższej Szkoły E- konom icznej we W rocław iu (1971 r.), ukończył również Podyplom ow e S tu dium P ro jek to w an ia System ów EPD w A kadem ii E konom icznej w e W ro
cław iu . Od 1973 r. zajm u je się p ro
jek to w an iem i w drażaniem sy ste
mów epd. A ktu alnie p ra cu je na sta
now isku specjalisty, ds. epd w In stytucie K om puterow ych System ów A utom atyki 1 Pom iarów we W roc
ław iu 1 zajm u je się kom puterow ym i system am i dla handlu detalicznego, opartym i na sp ecjalizow an ych te r
m in alach kasow ych.
Wszysitkie d ecyzje podejm ow ane przez ap arat handlowy, zarówno o ch arak terze długofalow ym , ja k i operatywnym, powinny być oparte na in form acjach odzw ierciedlających z m aksym alną szybkością aktu alną sy tu ację rynkow ą.
Przedsiębiorstw a handlow e powinny otrzym yw ać inform a
c je wówczas, kiedy trw a jeszcze określona działalność w y
w ołu jąca na ryn ku sygnalizow ane skutki. Z n a ją c te sku tki można podjąć skuteczne 'kroki do ich .utrw alenia, zmiany lub też likw id acji. N astępuje wówczas sprzężenie zwrotne z rynkiem , um ożliw iające zarówno osiągnięcie m aksim um efektyw ności działania przedsiębiorstw a handlowego, ja k i
zabezpieczenie interesów konsum enta [3].
O siągnięcie tych celów w ym aga spełnienia następ u jących dwóch w arunków :
• dysponowania pełnym zestaw em w iarygodnych i a k tu a l
nych, szybko uzyskiw anych i stosunkow o szczegółowych in fo rm acji ilościow ych
• dysponowania m etodam i przetw arzania tych in form acji, zarówno od strony org an izacy jn ej (algorytm y postępowa
nia), ja k i technologicznej (odpowiednie urządzenia tech niczne wraz z oprogram owaniem ).
Nowe zadania w zakresie grom adzenia, przetw arzania i przekazyw ania wspom nianych in fo rm acji ekonom icznych można efektyw nie zrealizow ać jed ynie poprzez zastosow a
n ie elektronicznego przetw arzania danych. W polskim han
dlu detalicznym in form atyka k ład ła dotąd nacisk głównie na spełnienie drugiego z w ym ienionych w arunków , t j. na dysponowanie m etodam i przetw arzania, zanied bując w aru nek pierwszy, tzn. gromadzenie danych, któ re ograniczono do zbierania danych z dokumentów tran sak cy jn y ch m eto
dami tradycyjnym i.
Z uw agi n a podjęcie prac nad R esortow ym System em O brotu Tow arow ego [4], którego jednym z głównych zadań będzie zaopatryw anie w in form acje system ów rządowych (CEN PLAN, S P IS ), nabiera aktualności rów nież problem radykalnego uspraw nienia procesu grom adzenia danych. In fo rm acjam i w ejściow ym i dla tego system u będą w prze
w ażającej m ierze dane ew idencyjne o obrocie towarowym, tzn. o dostaw ach tow arów do sklepów oraz o sprzedaży i posiadanych zapasach tych tow arów w sklepach, pocho
dzące z punktów sprzedaży d etalicznej. Należy podkreślić, że n ajtru d n iejsze do uchw ycenia są dane o sprzedaży de
taliczn ej z uwagi na masowość i ogromną różnorodność tran sak cji sprzedaży. Stosow ane do t e j pory metody ew i
d en cji sprzedaży d etalicznej są absolutnie niew ystarczają
ce [6].
Pierw szą z nich je s t tzw. metoda bilansow o-rem anento- w a, polegająca n a okresow ym sporządzaniu szacunków za
pasów w punktach sprzedaży i obliczaniu na te j podstawie w ielkości sprzedaży. Ponadto parę razy do roku przepro
wadza się pełną inw entaryzację zapasów. W adą te j m e
tody je s t to, że mimo w ie lk ie j pracochłonności uzyskana ch arak tery sty k a ilościow a obrotu towarowego bardzo szyb
ko p rzestaje odzw ierciedlać aktu alną sy tu a cję rynkową.
Druga m etoda, itzw. pośrednia m etoda ew idencji, w ystę
p u je tam , gdzie prowadzi się pełną ew idencję gospodarki m agazynowej. M etoda ta polega n a tym, że ilościow e w y
danie tow arów z m agazynu dla danego stoiska sprzedażo
wego, je st odzw ierciedleniem sprzedaży tego stoiska. W a
dami t e j metody je s t to, że pozwala uzyskać jed ynie przy
bliżony obraz sprzedaży rzeczyw istej oraz ch arakteryzu je tę sprzedaż z niedostateczną szczegółowością (do grupy a r tykułów).-
T rzecia metoda zakłada, że czynność grom adzenia danych je s t produktem ubocznym czynności inkasa należności za zakupione tow ary. Je d en z w ariantów te j m etody polega na gromadzeniu przy tra d y cy jn e j kasie r e je s tra c y jn e j w sp ecjaln y ch pojem nikach dokumentów, charakteryzu jących każdy sprzedany tow ar. D okum entam i tym i mogą być pa
ragony, na których sprzedawca w p isuje w m om encie sprze
daży cechy tow aru lub dwuodcinkowe m etki towarowe za
w ierające cechy id en ty fik u jące to w ar (jed en z odcinków je s t w ykorzystyw any jak o dokum ent sprzedaży). To o stat
n ie rozw iązanie było stosow ane eksperym entalnie w k ilku domach tow arow ych w W arszaw ie i na Górnym Śląsku .
Jed nakże trzeba sobie zdać spraw ę, że prym ityw izm po
wyższych metod grom adzenia danych znacznie zwiększa czaso- i pracochłonność te j i następnych faz przetw arzania.
T rad y cyjn e metody i środki grom adzenia danych ze względu na m ałą elastyczność są niew ątpliw ie czynnikiem ham u jącym zarówno w łaściw e w ykorzystanie możliwości system ów epd, ja k i rozw ój nowych zastosowań.
W zw iązku z powyższym w U SA i wysoko rozw iniętych k ra ja c h zachodnioeuropejskich szeroko stosu je się ju ż m e
tody bardziej efektyw ne. P o leg a ją one na tym , że cechy ch arakteryzu jące dany tow ar k a s je r przenosi z m etki to w arow ej za pomocą k law iatu ry bezpośrednio do kasy r e je s tru ją c e j, k tó ra pełni fu n k cje urządzenia do gromadzenia danych. Aby jeszcze bardziej zautom atyzow ać proces gro
madzenia danych zastosowano rów nież optyczny czytnik m etek tow arow ych, za pomocą którego dane id e n ty fik u ją
ce to w ar w prow adzane są do kasy z pom inięciem k law ia
tury.
S Y S T E M Y POS
Konieczność radykalnego uspraw nienia zb ieran ia danych w handlu spowodowała, że w k ra ja c h przodujących w roz
w oju zastosowań inform atyki, opracow ano sp ecjaln e sy ste my grom adzenia danych bezpośrednio na stanow iskach
sprzedaży i stąd nazyw ane powszechnie system am i PO S (ang. P o in t- o f- S a le S y stem s). K onstruow aniem i sprzedażą system ów P O S z a jm u ją się zarówno dotychczasowi produ
cenci kas re je stru ją cy ch , ja k N CR, A N K ER , SW ED A , ja k i duże, średnie i m ałe firm y przem ysłu kom puterowego, ja k IB M , M S I D ata Corporation, N ational Sem iconductor, B u nker R am o, SIN G E R , N O KIA E LE C T R O N IC S, O L IV E T - T I itp.
Pierw sze system y P O S pow stały około 12— 13 la t tem u i obecnie oferow anych je s t na rynku św iatow ym około sześćdziesiąt tego rodzaju system ów .[2], z przeznaczeniem dla różnego rodzaju punktów sprzedaży d etaliczn ej (w iel
k ie domy tow arow e, superm arkety, m ałe sklepy), a naw et dla poszczególnych -branż (np. tylko arty k u ły spożywcze).
S ą to system y kom puterowe oparte na specjalizow anych term inalach kasow ych, których głównym celem je s t bieżą
ce gromadzenie szczegółowych danych o sprzedaży bezpo
średnio n a stanow iskach pracy, tzn. n a stanow iskach k as
jerów , m agazynierów , kierow ników sal sprzedaży łu b sk le
pów. Dane te po w stępnej obróbce są przekazyw ane w try b ie o ff - l in e lub o n -lin e do kom putera centralnego w ce
lu pełnego przetw arzania, a często rów nież z zapewnieniem bieżącego inform ow ania (w try b ie o n -lin e) kierow nictw a domu towarowego bądź sklepu o a k tu a ln ej sy tu acji.
Aby ite cele szybko i poprawnie realizow ać system tak i powinien spełniać następ u jące w aru n k i ![12]:
• zapew niać gromadzenie danych bezpośrednio n a stano
w iskach pracy
• zabezpieczać poprawność grom adzenia danych przez pro
w adzenie kontroli ju ż w trakcie dch re je s tr a c ji
• um ożliwiać obsłudze w ykonyw anie w ielu zróżnicow anych op eracji
• zabezpieczać bieżące przekazyw anie zebranych danych do m inikom putera, gdzie po w stęp nej obróbce są one re jestrow ane n a taśm ie m agnetycznej w form ie odpowiednio zredagow anej i ' przystosow anej do przetw arzania przez k om p u ter centralny
• zabezpieczać w try b ie bezpośredniej k on serw acji, bądź za pomocą em itow anych na żądanie w ydruków , bieżącą in fo rm ację o ak tu aln ej sy tu a cji w placów ce handlow ej, KO N FIG U R A C JA SYSTEM U POS ORAZ BUDOWA I F U N K C JE JEG O ELEM ENTÓW
K o n fig u racja system u P O S o b e jm u je następ u jące urzą
dzenia:
— term in ale handlo|we kasow e i in form acyjno-d ecyzyjne
— urządzenia do e m isji i odczytu m etek tow arow ych
—* urządzenia do zapisu n a taśm ie m agnetycznej (pam ięci kaset owe)
—* m ihikom puter lokaln y wraz z urządzeniam i p e ry fe ry j- . nym i (m onitor ekranow y, d rukarka mozaikow a, pam ięci taśm ow e, dyskowe, czytniki k a rt itp.) oraz urządzeniami do tran sm isji danych.
Terminal handlowy (kasowy)
T erm inal handlowy albo kasow y je s t urządzeniem do zbie
ran ia danych p racu jący m w try b ie o n -lin e lub o ff- lin e . Spełnia on dw ie podstaw owe fu n k cje : zastępuje dotychczas stosow aną elektrom echaniczną k asę re je stra cy jn ą , a je d nocześnie r e je s tr u je w szystkie dokonane op eracje na ta ś m ie m agnetycznej (kasetow ej), bądź przekazuje te dane drogą te le tran sm isji bezpośrednio do m inikom putera.
T erm in al handlowy stanow i podstawowy elem ent om aw ia
nych system ów . Z aw iera on następ u jące moduły:
1) m ikroprocesor 2) pam ięć
3) w yśw ietlacz kontrolny d la op eratora 4) w yśw ietlacz dla klien ta
5) w yśw ietlacz in stru kcy jn y 6) klaw iatu rę cyfrow ą 7) klaw iatu rę fu n k cy jn ą 8) przełączniki kluczykow e 9) drukarkę
10) szufladę kasow ą
11) m cduł w spółpracy z pam ięcią kasetow ą
12) moduł w spółpracy z optycznym czytnikiem m etek.
F u n k cje powyższych modułów' term inala podano w tabeli poniżej.
M oduły te rm in a la h an d low ego I Ic h fu n k c je
Moduł Funkcje U w a g i
Mikroprocesor steruje:
— strumieniem danych wejściowych i wyjściowych
— programowym ujmowaniem przebiegu rejestracji danych
— operacjami arytmetycznymi
— kontrolą danych wejściowych i ich zapisywaniem w pamięci
-
Pamięć pamięć PROM — przechowuje oprogramowanie podstawowe terminala pamięć RAM — wykorzystywana do bieżących obliczeń
— przechowuje dane względnie stało
gdy terminal działa bez połączenia z minikompute
rem (niezależnie) w pamięci PROM umieszczona jest także część oprogramowania użytkowego
Wyświetlacz kontrolny dla opera
tora
służy do wyświetlania:
— wartości liczbowych wprowadzanych z klawiatury lub czytnika metek
— wyników działań arytmetycznych (np. kwoty należności)
— informacji transmitowanych z komputera do terminala
numeryczny ekran neonowy (10—13-znakowy)
Wyświetlacz dla klienta służy do zorientowania klienta w przebiegu operacji sprzedaży i podania mu wartości do zapłacenia
numeryczny ekran neonowy (7—10-znakowy)
Wyświetlacz instrukcyj ny służy do informowania operatora o rodzaju i kolejności wykonywania czynności; każda sekwencja operacji rejestracyjnych jest wykonywana pod kontrolą programu i w przypadku nieprawidłowego działania opera
tora (różnego od wskazań wyświetlacza instrukcyjnego) następuje blokada pracy (aż do momentu wykonania polecenia podanego na wyświetlaczu instrukcyjnym)
może występować jako ekran z podświetlanymi po
lami lub jako podświetlone klawisze funkcyjne; w obu przypadkach podawane są mncmoniczno skróty nazw czynności
Klawiatura cyfrowa służy do wprowadzania wszelkich cyfrowych danych transakcyjnych oraz stałych, a także zakodowanych numerycznie programów
układ klawiszy identyczny z układem klawiatury maszyn do dodawania
Klawiatura funkcyjna realizuje funkcje:
— wprowadzania danych Identyfikujących w trakcie rejestrowani^
transakcji
— wprowadzania różnych elementów operacji arytmetycznych
— ingerowania w pracę procesora i pamięci terminala
klawisze są zaopatrzone w napisy określające funkcje, które realizują
Moduł urządzeń zabezpieczających (przełączniki kluczykowe)
otwiera lub blokuje dostęp do określonych urządzeń terminala: mecha
nizmu podawania papieru, szuflady kasowej, procesora, pamięci
są to przełączniki otwierane za pomocą kluczyków typu yale
Drukarka zapisuje w dzienniku kasowym operacje przeprowadzane przez terminal oraz drukuje paragotiy kasowo dla klientów
ma pełny zestaw znaków numerycznych oraz nie
które znaki specjalne i litery
Szuflada kasowa służy do przechowywania przyjętych od klientów pieniędzy
Moduł współpracy z pamięcią kasetową
służy do rejestracji danych transakcyjnych na taśmie kasetowej tylko w przypadku gdy terminal pracuje niezależnie od minikomputera (w trybie off-lin*)
Moduł współpracy z optycznym czytnikiem metek
służy do rejestracji transakcyjnych odczytanych z metki towarowej
T erm inal inform acy jno -d ćcyzyjny
Za pomocą tego term in ala można w ykonyw ać takie same op eracje ja k w przypadku term in ala handlowego, a po
nadto sp ecjaln e tra n sa k cje sprzedaży oraz .różne program y użytkowe, ponieważ przeznaczony je s t on do spraw ow ania fu n k cji nadzoru przez kierow nictw o różnych szczebli (np.
przez kierow nika sali sprzedaży), zasięg ające bieżących in fo rm acji o obrotach w poszczególnych działach, branżach, asortym entach czy artyku łach , lub obserw ujących i nad
zorujących poszczególnych sprzedawców (np. rozliczenie dzienne).
Budow a tego term in ala je s t praw ie identyczna z budową term inala handlowego (kasow ego), z tym, że ma on roz
szerzoną k law iatu rę fu n k cy jn ą i dodatkowy przełącznik do blokow ania fu n k cji program u użytkowego.
D ru karka m etek tow arow ych
A utom atyczne wprow adzanie danych je s t uw arunkow ane posługiwaniem się m etkam i, przystosowanym i do w łaści
wości czytnika. E m isja takich m etek, oznakowanych tr ó j
kolorowym kodem kreskow ym i przyczepianych do każ
dego sprzedaw anego tow aru, odbyw a się za pom ocą spe
c ja ln e j d rukarki m etek towarowych. Je s t to samodzielne urządzenie, wyposażone w układy w ew nętrznego sterow a
n ia i pam ięci oraz mechanizm drukujący.
Prędkość drukow ania w ah a się w granicach od 3 do k il
kudziesięciu m etek na sekundę, w zależności od ich roz
m iarów i zaw artości.
Czytnik optyczny m etek
Przykładow ym rozwiązaniem je s t urządzenie NCR-785 f ir my N ational Cash Register.
Je s t to urządzenie optycznego odczytu dokumentów spe
cjalnych, zapisanych tró jb arw n y m binarnym kodem k re s
kowym. D okum entam i takim i mogą być m etki towarowe, k arty klienta, k a rty personalne.
W skład urządzenia wchodzi tzw. pióro czytnika oraz układ logiki odczytu. Układ te n je s t bezpośrednio sprzężony z term inalem i połączony z piórem czytnika przewodem dłu
gości do 1,5 m. Pióro czytnika ma k ształt i w ielkość zwy
kłego długopisu. Odczyt polega na przesunięciu pióra wzdłuż pasma kodu kreskow ego na dokum encie w dowol
nym kieru nku. Odczytane dane zostają przekazane do te r
m inala tylko w przypadku stw ierdzenia ich bezbłędności przez układ logiki odczytu.
Prędkość odczytu wynosi średnio 80 cm pism a kreskow ego na 1 s, co czyni tę op erację praktycznie niezauw ażalną w czasie i n ie zakłócającą norm alnego toku pracy operatora, któ ry w te n sposób przy każd ej tra n sa k cji oszczędza ręczne wprowadzenie z k law iatu ry kilku nastu znaków.
P am ięć kasetow a
Służy do zarejestrow ania danych zebranych przez pojedyn
czy term inal lub przez cały system . W pam ięci te j można także przechow yw ać pewną grupę danych względnie s ta łych, tak ich ja k sym bole tow arów , ich ceny itp.
Minikomputer
M inikom puter ste ru je łącznością z term inalam i, przesyła n iezb ęd n e.d an e do term inali, zapisuje i przetw arza zebra
ne przez nie dane o sprzedaży oraz przerfosd je do pam ięci kasetow ej w celu dalszego przetw arzania n a kom puterze centralnym . Prow adzi także kon w ersację z term inalem in- fo rm acyjno-d ecyzyjnym , przetw arza uzyskane od niego da
ne, a także in form u je poprzez ten term in al o aktualnym Sitanie sprzedaży.
W zależności od potrzeb, do m inikom putera można przy
łączyć różne urządzenia p eryferyjn e.
T eletransm isja
Zarów no dane wychodzące z term inali, ja k i inform acje przychodzące do term in ali z m inikom putera, przesyłane są przewodem .telefonicznym kom pletnym i blokam i z szybko
ścią do 19 200 Bd. T ran sm isja odbywa się w tryb ie pół- duplexu.
ZASTOSOW ANIE SYSTEM U
R ozp atru jąc k on fig u rację system u z punktu widzenia gro
m adzenia danych rozróżniać można trzy ^ typowe w arianty, różniące się między sobą sposobem rozw iązania kom unika
c ji pomiędzy term inalam i a kom puterem (patrz rysunek).
Przykład k o n fig u ra cji system u grom adzenia i przetw arzania d a
nych dla przedsiębiorstw handlu detalicznego TH — term in al handlowy
O CM — optyczny czytnik m etek M — modem
W ariant A — pow iązanie pośrednie (o ff-lin e ), polegające n a zastosow aniu term in ali kasow ych z zapisem tra n sa k cji n a kasetow ej taśm ie m agnetycznej. Zapisana taśm a prze
wożona je s t od odległego kom putera (m inikom putera) o k re sow o (np. raz n a dzień).
W ariant B — powiązanie pośrednie (o ff-lin e ) term in ali z kom puterem lokalnym lu b zew nętrznym za pośrednictw em koncentratora danych (m inikom putera), um ożliw iającego centralny zapis danych tran sak cy jn y ch na kom puterow ej taśm ie m agnetycznej równocześnie z ich re je s tra c ją na w ielu stanow iskach p racy (term inalach kasow ych). Taśm a ta zaw iera w yjściow y zbiór danych tran sak cy jn y ch , odpo
wiednio przystosowany do w ykorzystyw ania w procesie przetw arzania. Taśm ę przewozi się do kom putera albo prze
k azu je zaw arte na n ie j dane ¡poprzez lin ie tclckom u nikar cy jn e (na ogół raz dziennie, po zakończeniu pracy).
W arian t C — powiązanie bezpośrednie (o n -lin e ) term in ali z kom puterem lokalnym . Stw arza to w arunki natychm ia
stow ego przetw orzenia i (wykorzystania danych tra n sa k cy j
nych, a ¡więc możliwość bieżącego inform ow ania użytkow ników rw zakresie zgromadzonego i przechowywanego w
pam ięciach m asow ych zasobu in form acji.
O mów iona (wielowariantowość system u d aje możliwość zestaw iania k on fig u racji, dostosowywanych do rozm iarów sprzedaży oraz etapu rozw oju zastosow ań in fo rm aty k i w przedsiębiorstw ie handlowym .
Pokazane n a ¡rysunku w arianty A, B, C, można potrak
tow ać ja k o pow tarzalne moduły 'konfiguracji system u. Mo
duł C odnosi się do dużych domów tow arow ych (przy je d nym z nich może być zlokalizow any zarząd przedsiębior
stw a). M oduł B n a d a je się do zastosow ania w m niejszych dom ach ¡towarowych, dużych sklepach lub obiektach m a
gazynowych. M oduł A je s t przeznaczony dla m ałych pla
ców ek handlowych.
CZYN N IKI W A R U N K U JĄ C E E FEK T Y W N E W Y K O R Z Y STA N IE KOM PUTEROW YCH SYSTEM ÓW GROMADZE
NIA DANYCH W PO LSK IM HANDLU DETALICZNYM Podstaw ow ym w arunkiem iwdrożenia om aw ianych sy ste
mów w P olsce je s t wprowadzenie jednolitego ogólnokrajo
wego system u sym bolizacji artyku łów rynkow ych, a n a
stępnie oznaczanie kodem , np. kreskow ym artyku łów m a
sow ych ju ż przez ich producenta.
A by system y ta k ie mogły być efektyw nie w ykorzystyw a
ne przez nasz handel i aby nie były one jed ynie źródłem danych statystycznych dla system ów /wyższego szczebla, k o nieczne je s t spełnienie następujących postulatów :
• .wprowadzenie now ej organizacji stanow isk sprzedaży:
dużych, ob ejm u jących naw et k ilk a pokrew nych branż stoisk z jednym lu b k ilkom a w yjściow ym i stanow iskam i zapłaty, wyposażonymi w term inale kasow e
0 wprowadzeni« dla każdego przedsiębiorstw a handlowego centralnego m agazynu, zaopatryw anego n a zasadzie zam ó
w ień długookresow ych i realizującego krótkookresow e za
m ów ienia d la sklepów
• w prow adzenie drukow ania etyk iet tow arow ych w m a
gazynach cen traln y ch lub ¡przez producentów , co w yelim i
n u je konieczność zakupu kosztow nych d rukarek etykiet dla każdego domu towarowego.
W NIOSKI
D otychczas stosowane w polskim handlu system y epd w dużej m ierze o p ierają się n a d anych spraw ozdawczych o obrocie .towarowym, k tó re .wskutek dotychczas stosow anych metod ich grom adzenia s ą niekom pletne i opóźnione. Je d nocześnie .podjęto prace nad Resortow ym System em O bro
tu Tow arow ego ,[4], k tó ry ab y m ógł w łaściw ie spełniać swe zadania, m usi opierać się n a bardzo szczegółowych i a k tualnych danych o obrocie tow arow ym , zbieranych na szczeblu punktów sprzedaży d etalicznej.
N agląca sta ła się ,waęc konieczność radykalnego uspraw nienia procesu grom adzenia danych o obrocie tow arow ym , zwłaszcza zaś szczegółow ej ew id en cji sprzedaży d etalicznej.
Możliwe je s t to jed ynie drogą wprowadzenia do praktyki polskiego handlu detalicznego, kom puterow ych system ów grom adzenia danych. P okazana m odulam ość tak ich sy ste- móiw pozwoli n a sukcesyw ne (etapowe) ich w drażanie w przedsiębiorstw ach handlowych. P oczyn ając od n ajp ro stsze
go rozw iązania, a w ięc grom adzenia danych w try b ie o f f - - lin e w pojedynczych placów kach handlow ych, można b ę dzie poprzez rozbudow yw anie k o n fig u racji obejm ow ać sy
stem em coraz w ażniejsze jed nostki fu n kcjo n aln e przedsię
biorstw handlowych (duże sklepy, domy tow arow e, m aga
zyny). Pozw oli to stw orzyć rozgałęzioną sieć w zajem nie ze sobą powiązanych i d ziałających w try b ie o n -lin e urządzeń grom adzenia, przekazyw ania, p rzetw arzania oraz bieżącego inform ow ania iw sk a li w ielkich organizacji handlowych, o b ejm u jący ch sw ym zasięgiem poszczególne regiony lub naw et cały k r a j.
O prócz korzyści ogólnych, odczuwalnych .w sk ali resortu 1 c a łe j gospodarki narodow ej, samo przedsiębiorstw o han
dlowe dzięki zastosow aniu kom puterow ych system ów gro
m adzenia danych uzyska m.in. następ u jące udogodnienia m , [10], t l i ] :
