Przyroda Górnego Śląska, 2007, nr 50

(1)

ISSN 1425-4700 Nr indeksu 338168

BIULETYN CENTRUM DZIEDZICTWA PRZYRODY GÓRNEGO ŒL¥SKA CENA2 z³

Nr 50 ZIMA2007

E U R O P E J S K A S I E Æ E K O L O G I C Z N A – N A T U R A 2 0 0 0

(2)

44

33

Roœliny jednoliœcienne – palmowe

Liliopsida – Arecidae (Palmae)

Charakterystyka wód powierzchniowych w wybranych rejonach masywu Skrzy- cznego w Beskidzie Œl¹skim

Characteristic of surface water in the chosen regions of Skrzyczne Massiv in Beskid Œl¹ski Mts.

Charakteristik des Oberflächenwassers im gewählten Umkreis des Skrzycznemassives in schlesischen Beski- den

„Rezerwat œmieci”

„The reserve of litter”

„Todesreservat”

Leœny Oœrodek Edukacji Ekologicznej w ¯orach

Forest Centre of Ecological Education in ¯ory Waldzentrum der Ökologischen Edukation in ¯ory

Ciemiê¿yca zielona – górski gatunek na Wy¿ynie Œl¹skiej

Veratrum lobelianum – mountain species at Wy¿yna Œl¹ska Upland

Grüne Nieswurz – Gebirgsart auf der schlesischen Hochenbene

Miêczaki wodne Œwiêtoch³owic

Water molluscs of Œwiêtoch³owice Wasserweichtiere in Œwiêtoch³owice

Andrzej Czudek – skazany na zapomnienie

Andrzej Czudek – under sentence of oblivion Andrzej Czudek – verurteilt zur Vergessenheit

Pokrzyk wilcza jagoda w Rybniku

Atropa belladonna in Rybnik Tollkirsche in Rybnik W NUMERZE ^◆CONTENTS^◆INHALT

66 55

88 1100

1144

1166

Fot. H. Koœcielny Jemio³uszka

DWA JUBILEUSZE

W roku 2007 Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska obchodzi dwa jubileusze. Pierwszy z nich – to wydanie 50 numeru biuletynu Przyroda Górnego Œl¹ska, drugi – to 15-lecie dzia³alnoœci.

Pierwszy numer „Przyrody Górnego Œl¹ska” – pierwszego po II wojnie œwiatowej ilustrowanego czasopisma popularnonaukowego poœwiêconego przyrodzie Œl¹ska, ukaza³ siê w paŸdzierniku 1995 roku. £¹czny nak³ad biuletynu w latach 1995-2007 wynosi³ 90500 egzemplarzy. Wydano te¿ 12 wk³adek tematycznych poœwiê- conych rezerwatom przyrody, edukacji ekologicznej, czynnej ochronie przyrody, Zbiornikowi Gocza³kowic- kiemu (2 wydania), pomnikom przyrody o¿ywionej i nieo¿ywionej, nietoperzom, gatunkom i siedliskom przy- rodniczym o znaczeniu europejskim oraz wa¿kom i ich biotopom. Na ³amach biuletynu ukaza³o siê 591 artyku³ów i notatek, napisanych przez 295 autorów. Wszystkim Autorom, Radzie Programowej i firmom wydawniczym serdecznie dziêkujê za dotychczasow¹ wspó³pracê, a Czytelników zapraszam do lektury nastêp- nych numerów „Przyrody Górnego Œl¹ska”.

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane w grudniu 1992 roku przez Wojewodê Katowickiego w celu „dzia³ania dla dobra przyrody nieo¿ywionej i o¿ywionej Górnego Œl¹ska poprzez gro- madzenie o niej wiedzy oraz dzia³alnoœæ naukow¹, ochronn¹ i edukacyjn¹, aby zachowaæ to¿samoœæ regionu oraz rolê i znaczenie jego wartoœci przyrodniczych”.

W zakresie dokumentacji przyrody prowadzone s¹ bazy danych o: gatunkach grzybów, roœlin i zwierz¹t, siedliskach przyrodniczych i zbiorowiskach roœlinnych, obszarach chronionych. Bazy te prowadzone s¹ w opar- ciu o bibliografiê przyrodnicz¹, gromadzon¹ w programie MAK oraz w oparciu o w³asne badania i obserwa- cje terenowe. W bibliotece Centrum zgromadzono dot¹d ponad 8900 pozycji wydawnictw i ponad 7500 pozy- cji zbiorów fotograficznych. Pracownicy Centrum prowadzili tak¿e w³asne badania naukowe, których wyniki prezentowane by³y na sympozjach i konferencjach krajowych i zagranicznych oraz publikowane w wy- dawnictwach w³asnych, krajowych i zagranicznych. Dzia³alnoœæ ochronna obejmowa³a sporz¹dzanie doku- mentacji i wniosków o objêcie ochron¹ wartoœciowych obszarów przyrodniczych, konserwacjê gniazd bociana bia³ego, opiniowanie planów zagospodarowania przestrzennego, programów ochrony œrodowiska, opiniowanie i uzgadnianie projektów melioracji i regulacji cieków oraz liczne interwencje i wizje terenowe dotycz¹ce dewastacji przyrody. Upowszechnianiu wiedzy o przyrodzie s³u¿¹ wydawnictwa i programy edukacyjne. Cen- trum jest wydawc¹ 5 tytu³ów, w tym rocznika naukowego i kwartalnika popularnonaukowego. Pracownicy Centrum przeprowadzili kilkaset warsztatów i prelekcji, w których uczestniczy³o kilka tysiêcy uczniów i stu- dentów oraz nauczycieli, wspó³pracowali te¿ w realizacji kilkudziesiêciu audycji telewizyjnych. Informacja o przyrodzie województwa œl¹skiego dostêpna jest w Internecie na stronie www.przyroda.katowice.pl; serwis ten jest stale rozbudowywany we wspó³pracy z przyrodnikami.

Wœród problemów, utrudniaj¹cych realizacjê bie¿¹cych i przysz³ych zadañ statutowych Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, nale¿y wymieniæ niewystarczaj¹ce œrodki na gromadzenie wiedzy o przyrodzie województwa œl¹skiego i jej upowszechnianie w spo³eczeñstwie oraz na potrzeby lokalowe i biurowe. Po¿¹dane by³oby tak¿e zwiêkszenie zatrudnienia i wynagrodzenia za pracê.

Jerzy B. Parusel

PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA

^◆

NATURE OF UPPER SILESIA

^◆

NATUR DES OBERSCHLESIEN

WW YY DD AA WW CC AA ::

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska RR AA DD AA PP RR OO GG RR AA MM OO WW AA ::

Maria Z. Pulinowa (Przewodnicz¹ca), Jan Duda (Z-ca Przewodnicz¹cego),

Maciej Bakes, Joanna Chwo³a, Bogdan Gieburowski, Jan Holeksa, Barbara Kaszowska, Arkadiusz Nowak, Romuald Olaczek,

Jolanta Pra¿uch, Ma³gorzata Strzelec, Józef Œwierad KK OO LL EE GG II UU MM RR EE DD AA KK CC YY JJ NN EE ::

Jerzy B. Parusel (redaktor naczelny), Katarzyna Rostañska (sekretarz redakcji), Renata Bula, Jan Duda, Maria Z. Pulinowa OO PP RR AA CC OO WW AA NN II EE GG RR AA FF II CC ZZ NN EE ::

Joanna Chwo³a AA DD RR EE SS RR EE DD AA KK CC JJ II ::

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska ul. œw. Huberta 35, 40-543 Katowice tel./fax: 032 201 18 17, 032 209 50 08, 032 609 29 93 e-mail: cdpgs@cdpgs.katowice.pl; http: //www.cdpgs.katowice.pl

RR EE AA LL II ZZ AA CC JJ AA PP OO LL II GG RR AA FF II CC ZZ NN AA ::

VERSO, Katowice

AA UU TT OO RR ZZ NN AA KK UU GG RR AA FF II CC ZZ NN EE GG OO WW YY DD AA WW CC YY ::

Katarzyna Czerner-Wieczorek

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska zosta³o powo³ane Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody Katowickiego z dnia 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Górnego Œl¹ska.

Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹ bud¿etow¹, przekazan¹ województwu œl¹skiemu Rozporz¹dzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 listopada 1998 r.

WWAARRUUNNKKII PPRREENNUUMMEERRAATTYY

Przyroda Górnego Œl¹ska ukazuje siê w cyklu czterech pór roku.

Zamówienia na prenumeratê indywidualn¹ i zbiorow¹ biuletynu przyj- muje Poczta Polska. Bie¿¹ce numery mo¿na nabyæ w kioskach RUCHU S.A. Sprzeda¿ archiwalnych i bie¿¹cych numerów prowadz¹ nastê- puj¹ce instytucje: Ksiêgarnia ORWN PAN w Katowicach, Muzeum Œl¹- skie w Katowicach, Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu, Muzeum Górni- ctwa Wêglowego w Zabrzu, Muzeum Œl¹ska Opolskiego w Opolu oraz Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wroc³awskiego we Wroc³awiu. Biule- tyn mo¿na tak¿e zaprenumerowaæ w Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska. Warunkiem przyjêcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia wp³aty na konto: Kredyt Bank PBI S.A. II/O Katowice, nr rach. 37 15001445 1214400344180000.

Zamówione egzemplarze przesy³ane bêd¹ poczt¹ zwyk³¹; mo¿na je tak-

¿e odebraæ w biurze Centrum. Cena jednego egzemplarza wynosi 2 z³.

WWSSKKAAZZÓÓWWKKII DDLLAA AAUUTTOORRÓÓWW

Biuletyn Przyroda Górnego Œl¹ska jest wydawnictwem przeznaczonym do publikacji oryginalnych prac, krótkich komunikatów i artyku³ów przegl¹dowych o przyrodzie Górnego Œl¹ska – jej bogactwie i ró¿- norodnoœci, stratach, zagro¿eniach, ochronie i kszta³towaniu, strukturze i funkcjonowaniu, a tak¿e o jej badaczach, mi³oœnikach i nauczy- cielach oraz postawach cz³owieka wobec przyrody. Preferujemy teksty oryginalne, o objêtoœci 1-4 stron standardowego maszynopisu. Zdjê- cia przyjmujemy w postaci analogowej lub cyfrowej (minimalny roz- miar 10x15 cm i rozdzielczoœæ 300 dpi). Ilustracje prosimy numerowaæ i osobno do³¹czyæ opis. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonywania niezbêdnych zmian treœci artyku³ów bez naruszania zasadniczych myœli autora oraz zmiany tytu³u. Nades³anych maszynopisów redakcja nie zwraca. Publikowanie nades³anego tekstu w innych wydawnictwach autor powinien uzgodniæ z redakcj¹. Dopuszcza siê przedruki za zgod¹ autora i wydawcy. Za treœæ artyku³ów odpowiedzialnoœæ ponosz¹ autorzy. Prawa autorskie do zamieszczonych w biuletynie artyku³ów i zdjêæ s¹ zastrze¿one, ich reprodukcja jest mo¿liwa jedynie za pisemn¹ zgod¹ redakcji. Wydawca prosi autorów o za³¹czenie nastêpuj¹cych danych: stopieñ naukowy, miejsce pracy, krótki opis dorobku i zakres zainteresowañ.

Autor otrzymuje dwa egzemplarze numeru bezp³atnie.

Pogl¹dy wyra¿one na ³amach biuletynu s¹ pogl¹dami autorów i niekoniecznie odzwierciedlaj¹ punkt widzenia wydawcy.

NAK£AD: 2000 egzemplarzy Zajrzyj na stronê www.przyroda.katowice.pl Nr 50/2007

„...Pracujcie niestrudzenie dla ratowania tego, co ukochaliœcie... Pouczajcie o tym, ¿e idea ochrony przyrody jest ide¹ na wskroœ demokratyczn¹, gdy¿ chroni ona skarby przyrody dla ca³ego spo³eczeñstwa... Przez poznanie i ochronê przyrody – do jej ukochania – oto nasze has³o!”

W³adys³aw Szafer (Chroñmy przyrodê ojczyst¹, Nr 1, 1945)

Z I M A

^◆^◆

W I N T E R

^◆^◆

W I N T E R

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska uprzejmie informuje, ¿e od roku 2008 cena jednego egzemplarza biuletynu bêdzie wynosi³a 3,00 z³.

(3)

ŒWIAT ROŒLIN

G

rupa ta koñczy przegl¹d roœlin jednoliœ- ciennych, a tym samym system okry- tonasiennych jako ca³oœci. Nazwa jej wywodzi siê od typowej rodziny palm, roœlin o pêdach k³odziniastych, zakoñczonych pióropuszem podzielonych liœci. Jej przedstawiciele nie wys- têpuj¹ w naszej florze, rosn¹ g³ównie w tro- pikach. Palmy bywaj¹ jednak u nas uprawiane w szklarniach i eksponowane w ogrodach botan- icznych i palmiarniach, rzadziej w domach jako roœliny doniczkowe (np. palma kokosowa czy palma daktylowa).

Rodzime roœliny tej grupy skupione s¹ w dwóch rzêdach: obrazkowców i pa³kowców.

W rzêdzie obrazkowców wyró¿niamy rodzinê obrazkowatych i rzêsowatych, w rzêdzie pa³kowców – rodzinê je¿og³ówkowatych i pa³kowatych.

Do rodziny obrazkowatych, których kolbowaty kwiatostan wspiera bia³a lub barwna liœciowata podsadka, nale¿y tatarak zwyczajny, rosn¹cy nad brzegami wód. Do Polski trafi³ z Azji w œredniowieczu z najazdami Tatarów;

ma k³¹cza silnie pachn¹ce, które dziêki zawartoœci olejków eterycznych maj¹ zas- tosowania w cukiernictwie i przemyœle per- fumeryjnym. Do obrazkowatych nale¿y tak¿e spotykana na bagnach czermieñ b³otna, której wa³eczkowat¹ kolbê kwiatow¹ otacza bia³a pochwa, a owocami s¹ czerwone jagody.

W takim siedlisku rosn¹ równie¿ obrazki plamiste o ³odydze do³em pokrytej strzako- watymi liœæmi; ich kolbowaty kwiatostan sk³ada siê z dolnych kwiatów obup³ciowych, górnych mêskich i otoczony jest zielonkaw¹ pochw¹. Do powszechnie znanych roœlin ozdobnych nale¿y cantedeskia etiopska zwana kall¹, wbrew swej nazwie pochodz¹ca z po³udniowej Afryki. Ma ona du¿e, bia³e, liœ- ciowate pochwy, otaczaj¹ce ¿ó³ty kolbowaty kwiatostan; u¿ywana jest do bukietów i wieñców. Podobnie rolê ozdobn¹ pe³ni¹

przedstawiciele rodzaju anturium (nazwa polska – lotnia), pochodz¹cy z tropikalnej Amery- ki, których pochwy kwiatostanowe s¹ zabar- wione czerwono lub pomarañczowo.

W rodzinie rzêsowatych spotykamy najmniejsze roœliny kwiatowe. S¹ to roœliny wodne, drobne, kilkumilimetrowej wielkoœci, których skupienia pokrywaj¹ powierzchniê stoj¹cych wód. Nale¿¹ tu 3 gatunki rzêsy:

trójrowkowa (o cz³onach pêdowych p³askich, po³¹czonych po 3), drobna (o kolistych cz³onach pêdowych, 2-3 mm œrednicy) i gar- bata (jej cz³ony pêdowe s¹ gór¹ p³askie, spo- dem uwypuklone). Do tej rodziny nale¿y równie¿ spirodela wielokorzeniowa, maj¹ca koliste cz³ony pêdowe, z których wyrastaj¹ pêki korzeni zanurzone w wodzie.

Rodzina je¿og³ówkowatych liczy kilka ga- tunków je¿og³ówek, które s¹ bylinami o pê- dach do 1 m wysokich, z kilkoma kulistymi kwiatosta-nami w czêœci szczytowej, z³o¿o- nymi z kwiatów mêskich i obup³ciowych lub

¿eñskich. Je¿og³ówka ga³êzista, je¿og³ówka pojedyncza i je¿og³ówka zapoznana rosn¹ nad brzegami wód.

Rodzinê pa³kowatych reprezentuj¹ dwa gatunki pa³ek, spotykane czêsto nad brzegami wód stoj¹cych, o pêdach do 2 m wysokich. Na szczytach ³odyg rozwijaj¹ siê kolbowate, wa³-

kowate, ciemnobrunatne kwiatostany, zró¿ni- cowane na doln¹, wiêksz¹ czêœæ ¿eñsk¹ i górn¹ – mêsk¹. Drobne owocki typu orzeszka maj¹ u szczytu puch, dziêki któremu s¹ rozsiewane przez wiatr. Pa³ka szerokolistna ma d³ugie, równow¹skie liœcie do 2 cm szerokie, liœcie pa³ki w¹skolistnej s¹ o po³owê wê¿sze.

ROŒLINY JEDNOLIŒCIENNE – PALMOWE

Krzysztof Rostañski (Katowice)

Fot. R. Bula

Fot. J.B. Parusel

Fot. K. Henel Fot. J.B. Parusel

Fot. A. Rostañski

Spirodella wielokorzeniowa i rzêsa drobna

Je¿og³ówka pojedyncza

Obrazki alpejskie Pa³ka szerokolistna Czermieñ b³otna

(4)

PRZYRODA NIEO¯YWIONA

W

wielu publikacjach mo¿na spotkaæ do- niesienia o zanieczyszczaniu terenów Ÿródliskowych polskich rzek. Problem ten by³ poruszany tak¿e na ³amach Przyrody Górnego Œl¹ska (Myga-Pi¹tek i Pulinowa 2003, Tyc 2004) By³ on tak¿e uwzglêdniony w czasie ba- dañ w³aœciwoœci chemicznych wód powierzchniowych przeprowadzonych w 2004 roku w rejonie Skrzycznego – w zlewni Czyrnej i Malinowskiego Potoku. Ku przestrodze turys- tów zamieszczam opis procesów decyduj¹cych o nieprzydatnoœci górskich wód powierzchniowych do picia.

Teren zlewni Czyrnej jest silnie eksplo- atowany turystycznie, a czêœæ tej zlewni znajduje siê w obrêbie osiedla. Przeprowadzone analizy nie wykaza³y wp³ywu tych czynników na jakoœæ wody górskich Ÿróde³ i potoków.

Wizja lokalna potwierdzi³a natomiast czêste przypadki wysypywania œmieci w okolicy Ÿró- de³. Silniejsze oddzia³ywanie na chemizm badanych wód mia³o zanieczyszczenie powie- trza. Tlenki azotu by³y deponowane w czasie zimy w pokrywie œnie¿nej. Roztopy œnie¿ne w kwietniu i maju powodowa³y obni¿enie pH badanych wód (48 z 61 zbadanych wtedy punktów mia³o z powodu niskiego odczynu trzeci¹ klasê czystoœci, a 3 by³y pozaklasowe) i zwiêkszenie w nich zawartoœci azotanów do poziomu klasyfikuj¹cego wody do drugiej i trzeciej klasy czystoœci – odpowiednio w 25 i 12 punktach obu zlewni. Podczas intensywnych opadów deszczu w czerwcu, który wskutek zanieczyszczeñ przemys³owych jest kwaœny, w zlewni Czyrnej dochodzi³o do znacznie zwiêkszonego wymywania jonów z gleb. Z tego powodu odczyn w wodach powierzchniowych wzrós³. W zlewni Malinowskiego Potoku domi- nowa³ sp³yw powierzchniowy przez bardziej zakwaszone górne poziomy gleby, co powodowa³o dalsze obni¿enie wartoœci pH w wielu punktach tej zlewni. Woda ze Ÿróde³ i potoków nie nadawa³a siê wiêc do picia. W tym samym czasie woda w punkcie Regionalnego Moni- toringu Wód Podziemnych w Lipowej by³a za- liczona ze wzglêdu na jej odczyn do trzeciej

klasy czystoœci. Zwracam na to uwagê, ponie- wa¿ prowadz¹c w tym miejscu badania, spotka³am wiele osób podje¿d¿aj¹cych samochoda- mi w celu nape³nienia wod¹ butelek o du¿ej objêtoœci. Miejsce to jest wiêc b³êdnie trak- towane jako Ÿród³o czystej wody.

Przy niskim stanie wód w paŸdzierniku, kiedy g³ówny wp³yw na w³aœciwoœci chemiczne wody ma pod³o¿e skalne, odnotowano po- prawê wartoœci pH, jednak w niektórych punktach jon amonowy przekroczy³ wartoœci do- puszczalne.

Podczas intensywnych opadów deszczu zaznacza siê wzrost PEW na obu

przeciwleg³ych stokach, jednak znacznie wy¿szy jest on w zlewni Czyrnej. Wi¹¿e siê to g³ó- wnie z budow¹ geologiczn¹, która sprawia, ¿e procesy wie- trzenia intensywniej przebiegaj¹ na stokach o wystawie pó³- nocnej. Znajduj¹ca siê na tych stokach zwietrzelina ma drob- niejsze uziarnienie, a tym sa-

mym wiêksz¹ powierzchniê ca³kowit¹, na której mo¿e zachodziæ wietrzenie chemiczne.

Wymywanie kationów wystêpuje tu wiêc na wiêksz¹ skalê ni¿ na stokach po³udniowych.

Ponadto warunki fizjograficzne masywu Skrzy- cznego powoduj¹, ¿e zlewnia Czyrnej otrzymuje wiêksz¹ iloœæ opadów, jest bowiem wysta- wiona przeciw przewa¿aj¹cym wiatrom. Zlew- nia Malinowskiego Potoku le¿y natomiast w cie- niu opadowym. Mniejsze iloœci opadów oznaczaj¹ mniejsze mo¿liwoœci wymywania substancji z gleb i ska³.

Wody m³ak charakteryzuj¹ wysokie, w po- równaniu z innymi Ÿród³ami, stê¿enia jonów zwi¹zanych z rozk³adem szcz¹tków organicz-

nych (takich jak jony azotanowe i wodoro- wêglanowe). Jednak inaczej przedstawiaj¹ siê wyniki badañ stê¿enia wybranych jonów w jednym ze Ÿróde³ w zlewni Czyrnej. Jest to m³aka po³o¿ona na stromym stoku o wystawie pó³- nocnej, na wysokoœci 825 m n.p.m. Pod³o¿em geologicznym s¹ tu piaskowce grubo³awicowe glaukonitowe i zielone ³upki, na których wy- tworzy³a siê gleba bielicowa, o uziarnieniu py³u na utworach kamienisto-gliniasto-ilastych.

Pokrywê roœlinn¹ stanowi drzewostan mod- rzewiowo-œwierkowo-bukowy na siedlisku lasu mieszanego górskiego, w s¹siedztwie znaj-

duje siê ³¹ka.

W badanym Ÿródle w zlewni Czyrnej stwierdzono wysokie wartoœci stê¿eñ jonów sodu, magnezu i wapnia, których obecnoœæ w wodzie jest zwi¹zana z wymywaniem ich ze ska³ i gleb. Œwiadczy to o tym, ¿e wiêkszy wp³yw na w³aœciwoœci chemiczne tego Ÿród³a ma pod³o¿e skalne ni¿

zachodz¹ce w nim procesy rozk³adu.

Wp³yw roœlinnoœci na chemizm wód powierzchniowych zaznacza siê w ró¿ny sposób.

Zawartoœæ zwi¹zków azotu jest zwi¹zana z aktywnoœci¹ biologiczn¹ organizmów ¿ywych.

Zawartoœæ azotanów maleje w pe³ni okresu wegetacyjnego, kiedy s¹ one pobierane przez roœliny, iloœæ jonów amonowych wzrasta w okresie rozk³adu szcz¹tków organicznych przez mikroorganizmy. W Ÿród³ach na obszarze wylesieñ zanotowano mniejsze zawartoœci wszystkich jonów, z wyj¹tkiem K⁺i NH4⁺ni¿

w Ÿród³ach o podobnych cechach znajduj¹cych siê pod okapem drzewostanu. Wskazuje to na wzbogacanie wody opadowej przy przejœciu

CHARAKTERYSTYKA WÓD POWIERZCHNIOWYCH

W WYBRANYCH REJONACH MASYWU SKRZYCZNEGO W BESKIDZIE ŒL¥SKIM

Katarzyna Krakowian (Czêstochowa)

0,5 0,4 0,3 0,2 0,1

I sesja 60 70 80 90 100 110 120

œrednie PEW

wiosenne roztopy

intensywne opady

niski stan wód II sesja III sesja

Potoki M

ród³a M

ród³a Cz Potoki Cz

Przewodnoœæ elektrolityczna w kolejnych sesjach pomiarowych

Wykres przedstawia wartoœci przewodnoœci elektrolitycznej (PEW) w mikrosiemensach w trzech kolejnych sesjach pomia- rowych. Przewodnoœæ elektrolityczna jest proporcjonalna do zasolenia wody. Objaœnienia skrótów: M – zlewnia Mali- nowskiego Potoku, Cz – zlewnia Czyrnej

Stê¿enia wybranych jonów w je- dnym ze Ÿróde³ zlewni Czyrnej podczas niskiego stanu wód

Wylesione stoki Skrzycznego

s. 7.

Na+

K-

Mg2+

HCO3- Ca2+

Cl- NO3-

SO42-

Fot. J.B. Parusel

(5)

PRZYRODA I KULTURA

„R

ezerwat œmieci” – tak o flory- stycznym rezerwacie przyrody

„Ochojec” w Katowicach wypowiedzia³ siê publicznie pan Piotr Uszok, prezydent miasta Katowice w reporta¿u radiowym pani Anny Dudziñskiej „Œl¹ska Rospuda”, który zosta³ nadany 26 paŸdziernika 2007 roku o godzinie 13.00 na antenie Radia Katowice. Reporta¿em tym Radio Kato- wice w³¹czy³o siê do kampanii informa- cyjnej o rezerwacie „Ochojec” w zwi¹zku z jubileuszem 25-lecia jego utworzenia.

Nie zgadzam siê z tak¹ opini¹ prezydenta Katowic o przyrodzie rezerwatu i pragn¹c ukazaæ s³uchaczom Radia Katowice jej walory, przedstawiam krótk¹ informacjê o tym chro- nionym prawem fragmencie miasta Katowice.

Pe³na wiedza o przyrodzie rezerwatu i jej zagro¿eniach oraz znaczeniu dla ochrony przyrody w Polsce i w Europie, a tak¿e o wyko- rzystaniu tego miejsca w edukacji dzieci i m³odzie¿y zostanie zawarta w plano- wanej do wydania w roku 2008 mono- grafii przyrodniczo-dydaktycznej.

Rezerwat przyrody „Ochojec” zosta³ utworzony Zarz¹dzeniem Ministra Le- œnictwa i Przemys³u Drzewnego z dnia 26 marca 1982 roku (Mon. Pol. 10, poz. 74 z dnia 7 kwietnia 1982 r.). Ochronie czêœ- ciowej poddano 26,77 ha lasu po³o¿onego w dolinie rzeczki Œlepiotki (Nadleœnictwo Katowice). Celem utworzenia rezerwatu jest zachowanie stanowiska liczyd³a gór- skiego – rzadkiej roœliny górskiej, która od roku 2001 podlega tak¿e œcis³ej ochronie gatunkowej. W rezerwacie chroniona jest najliczniejsza na ni¿u Europy populacja tego reliktowego gatunku (w roku 2003 liczy³a ponad 500 osobników), który pojawi³ siê na Wy¿ynie Œl¹skiej oko³o 10000 lat temu.

W rezerwacie stwierdzono ponad 230 gatunków roœlin naczyniowych (w tym 2 gatunki chronione œciœle i 4 gatunki objête ochron¹ czêœciow¹), 12 gatunków górskich oraz 4 gatunki regionalnie rzadkie. Zanoto- wano tu tak¿e 79 gatunków mszaków, w tym 6 gatunków objêtych ochron¹ œcis³¹ i 11 ochron¹ czêœciow¹, 7 gatunków górskich, 20 gatunków

rzadkich na Wy¿ynie Œl¹skiej; jeden z nich (têposz niski) znajduje siê na czerwonej liœcie mchów zagro¿onych w Polsce. Wœród s³abo dot¹d poznanych grzybów na uwagê zas³uguje rzadka i chroniona œciœle soplówka bukowa.

W rezerwacie dominuj¹ zbiorowiska leœne.

Do najcenniejszych nale¿y ³êg jesionowo-olszowy. Zbiorowiska nieleœne – g³ównie szuwa-

rowe – rozwijaj¹ siê na dnie doliny Œlepiotki.

Ogó³em, w rezerwacie stwierdzono wystêpo- wanie 6 zbiorowisk leœnych i 5 nieleœnych.

Fauna rezerwatu jest poznana fragmenta- rycznie. Dotychczas zaobserwowano tu ponad 60 gatunków krêgowców, w tym 7 gatunków

p³azów, 3 gatunki gadów, 36 gatunków ptaków i 16 gatunków ssaków. W rezerwacie stwierdzono wystêpowanie ponad 200 gatunków bezkrêgowców. Wœród owadów zwraca uwagê wystêpowanie a¿ 56 gatunków chrz¹szczy zwi¹zanych z martwym drewnem. Ochronie prawnej podlega 6 gatunków owadów, 4 gatunki p³azów, 3 gatunki gadów, 30 gatunków

ptaków i 6 gatunków ssaków.

Do wartoœci przyrody nieo¿ywionej nale¿¹ trzy g³azy narzutowe, które s¹ œwiadectwem obecnoœci na tym terenie l¹dolodu skandynawskiego.

Bogactwo przyrody w „rezerwacie œmieci” w Ochojcu jest wiêc bardzo du¿e.

10 listopada 2007 r. Centrum Dziedzi- ctwa Przyrody Górnego Œl¹ska zorgani- zowa³o spontaniczn¹ akcjê sprz¹tania rezerwatu „Ochojec”, w której uczestniczy³o ponad 30 osób – mi³oœników przyrody mieszkaj¹cych w Katowicach, Chorzowie, Jaworznie, Mys³owicach i Zabrzu. A prze- cie¿ utrzymanie czystoœci w mieœcie Ka- towice jest zadaniem w³asnym gminy, wynikaj¹cym z ustawy o samorz¹dzie gmin- nym. Z czêœci terenu rezerwatu przylegaj¹cego do drogi publicznej (ok. 11 ha) i zabudowañ zebrano 36 worków œmieci o ³¹cznej objêtoœci ponad 2100 litrów.

Wszystkim, którzy pomogli posprz¹taæ œmieci w rezerwacie, serdecznie dziêkujê – zw³aszcza m³odzie¿y i nauczycielom z Gimna- zjum nr 20 w Katowicach-Piotrowicach.

Pana Prezydenta Miasta Katowice proszê zaœ o pomoc w utrzymaniu czystoœci na obszarze rezerwatu „Ochojec”.

REZERWAT ŒMIECI

Jerzy B. Parusel (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Katowice)

Œlepiotka zim¹ £êg jesionowo-olszowy

Owocuj¹ce liczyd³o górskie

Powalona przez wiatr brzoza G³az narzutowy

Fio³ek b³otny

Zdjêcia Autora

(6)

PRZYRODA I KULTURA

R

oœliny towarzyszy³y cz³owiekowi od pocz¹tków jego istnienia. W pierwszym okresie osadnictwa ludzie sadzili je przy swoich siedzibach, ale s³u¿y³y wówczas g³ównie celom konsumpcyjnym. Trudno dziœ stwierdziæ, kiedy cz³owiek zacz¹³ ceniæ inne ich walory. Za pierwszy stworzony ogród, który mia³ na celu po- kazanie tak¿e walorów estetycznych roœlin, mo¿emy uznaæ stworzony w III w. p.n.e.

w Chinach przez cesarza z dynastii Czin ogród gromadz¹cy ponad 3 tysi¹ce roœlin. Ogrody o znaczeniu dydaktycznym, naukowym i spo³e- cznym zak³adano równie¿ w staro¿ytnej Grecji.

Jednym z nich by³ ogród botaniczny przy Liceum Arystotelesa (IV w. p.n.e.) – tzw. leœny park w Atenach. Na po³udniu Europy pierwsze ogrody botaniczne powsta³y w Salerno w 1309 roku, natomiast s³ynne ogrody w Wenecji za³o¿one zosta³y w 1333 roku. Obiekty te stop- niowo zmienia³y siê, zajmuj¹c nie tylko wiêksze powierzchnie, ale tak¿e gromadz¹c wiêksz¹ liczbê gatunków, które zaczêto opisywaæ i do- kumentowaæ, wzrasta³a wiêc ich rola dydakty- czna i naukowa.

Ogrody botaniczne o typowym naukowo- dydaktycznym profilu zaczêto zak³adaæ w okresie odrodzenia w XVI w. Mia³o to zwi¹zek z licznymi wówczas odkryciami geograficznymi i masowo sprowadzanymi nowymi gatunkami roœlin egzotycznych. Powsta³y wtedy ogrody w Pizie (1534 r.), Florencji (1543 r.), Padwie (1545 r.), Bolonii (1568 r.).

W Europie Œrodkowej za pierwsze ogrody botaniczne mo¿na uznaæ utworzone w pier- wszej po³owie XVII w. Ogrody Królewskie w Warszawie – znajdowa³y siê one na Krakow- skim Przedmieœciu i w Ujazdowie, nie zachowa-

³y siê do czasów wspó³czesnych.

Najstarszymi z istniej¹cych ogrodów bota- nicznych w Polsce s¹: Ogród Botaniczny Uni- wersytetu Jagielloñskiego w Krakowie za³o¿ony w 1783 r., Ogród Botaniczny Uniwersytetu

Wroc³awskiego z 1811 r., Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego z 1818 r.

Leœny Oœrodek Edukacji Ekologicznej w ¯orach znajduje siê w dzielnicy Kleszczó- wka, na terenie Parku Piaskownia. Na tym obszarze ju¿ od ponad oœmiu lat tworzone jest miejsce, gdzie nie tylko m³odzie¿ i dzieci, lecz równie¿ starsze pokolenia mog¹ poprzez bezpoœredni kontakt poznawaæ przyrodê, ucz¹c siê równoczeœnie jak ¿yæ w zgodzie z ni¹.

Oœrodek, o ³¹cznej powierzchni 3,4 ha, obejmuje staw oraz tereny leœne i ³¹kowe.

Ka¿dy ogród botaniczny ma w³asny charakter i odmienny wygl¹d, wiêkszoœæ z nich jednak tworzy siê na podobnych zasadach, grupu- j¹c roœliny w okreœlonych kolekcjach. Zazwy- czaj w ogrodach spotykamy wiêc nastêpuj¹ce dzia³y: najwa¿niejsze lokalne zbiorowiska ro-

œlinne, kolekcja drzew i krzewów (arboretum), geografia roœlin, roœliny chronione, roœliny oz- dobne, systematyka, zmiennoœæ roœlin, roœliny u¿ytkowe itp. W ¿orskim ogrodzie wiele z tych kolekcji i dzia³ów tematycznych wci¹¿

jest zak³adanych czy te¿ wzbogacanych o nowe gatunki.

Inwentaryzacja przeprowadzona we wrze- œniu 2004 r. w ogrodzie wskazuje, ¿e obecne s¹ tu siedliska: boru suchego, nitrofilnego zbiorowiska krzewiasto-zaroœlowego z przewag¹ je¿yn, gr¹du, torfowiska przejœciowego, pó³- naturalnych i antropogenicznych darniowych zbiorowisk ³¹kowych i pastwiskowych, nad- rzecznego ³êgu topolowego, zbiorowisk szuwa- rowych.

Roœliny zebrane s¹ w 11 kolekcji, licz¹cych ponad 160 gatunków. S¹ wœród nich m.in.

wrzosy i wrzoœce, roœliny przyprawowe, roœliny lecznicze i truj¹ce, roœliny skalne, roœliny ba- gienne, roœliny wodne.

Na uwagê zas³uguje kolekcja introduko- wanych gatunków ozdobnych, wœród których znajdziemy m.in.: araliê japoñsk¹, berberys Julianny, choinê kanadyjsk¹, cypryœnik gro- szkowy „Filifera”, daglezjê zielon¹, d¹b b³otny, d¹b czerwony, forsycjê poœredni¹, jab³oñ pur- purow¹, jod³ê koreañsk¹, karaganê syberyjsk¹

„Pendula”, ketmiê drzewiast¹, klon ginnala, klon japoñski „Aconitifolium”, klon jesionolist- ny „Aureovarietum” – odmiana z³oto obrze¿o- na, klon palmowy „Astropurpureum”, krzewu- szkê cudown¹, lilak pospolity, magnoliê pur- purow¹ „Ricki”, metasekwojê chiñsk¹, mi-

³orz¹b japoñski, platan klonolistny, sosnê ¿ó³t¹, œwierk serbski, tawlinê jarzêbolistn¹, tuli- panowiec amerykañski, wi¹z holenderski

„Camperdownii”, wi¹z holenderski „Wredei”,

G³ówna aleja w Leœnym Oœrodku Edukacji Ekologicznej w ¯orach

LEŒNY OŒRODEK EDUKACJI EKOLOGICZNEJ W ¯ORACH

Marzena Gancarczyk-Gola, Tomasz Gola, Ewa Poznañska (¯ory)

Kolekcja roœlin siedlisk suchych i naskalnych

(7)

PRZYRODA I KULTURA

wierzbê mand¿ursk¹ „Tortuosa” i wiele innych.

Bogata kolekcja roœlin ozdobnych pozwala m³odzie¿y odwiedzaj¹cej oœrodek zapoznaæ siê z gatunkami roœlin obcego pochodzenia, coraz czêœciej sadzonymi w naszych miastach. Dziêki tabliczkom informacyjnym mo¿emy poznaæ nazwê gatunkow¹ roœliny i rejon jej pochodzenia. Oœrodek spe³nia wiêc wa¿n¹ rolê dydaktyczn¹, bowiem odwiedzaj¹cy to miejsce (zw³a- szcza m³odzie¿) nie maj¹ zwykle czêstego kon- taktu z ojczyst¹ przyrod¹ i nie maj¹ œwiado- moœci, ¿e wiele roœlin spotykanych w parkach, na skwerach osiedlowych czy sadzonych w przy- domowych ogrodach nie nale¿y do rodzimej flory. Tworzony oœrodek doskonale siê do takich w³aœnie zajêæ nadaje. Znajdziemy tu wiêc rosn¹ce obok naszej rodzimej sosny zwyczajnej sosnê czarn¹, pochodz¹c¹ z terenów górskich po³udniowej Europy i Ba³kanów czy sosnê wej- mutkê pochodz¹c¹ z atlantyckich wybrze¿y Ameryki Pó³nocnej.

Oœrodek pozwala równie¿ poznaæ roœlin- noœæ wodn¹ i szuwarow¹. W okolicach ¯or na stosunkowo niewielkim obszarze wystêpuje wiele stawów o du¿ej wartoœci przyrodniczej i krajobrazowej. Charakteryzuj¹ siê one g³ó- wnie bogat¹ flor¹ i awifaun¹ wodn¹, któr¹ najlepiej obserwowaæ g³ównie w sezonie wio- sennym i letnim. Znajduje siê tu wiele stawów o charakterze pó³naturalnym. Prowadzona w nich czêsto intensywna hodowla ryb spra- wi³a, i¿ te wodne zbiorowiska zatraci³y swój

naturalny charakter. Ze wzglêdu na niewielk¹ g³êbokoœæ wody zaroœniêta powierzchnia stawu jest czêsto znaczna. Spotykamy tu wiele ga- tunków roœlin charakterystycznych dla staro- rzeczy i jezior eutroficznych. Zwraca uwagê du¿y udzia³ roœlin swobodnie p³ywaj¹cych (¿abiœciek p³ywaj¹cy, ró¿ne gatunki rzêsy) oraz o liœciach p³ywaj¹cych (gr¹¿el ¿ó³ty, grzybienie bia³e, rdestnica p³ywaj¹ca, rdest ziemnowodny, osoka aloesowata). Brzegi stawów intensywnie zarastaj¹ roœliny szuwarowe (pa³ki, trzcina pospolita, tatarak zwyczajny i inne) oraz, zw³aszcza w stawach nieu¿ytkowanych, drzewa i krzewy (wierzba szara, olsza czarna). Jednym z najciekawszych gatunków jest kotewka orzech wodny, spotykany równie¿ na stawach w okolicach ¯or.

Na terenie Leœnego Oœrodka Edukacji Eko- logicznej zlokalizowany jest jeden niewielki staw, który pozwala na prowadzenie zajêæ zwi¹zanych z ekologi¹ roœlin wodnych i zapre- zentowanie m³odzie¿y tych czêstych w okolicach ¯or siedlisk.

Utworzony w mieœcie Leœny Oœrodek Edukacji Ekologicznej jest nie tylko kolejnym miejscem rodzinnych spacerów, ale tak¿e obiektem dobrze przygotowanym do prowadzenia zajêæ w ramach edukacji ekologicznej.

Mo¿na tu prowadziæ w pogodne dni warsztaty na wolnym powietrzu, do tego celu s³u¿y te¿

specjalnie przygotowana sala. Znajdziemy tu materia³y potrzebne do prowadzenia zajêæ z zakresu selektywnej zbiórki odpadów. Ga- blota prezentuj¹ca pnie rodzimych gatunków drzew œwietnie siê nadaje do æwiczeñ prakty- cznych, których celem jest rozpoznawanie drzew po strukturze kory czy drewna. Wokó³ niewielkiego stawu z roœlinnoœci¹ wodn¹ i szuwarow¹ rozmieszczone s¹ kolejne przystanki œcie¿ki zdrowia. Dodatkow¹ atrakcj¹ dla odwiedzaj¹cych ogród jest mo¿liwoœæ przygo- towania ogniska w specjalnie wyznaczonym do tego celu miejscu.

Oœrodek powstaje z inicjatywy Urzêdu Miasta ¯ory, wszystkie prace techniczne w obie- kcie wykonywane s¹ przez pracowników Za- k³adów Techniki Komunalnej.

przez okap drzewostanu. W strefie koron zachodzi kilka procesów. Dochodzi tu do wymia- ny jonowej jonów amonowych i wodorowych (znajduj¹cych siê w wodzie opadowej) na potas, wapñ i magnez. Z tkanek roœlinnych wyp³ukiwane zostaj¹ s³abe kwasy organiczne, dodatkowo wzbogacaj¹ce wodê opadow¹ w potas. Z powierzchni roœlin sp³ukiwana jest ponadto sucha depozycja, a wiêc nastêpuje wzbogacenie wody opadowej g³ównie w siar- czany i jony sodu. Ten efekt jest obserwowany szczególnie w drzewostanach œwierkowych.

Zanotowano ró¿nice w sk³adzie chemicznym wód powierzchniowych w œwierczynach i bu- czynach. W drzewostanach bukowych odnotowano wy¿sze pH i wiêksz¹ koncentracjê ogóln¹ badanych jonów. Ni¿sze pH w drzewostanach œwierkowych wi¹¿e siê ze zdolnoœ- ci¹ œwierka do zatrzymywania znacznych iloœci siarczanów i azotanów na powierzchni igie³. S¹ one niejako „wyczesywane” z atmosfery, zw³a- szcza podczas mg³y. Sp³ukiwane podczas opa- dów deszczu jony zakwaszaj¹ sp³ywaj¹c¹ po ig³ach wodê, która potem przedostaje siê

do Ÿróde³ i potoków.

Omawiane powy¿ej dane wskazuj¹, ¿e cz³owiek mo¿e wp³ywaæ na jakoœæ wody sto- suj¹c ró¿ne zabiegi hodowlane, zw³aszcza prowadz¹c przebudowê drzewostanów.

Jakoœæ górskich wód powierzchniowych zmienia siê w ci¹gu roku, a jest tak¿e zale¿na od miejscowych warunków pod³o¿a i roœlinnoœci.

Czêœæ wód ze Ÿróde³ i potoków mo¿e byæ w okreœlonych warunkach zdatna do picia, zalecam jednak ostro¿noœæ i picie wody mine- ralnej przyniesionej ze sob¹ w plecaku.

Staw z roœlinnoœci¹ wodn¹ i szuwarow¹

Gablota z kolekcj¹ pni drzew

dokoñczenie ze s. 4.

J

1

3 2 I

HG K

K

A B

C F

E D Plan z lokalizacj¹ g³ównych siedlisk i kolekcji

Ilustracje Autorów

(8)

ŒWIAT ROŒLIN

N

a silnie zurbanizowanym terenie Wy¿yny Œl¹skiej wystêpuje wiele rzadkich i in- teresuj¹cych gatunków roœlin.

Jednym z nich jest nale¿¹ca do rodziny melantkowatych cie- miê¿yca zielona, której warto przyjrzeæ siê bli¿ej.

Jest to gatunek górski, posiadaj¹cy wiele stanowisk na po³udniu kraju. Wystêpuje we wszystkich pasmach górskich, niekiedy siêga a¿ po piêtro halne. Jest ona dominantem traworoœlowej ³¹ki, której p³a- ty wystêpuj¹ powy¿ej 1000 m n.p.m. Pozwala to przypusz- czaæ, ¿e ciemiê¿yca posiada optimum wystêpowania w piê- trze regla górnego. Traworoœ- lowa ³¹ka jest zbiorowiskiem pochodzenia antropogeniczne- go. Koszenie lub wypas maj¹ istotne znaczenie dla jej utrzy- mania. P³aty tego zespo³u zajmuj¹ zazwyczaj ma³e polanki

lub obrze¿a wiêkszych polan w miejscach z mikroklimatycznym wp³ywem œciany lasu.

W po³o¿eniu górskim ciemiê¿ycê zielon¹ spotkaæ równie¿ mo¿na w antropogenicznych zio³oroœlach górskich ze szczawiem alpejskim oraz w murawach bliŸniczkowych z rzêdu

Nardetalia – zbiorowiskach z dominacj¹ zbito- kêpkowej bliŸniczki psiej trawki, u¿ytkowanych najczêœciej jako pastwiska.

Ponadto gatunek ten posiada na po³udniu naszego kraju liczne stanowiska poza obszarem górskim. Najdalej na pó³noc wysuniête stanowiska tej roœliny znajduj¹ siê w pó³nocnej czêœ- ci Wy¿yny Lubelskiej i na Polesiu Lubelskim.

W wy¿ynno-ni¿owej czêœci Polski ciemiê¿yca zielona ma dwa wiêksze obszary wystêpowania.

S¹ to Wy¿yna Œl¹ska wraz z zachodni¹ czêœci¹ Wy¿yny Ma³opolskiej oraz wschodnia czêœæ Wy¿yny Lubelskiej z Polesiem, Wo³yniem, Roz- toczem i wschodnim fragmentem Kotliny San- domierskiej.

Ciemiê¿yca zielona jest okaza³¹ bylin¹ osi¹gaj¹c¹ od 0,6 do 1,5 m wysokoœci. Pêdy wegetatywne zaczynaj¹ siê rozwijaæ na pocz¹tku marca, p¹ki kwiatowe pojawiaj¹ siê w maju, a okres pe³nego kwitnienia przypada na czer- wiec i lipiec. Zamieranie pêdu rozpoczyna siê we wrzeœniu. Ciemiê¿yca posiada tward¹, skrê- tolegle ulistnion¹ ³odygê oraz podziemne roz³ogi w postaci k³¹cza. Liœcie maj¹ kszta³t sze- rokoeliptyczny, jajowaty lub lancetowaty, s¹ równolegle unerwione i pod³u¿nie pofa³do- wane. Wiechowaty kwiatostan maj¹cy krótkie, gêsto ukwiecone ga³¹zki posiada drobne, ¿ó³- tozielone promieniste kwiaty. S¹ one obu- p³ciowe, o 6 zielonych p³atkach okwiatu, 6 prê- cikach z du¿ymi, ¿ó³tymi pylnikami i jednym s³upku. S³upek z³o¿ony jest z trzech owoco- listków, które œciœle przylegaj¹ do siebie zal¹¿niami, natomiast szyjki i znamiona s³upka s¹ wolne. Kwiaty zapylane s¹ przez dwu-

skrzyd³e, drobne chrz¹szcze oraz motyle. Przed samozapyleniem chroni je zjawisko przed- pr¹tnoœci, które polega na szybszym dojrzewa- niu prêcików ni¿ s³upka. Owocem jest trójdziel- na torebka, która zawiera du¿e, opatrzone skrzyde³kiem i roznoszone przez wiatr nasiona.

CIEMIÊ¯YCA ZIELONA

GÓRSKI GATUNEK NA WY¯YNIE ŒL¥SKIEJ

Jagoda Bosek, Agnieszka B³oñska (Uniwersytet Œl¹ski, Katowice)

M³ode pêdy ciemiê¿ycy wczesn¹ wiosn¹ Wiechowaty kwiatostan o wielu drobnych kwiatach

Populacja ciemiê¿ycy w Lesie Miechowickim w Bytomiu

(9)

ŒWIAT ROŒLIN

Ciemiê¿yca zielona jest roœlin¹ truj¹c¹ i lecznicz¹. Surowcem farmaceutycznym jest k³¹cze pozyskiwane we wrzeœniu lub paŸ- dzierniku. Wystêpuj¹ce w nim substancje czynne to ró¿nego rodzaju alkaloidy, których mieszanina nazwana jest weratryn¹. Ma³e dawki weratryny obni¿aj¹ ciœnienie krwi i zwalniaj¹ akcjê serca. Ponadto pobudza ona uk³ad tra- wienny i nerwowy, usuwa stany wyczerpania, ma w³aœciwoœci przeczyszczaj¹ce i moczopêdne.

Ekstrakt z ciemiê¿ycy stosowany zewnêtrznie powoduje d³ugotrwa³e znieczulenie natartego miejsca, co mo¿e byæ przydatne przy bólach miêœni, stawów i nerwobólach. Zabija równie¿

paso¿yty zewnêtrzne skóry (wszy, pch³y, roz- tocza i in.). Przyjêcie zbyt du¿ej dawki weratryny prowadzi do uszkodzenia miêœnia ser- cowego, silnego podra¿nienia b³on œluzowych i wymiotów, a w skrajnych przypadkach do zapaœci koñcz¹cej siê œmierci¹.

Ciemiê¿yca zielona jest roœlin¹ podlegaj¹c¹ w Polsce ochronie ca³kowitej (zgodnie z Roz- porz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko wys-

têpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹). Jest to gatunek doœæ rzadki. W okresie ostatnich dziesiêcioleci zaobserwowano w kraju spadek liczby stanowisk lub zmniejszenie siê liczby osobników w populacjach. Jednym z powodów mo¿e byæ zbiór roœliny dla celów leczniczych, zw³aszcza ze stanowisk ni¿owych.

Na terenie Wy¿yny Œl¹skiej odnotowano kilkanaœcie stanowisk tego gatunku. Wiele z nich znajduje siê w jej centralnej, najbardziej zurbanizowanej i zanieczyszczonej czêœci, na

terenie Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³o- wego. Na tym obszarze ciemiê¿ycê zielon¹ spotyka siê prawie wy³¹cznie w zbiorowiskach leœnych. Czêsto wystêpuje ona nad drobnymi ciekami wodnymi w lasach

³êgowych (g³ównie w ³êgu jesionowo- olszowym) oraz w wilgotniejszych posta- ciach gr¹dów wykszta³caj¹cych siê w za- g³êbieniach terenu z wysokim poziomem wody. Zwiêkszona wilgotnoœæ i obni¿ona temperatura takich miejsc imituj¹ ch³odniejszy klimat górski, który jest typowy dla naturalnych siedlisk ciemiê¿ycy. Populacje z tego terenu osi¹gaj¹ niekiedy liczebnoœæ dochodz¹c¹ do kilku tysiêcy pêdów (na powierzchni kilku hektarów). Jednak tylko niewielki procent oso- bników kwitnie i owocuje. Obserwuje siê równie¿ mniej liczne populacje tego gatunku, które rozpoczynaj¹ kolonizacjê nowych obsza- rów. Wœród tych populacji odnotowano zdecy- dowanie wiêcej osobników rozmna¿aj¹cych siê generatywnie.

Jak bêdzie wygl¹da³a przysz³oœæ ciemiê¿ycy zielonej na Wy¿ynie Œl¹skiej? Pomimo i¿ obser- wujemy nowe, dopiero rozrastaj¹ce siê populacje tej roœliny, co jest zjawiskiem pozyty- wnym, istnieje wiele zagro¿eñ. Prace meliora- cyjne zmieniaj¹ce stosunki wodne mog¹ pro- wadziæ do osuszenia siedlisk, a rozbudowa infrastruktury regionu mo¿e w efekcie spowo- dowaæ bezpowrotne zniszczenie wielu jej stanowisk. Miêdzy innymi gro¿¹cymi jej inwesty- cjami s¹ planowane budowy dróg: przebiegaj¹cej przez rezerwat „Ochojec”, Katowicki Park Leœny i Zespó³ Przyrodniczo-Krajobra- zowy „ród³a K³odnicy” w Katowicach. Wiel- kim zagro¿eniem jest projekt autostrady A1 na odcinku wytyczonym przez obszar Lasu

Miechowickiego w Bytomiu – w obu przypadkach realizacja projektów doprowadzi do zni- szczenia wielu cennych przyrodniczo zak¹tków bêd¹cych miejscem wystêpowania rzadkich gatunków roœlin, w tym ciemiê¿ycy zielonej.

Warto zwróciæ uwagê na tê ciekaw¹ roœlinê, rosn¹c¹ licznie na Wy¿ynie Œl¹skiej. Jest tutaj bowiem wiele zak¹tków, które zachowa³y swój naturalny charakter i trzeba walczyæ, aby miejsca te nie zosta³y zniszczone bezpowrotnie.

Rozmieszczenie ciemiê¿ycy zielonej w Polsce (wg Zaj¹c, Zaj¹c 2001)

Stanowiska ciemiê¿ycy zielonej na Wy¿ynie Œl¹skiej

Kwitn¹cy pêd ciemiê¿ycy mo¿e osi¹gaæ nawet 2 metry wysokoœci

Rozwijaj¹ce siê kwiaty ciemiê¿ycy Kwiat ciemiê¿ycy w pe³ni kwitnienia

Owocuj¹ca ciemiê¿yca zielona

Zdjêcia J. Bosek

(10)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

N

a terenie Wy¿yny Œl¹skiej nie wystêpuj¹ naturalne zbiorniki wodne. Obecnoœæ du¿ej liczby zbiorników powsta³ych zarówno w wyniku celowej, jak i niezamierzonej dzia-

³alnoœci cz³owieka spowodowa³a, i¿ teren ten nazywany jest pojezierzem antropogenicznym.

Jeden z obszarów o najwiêkszej koncentracji iloœci akwenów wodnych mieœci siê w grani- cach administracyjnych Œwiêtoch³owic.

Miasto Œwiêtoch³owice po³o¿one jest na Wy¿ynie Œl¹skiej, w centrum aglomeracji gór- noœl¹skiej. Jest to jedno z najmniejszych miast w Polsce, o powierzchni 13,2 km², silnie zur- banizowane, o du¿ej gêstoœci zaludnienia. Przez teren miasta przebiega linia kolejowa ³¹cz¹ca Katowice z Opolem, a tak¿e ³¹cz¹ca g³ówne miasta aglomeracji Drogowa Trasa Œrednicowa.

Do XVIII wieku Œwiêtoch³owice stanowi³y osadê leœn¹ po³o¿on¹ na granicy puszczy górnoœl¹skiej. Kolejne stulecie, po odkryciu z³ó¿ wêgla i rud, by³o okresem rozwoju przemys³u wydobywczego i hutniczego oraz zwi¹- zanego z nim osadnictwa. Wieloletnia eksplo- atacja wêgla kamiennego i dzia³alnoœæ hut doprowadzi³y do znacznych, czêsto negatywnych przemian œrodowiska naturalnego. Pozyty- wnym aspektem przekszta³ceñ terenu Górnego Œl¹ska jest powstanie licznych zbiorników wód powierzchniowych, zapewniaj¹cych miejsce

¿ycia wielu organizmom wodnym. Obecnie Œwiêtoch³owice cechuje ró¿norodnoœæ siedlisk przyrodniczych, w tym wód zasiedlanych przez miêczaki.

Obszar Œwiêtoch³owic znajduje siê w zlewni Wis³y i Odry, zajmuj¹cych odpowiednio oko³o 80% i 20% powierzchni miasta. Wody stoj¹ce, zajmuj¹ce na terenie miasta oko³o 0,5 km², stanowi¹ zbiorniki ró¿nego pochodzenia – zapadliskowe, powyrobiskowe i przemys³owe (przeciwpo¿arowe, wody przemys³owej itp.), na ró¿nym etapie rozwoju i przeobra¿eñ. Wiêk- szoœæ z nich wykorzystywana jest wêdkarsko.

Do wód p³yn¹cych Œwiêtoch³owic nale¿¹:

potok Lipinka (lewy dop³yw Bytomki, odpro- wadzaj¹cy wody do Odry) oraz Rawa (prawy dop³yw Brynicy w dorzeczu Wis³y). Wody powierzchniowe nie s¹ wolne od zanieczysz- czeñ, których Ÿród³a stanowi¹ sp³ywy z ha³d, nawo¿enie pól, depozycja emisji spalin i œcieki komunalne. Œrodowiska wodne podlegaj¹ ci¹- g³ym zmianom w czasie kolejnych lat i w posz-

czególnych sezonach wegetacyjnych. Zmienny poziom wody (a¿ do ca³kowitego wyschniêcia pod koniec lata) prowadzi do zmian w zgrupo- waniach tutejszej malakofauny wodnej.

W latach 2004-2007 prowadzi³am kontrole ró¿norodnych siedlisk wodnych rozmieszczo- nych wzd³u¿ linii brzegowych œwiêtoch³o- wickich wód powierzchniowych. Na podsta- wie badañ terenowych, których celem by³o okreœlenie sk³adu zgrupowañ miêczaków wodnych w Œwiêtoch³owicach, stwierdzi³am obec- noœæ 14 gatunków œlimaków oraz kilku gatun- ków ma³¿y.*

W pó³nocno-zachodniej dzielnicy Œwiêto- ch³owic – Lipinach, wœród pó³, ³¹k i zadrzewieñ a tak¿e ha³d i innych nieu¿ytków poprzemy- s³owych p³ynie potok Lipinka. Liczne zbiorniki wodne tego obszaru powsta³y wskutek budowy zapór na cieku, jako miejsca hodowli ryb oraz w nieckach osiadania terenu. Wodne siedliska cennej flory i fauny proponowane s¹ do objêcia ochron¹ prawn¹ w formie zespo³u przyrodniczo-krajobrazowego „Dolina Lipinki”.

U pocz¹tku potoku Lipinka znajduje siê zbiornik powyrobiskowy Zandka (Gliniok) (1).

Przybrze¿ne strefy akwenu, dzier¿awionego przez Polski Zwi¹zek Wêdkarski (PZW), porasta g³ównie trzcina pospolita i pa³ka szerokolistna, a wœród nich obecne s¹ rzêsa drobna i trój- rowkowa oraz gr¹¿el ¿ó³ty. Zró¿nicowana linia brzegowa zapewnia bogactwo jakoœciowe i iloœ- ciowe miêczaków. Wystêpuje tu 8 gatunków œli- maków oraz ma³¿e: kruszynka delikatna i gro- szkówki. Najliczniejsze lokalne skupienia wœród roœlin pleustonowych tworzy zatoczek rogowy, natomiast na butwiej¹cych pêdach helofitów – rozdêtka zaostrzona.

Wzd³u¿ potoku rozleg³e szuwary tworzy trzcina pospolita, pa³ka szerokolistna i w¹skolistna, manna mielec, tatarak i sit rozpierzch³y.

W zbiornikach (2-6) wystêpuje ponadto ¿abieniec babka wodna, ponik³o b³otne, gr¹¿el ¿ó³ty, rogatek krótkoszyjkowy, wyw³ócznik k³osowy, rdestnica p³ywaj¹ca i kêdzierzawa oraz rzêsa drobna. Malakofaunê zbiorników po³o¿nych na potoku Lipinka stanowi ³¹cznie 7 gatunków œli- maków oraz ma³¿e z rodzaju groszkówka. Naj- cenniejszym gatunkiem, ujêtym w krajowej czerwonej liœcie, jest tu zatoczek sp³aszczony.

Œlimak ten, o czerwono-szarym ciele, wyt- warza cienkoœcienn¹, po³yskuj¹c¹ muszlê o so- czewkowatym kszta³cie, osi¹gaj¹c¹ do 5 mm szerokoœci. Wystêpuje on zazwyczaj nielicznie w wodach stoj¹cych o mulistym dnie i bogatej roœlinnoœci.

Bezpoœrednio do zwa³owiska odpadów hutniczych przylega, wykorzystywany wêd- karsko, przep³ywowy zbiornik Ajska (7).

Wœród roœlin – tataraku, pa³ki szerokolistnej i trzciny pospolitej – wystêpuj¹ tu w niewielkich iloœciach œlimaki wodne. Najpowszech- niejszym gatunkiem miêczaka w dolinie Lipin- ki jest b³otniarka stawowa. Jest to najwiêkszy krajowy œlimak s³odkowodny. Jego cia³o jest szare, natomiast jajowato-sto¿kowata, wyso- koœci do 60 mm muszla – barwy rogowej.

Powierzchnia muszli jest pr¹¿kowana i m³ot- kowana – jej urzeŸbienie przypomina œlady licznych uderzeñ ma³ym m³oteczkiem. Du¿y otwór muszli umo¿liwia wysuwanie nogi oraz g³owy zakoñczonej p³atowatymi czu³kami, u podstawy których mieszcz¹ siê oczy. B³o- tniarka stawowa zasiedla ró¿norodne siedliska wodne, zw³aszcza miejsca silnie zaroœniête.

MIÊCZAKI WODNE ŒWIÊTOCH£OWIC

Katarzyna Skowroñska (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Katowice)

Zandka Ajska Trupek W¹wóz

B³otniarka uszata B³otniarka stawowa

(11)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

Toleruje zanieczyszczenie wody i okresowe wysychanie zbiorników.

W dzielnicy Lipiny znajduje siê ponadto zbiornik Trupek (8). Jest to glinianka, któr¹ od 2003 roku opiekuje siê stowarzyszenie wêd- karskie. Brzegi wyrobiska czêœciowo zosta³y umocnione drewnianymi palami. Szuwary tworzy pa³ka szerokolistna, trzcina pospolita i manna mielec, a w toni wodnej dominuje wyw³ócznik k³osowy. Zbiornik zasiedlaj¹ licznie 4 gatunki œlimaków. Obecne tu rodzime miêczaki to niewielkie zatoczki cechuj¹ce siê ciekawym urzeŸbieniem muszli. Zatoczek bia-

³awy tworzy szerok¹ na 7 mm, jasn¹ i cienko- œcienn¹ muszlê, której spiralne linie pokryte s¹

szczecinkami. Delikatna, szaro-¿ó³ta muszla zatoczka malutkiego dorasta do 3,5 mm sze- rokoœci, a jej powierzchnia mo¿e byæ ozdobiona spiralnie rozmieszczonymi ¿eberkami. S¹ to zwierzêta o szarym, czerwonawo przeœwie- caj¹cym ciele. Wystêpuj¹ wœród roœlinnoœci wód stoj¹cych i p³yn¹cych.

W dzielnicy Chropaczów, przy granicy z Chorzowem znajduje siê niewielki zbiornik wodny (9). Znaczna powierzchnia zbiornika za- roœniêta jest szuwarem, jaki tworzy trzcina pospolita oraz pa³ka szerokolistna i w¹skolistna.

Niewielkie lustro wody zajmuje ko¿uch rzêsy drobnej oraz kêpy ponik³a b³otnego. Wystêpuj¹ tu 4 gatunki œlimaków oraz ma³¿e z rodzaju groszkówka. Obecna tu b³otniarka moczarowa jest drobnym, ciemnym œlimakiem o jajowato-

sto¿kowatej, mocnej, ¿ó³to-rogowej muszli wysokoœci do 10 mm. ¯yje na pograniczu wody i l¹du, zasiedlaj¹c zarówno przybrze¿ne ma- krofity, jak i roœliny terenów wilgotnych.

Powyrobiskowy zbiornik W¹wóz (10) u¿y- tkowany jest wêdkarsko. Na brzegach znajduj¹ siê liczne stanowiska do po³owu ryb, pomiêdzy którymi roœnie trzcina pospolita, pa³ka szerokolistna, manna mielec oraz ponik³o b³otne.

Malakofauna zbiornika cechuje siê bogactwem jakoœciowym i iloœciowym. Wœród 7 gatunków œlimaków, na szczególn¹ uwagê zas³uguje b³otniarka okaza³a – gatunek z polskiej czerwonej listy. Zwierzê to, o ciemno ubarwionym ciele, posiada gruboœcienn¹, jajowato-sto¿ko- wat¹ muszlê wysokoœci do 40 mm i rogowo- brunatnej, m³otkowanej powierzchni. Zamiesz- kuje bogate w roœlinnoœæ wody stoj¹ce. W zbiorniku obecne s¹ równie¿ ma³¿e: ga³eczka rogowa, kruszynka delikatna oraz groszkówki.

Dla ochrony cennego siedliska, miêdzy innymi ptaków i p³azów, uchwa³¹ Rady Miej- skiej z 2003 roku zbiornik Foryœka (11), znaj-

duj¹cy siê w dzielnicy Piaœniki, objêty zosta³ ochron¹ prawn¹ jako u¿ytek ekologiczny „Nad stawem Foryœka”, wokó³ którego wytyczono œcie¿kê przyrodniczo-dydaktyczn¹. Roœlinnoœæ zbiornika tworzy pa³ka w¹skolistna i szerokolistna, ponik³o b³otne oraz rzêsa drobna. Na brzegach znajduj¹ siê stanowiska wêdkarskie.

W zbiorniku wystêpuje 7 gatunków œlimaków.

Rozleg³y szuwar pa³kowy stanowi dogodne siedlisko dla Ferrissia clessiniana. Jest to gatunek obcy w faunie Polski, pochodz¹cy z pó³nocnej Afryki. Muszla tego œlimaka, o jas- nym ciele, ma charakterystyczny czapeczko- waty kszta³t i osi¹ga d³ugoœæ 6 mm.

Wœród zadrzewieñ i w otoczeniu ha³d na zachód od ulicy Przemys³owej znajduje siê grupa niewielkich oczek wodnych (12), wysy-

chaj¹cych w drugiej po³owie lata. Powierzchnia wody jest tu zacieniona przez nadbrze¿ne wierzby. Brzegi zbiorniczków dodatkowo os³aniaj¹ roœliny – manna mielec oraz pa³ka szerokolistna i w¹skolistna. Wœród pêdów rogatka krótkoszyjkowego i butwiej¹cych liœci helo- fitów licznie wystêpuj¹ b³otniarki i zatoczki.

B³otniarka jajowata czêsto zasiedla drobne zbiorniki, toleruje wysychanie i zanieczyszczenia wody. Œlimak ten wykazuje du¿¹ zmien- noœæ kszta³tu muszli, która z regu³y jest jajowata, brunatna, lekko przeœwiecaj¹ca, wielkoœci do 30 mm wysokoœci. Ubarwienie p³aszcza cia³a jest czarne z bia³awymi plamkami.

Na po³udnie od zbiornika Foryœka znajduj¹ siê kolejne akweny wodne. Powsta³y one w wyniku osiadania terenu ponad wyrobiskami gór- niczymi, a obecnie bezpoœrednie ich s¹siedztwo stanowi zwa³owisko odpadów przemys³owych.

W zbiornikach ³owione s¹ ryby. Do roœlin zasiedlaj¹cych zbiornik Zojra (13) nale¿y trzcina pospolita, pa³ka szerokolistna, manna mielec, rogatek krótkoszyjkowy oraz rzêsa

drobna. Przybrze¿ne strefy zbiornika s¹ miejscem wystêpowania 5 gatunków œlimaków.

W zbiorniku ¯egnica (Milicyjnym) (14) wys- têpuje trzcina pospolita, pa³ka szerokolistna i w¹skolistna, sit rozpierzch³y, wyw³ócznik k³osowy i rzêsa drobna. Bardzo ubog¹ malako- faunê zbiornika stanowi¹ zatoczki rogowe. Œli- maki te s¹ najwiêkszymi krajowymi zatoczka- mi, o gruboœciennej, oliwkowo-br¹zowej muszli, której skrêty zwiniête w jednej p³asz- czyŸnie (typowo dla zatoczków) tworz¹ kr¹¿ek o szerokoœci do 40 mm.

Równolegle do ulicy Uroczysko w kierunku po³udnikowym rozci¹ga siê podmok³y obszar (15) w znacznej czêœci zaroœniêty pa³k¹ sze- rokolistn¹ i trzcin¹ pospolit¹. P³ytkie wody stanowi¹ tu siedlisko 4 gatunków zatoczków.

Wodo¿ytka nowozelandzka

Foryœka Oczka wodne k/ul. Przemys³owej Zojra ¯egnica

Rozdêtka zaostrzona Ferrissia clessiniana

Zagrzebka pospolita

(12)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

Dalej na po³udnie p³ynie niewielki ciek po- zbawiony roœlinnoœci wodnej. Strumieñ (16) przep³ywaj¹cy pod Drogow¹ Tras¹ Œrednicow¹ (DTŒ) jest miejscem ¿ycia kilku osobników zatoczka pospolitego i rogowego. Œlimaki te preferuj¹ wody stoj¹ce, jednak¿e zamieszkuj¹ tak¿e wody p³yn¹ce o powolnym pr¹dzie.

Przyk³adem rekreacyjnego wykorzystania akwenu wodnego, powsta³ego w niecce osiadania wskutek podziemnej eksploatacji wêgla kamiennego, jest zbiornik Gillera (Ska³ka) (17). Przy zbiorniku, którego dzier¿awc¹ jest PZW, znajduje siê Oœrodek Sportu i Rekreacji

„Ska³ka”. Brzegi zbiornika s¹ wybetonowane, jedynie przy pó³nocnym brzegu znajduje siê niewielki szuwar trzcinowo-pa³kowy. Florê stanowi ponadto wyw³ócznik k³osowy, rdestnica po³yskuj¹ca i rzêsa drobna. W kêpie makrofitów wystêpuje 5 gatunków œlimaków, wœród których dominuje zatoczek bia³awy.

Na obszarze granicznym dwóch miast –

Œwiêtoch³owic i Chorzowa, na wschód od ogródków dzia³kowych granicz¹cych ze zbiornikiem Gillera znajduje siê zbiornik Wojskowy (18). Powsta³y w wyniku osiadania terenu zbiornik, zasypany zosta³ czêœciowo od strony po³udniowej ska³¹ p³on¹, tworz¹c¹ nasyp DTŒ.

Jest to staw sekcyjny PZW. W zbiorniku wys- têpuj¹ roœliny ró¿nych stref: pa³ka w¹skolistna, trzcina pospolita, manna mielec, gr¹¿el ¿ó³ty, grzybienie, wyw³ócznik k³osowy oraz rdestnica kêdzierzawa. Œlimaki reprezentowane s¹ przez przedstawicieli 7 gatunków. Wystêpuj¹ca tu b³otniarka uszata, zasiedla wody stoj¹ce i p³yn¹ce, wykazuje odpornoœæ na zanieczyszczenia. Tak jak b³otniarka jajowata, do której jest bardzo podobna, cechuje siê du¿¹ zmien- noœci¹ kszta³tu muszli. Cech¹ pozwalaj¹c¹ odró¿niæ oba gatunki jest wzór p³aszcza cia³a.

Centrum miasta przecina w kierunku równole¿nikowym Drogowa Trasa Œrednicowa.

Po obu stronach tej wybudowanej niedawno trasy, tu¿ przy granicy z Rud¹ Œl¹sk¹, znajduj¹ siê zbiorniki Martyn (Marcina) (19, 20) po³¹czone kana³em, a dawniej stanowi¹ce jeden du¿y zbiornik zapadliskowy. Roœlinnoœæ wodna, miejscami uboga, w czêœci zachodniej tworzy rozleg³y szuwar. Roœnie tutaj trzcina

pospolita, pa³ka szerokolistna i w¹skolistna, manna mielec, sit rozpierzch³y, wyw³ócznik k³osowy, jezierza morska i rzêsa drobna.

Rozdzielone nasypem wykonanym pod budowê DTŒ, s¹siaduj¹ce bezpoœrednio z ha³d¹ hutnicz¹ oraz u¿ytkowane przez PZW zbiorni-

ki s¹ siedliskiem najbogatszej w mieœcie malakofauny wodnej. Wystêpuje tu 10 ga- tunków œlimaków oraz ma³¿e: kruszynka delikatna i groszkówki. Obecne tu wodo¿ytka nowozelandzka i zagrzebka pospolita, w odró¿- nieniu od wszystkich pozosta³ych stwier- dzonych w Œwiêtoch³owicach œlimaków p³ucodysznych, reprezentuj¹ rz¹d skrze- lodysznych. Wytwarzaj¹ one sto¿kowate muszle, dorastaj¹ce odpowiednio 6 i 12 mm wysokoœci. Chowaj¹c siê w muszli, zamykaj¹ jej otwór wieczkiem, jakie œlima- ki skrzelodyszne posiadaj¹ przyczepione do swej nogi.

Nasyp ze ska³y p³onej, na którym przebiega DTŒ, stanowi pó³nocne brzegi dwóch kolejnych zbiorników w dzielnicy Centrum. Zbiornik Zacisze (Magiera) (21) dzier¿awiony jest przez PZW. Roœnie tutaj pa³ka szerokolistna, trzcina pospolita, manna mielec, ¿abieniec babka wodna, je¿og³ówka ga³êzista, wyw³ócznik k³osowy, rogatek sztywny i rdest ziemnowodny.

Obecnych jest 6 gatunków œlimaków.

Wodo¿ytka nowozelandzka, jak nazwa wskazuje, pochodzi z Nowej Zelandii, a w wodach s³odkich Polski po raz pierwszy stwierdzona zosta³a w 1933 roku w je- ziorze Tarl¹g ko³o Inowroc³awia. Jest to gatunek ekspansywny, cechuj¹cy siê od- pornoœci¹ na zanieczyszczenia œrodowiska, tworz¹cy nierzadko skupienia licz¹ce kilkaset osobników. Zbiornik Zacisze ³¹czy siê w kierunku wschodnim z kolejnym zbiornikiem Matylda (22), do którego uchodzi ró- wnie¿ ciek przep³ywaj¹cy pod DTŒ. Matylda jest zbiornikiem o bardzo nieregularnym kszta³- cie, u¿ytkowanym przez PZW. Roœlinnoœæ zbiornika tworzy pa³ka szerokolistna, manna mie- Zandka kolejne zbiorniki w dolinie Lipinki Ajska Trupek k/ul. Œlê¿an W¹wóz Foryœka oczka Zojra ¯egnica k/ul.Uroczysko ciek pod DTŒ Gillera Wojskowy Martyn Pn Martyn Pd Zacisze Matylda k/ul. Krauzego k/ul. Komandra k/ul. Komandra k/Góry Hugona suma stanowisk

1. wodo¿ytka nowozelandzka + + + 3

2. zagrzebka pospolita + + + 3

3. rozdêtka zaostrzona + + + + + + 6

4. b³otniarka stawowa + + + + + + + + + + + 11

5. b³otniarka jajowata + + + + + + + + + 9

6. b³otniarka uszata + + + + + + + + + + 10

7. b³otniarka okaza³a + 1

8. b³otniarka moczarowa + 1

9. zatoczek pospolity + + + + + + + + + + + + + + + + + 17

10. zatoczek bia³awy + + + + + + + + + + + + + 13

11. zatoczek malutki + + + + + + + + + + + + + + + + + + 18

12. zatoczek sp³aszczony + 1

13. zatoczek rogowy + + + + + + + + + + + + + + + + 16

14. Ferrissia clessiniana + + + + + 5

S u m a g a t u n k ó w 8 4 2 3 3 3 2 4 4 7 7 4 5 1 4 2 5 7 10 9 6 5 3 2 3 1

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

Zatoczek pospolity

Gillera Martyn P³n. Martyn P³d. Zacisze

GGAATTUUNNKKII ŒŒLLIIM MAAKKÓÓW W W WYYSSTTÊÊPPUUJJ¥¥CCYYCCHH W W W WOODDAACCHH PPOOW WIIEERRZZCCHHNNIIOOW WYYCCHH ŒŒW WIIÊÊTTOOCCHH££OOW WIICC

Gatunek

(13)

ŒWIAT ZWIERZ¥T

lec, rogatek sztywny i krótkoszyjkowy, wy- w³ócznik k³osowy oraz rzêsa drobna. Œlimaki reprezentuj¹ce 5 gatunków wystêpuj¹ tutaj nielicznie.

W po³udniowo-zachodniej czêœci miasta zbiornik wodny (23) znajduje siê w s¹siedztwie terenów przemys³owych. Brzegi miejscami porasta szuwar trzciny pospolitej i pa³ki sze-

rokolistnej. Nielicznie wystêpuj¹ tu przedstawiciele 3 gatunków œlimaków wodnych, w tym 1 obcy w faunie Polski. Rozdêtka zaostrzona, pochodz¹ca prawdopodobnie z Europy po³u- dniowej, posiada jajowat¹, lewoskrêtn¹ (w od- ró¿nieniu od b³otniarek), po³yskuj¹c¹ muszlê,

osi¹gaj¹c¹ 17 mm wysokoœci. Jest to gatunek zasiedlaj¹cy zbiorniki wód stoj¹cych oraz wody p³yn¹ce o bogatej roœlinnoœci, odporny na zanieczyszczenie.

Dzielnica Zgoda poza terenami przemy- s³owymi i zabudow¹ mieszkaniow¹, obejmuje równie¿ sztuczne zalesienia i pola uprawne. Na zachód od ul. Komandra, w s¹siedztwie ogród- ków dzia³kowych i pól znajduje siê zbiornik wodny (24) silnie zaroœniêty rozleg³ym szuwarem trzciny pospolitej i pa³ki szerokolistnej.

Niewielk¹ czêœæ pozbawion¹ helofitów porasta ponik³o b³otne i rzêsa drobna. Wystêpuj¹ tutaj 2 gatunki zatoczków.

Przy pó³nocnej granicy lasu mieœci siê zbiornik wodny (25), którego brzegi otacza szuwar pa³ki szerokolistnej i manny mielec.

Zbiornik cechuj¹ du¿e wahania poziomu wody w ci¹gu roku, a¿ do ca³kowitego wyschniêcia w drugiej po³owie lata. Wœród szuwarów i ko-

¿ucha rzêsy drobnej wystêpuj¹ 3 gatunki za- toczków oraz kruszynka delikatna.

Obszar otaczaj¹cy Górê Hugona ze wzglêdu na cenne walory przyrodnicze stanowi od 2004 roku u¿ytek ekologiczny „Las na Górze Hugo- na”, na terenie którego wytyczono przyrodnicz¹ œcie¿kê dydaktyczn¹. Na terenie lasu, nieopodal najwy¿szego wzniesienia Œwiêto- ch³owic, znajduje siê wyrobisko z niewielkim zbiornikiem wodnym (26). Wœród rzêsy drobnej pokrywaj¹cej w znacznej czêœci powierzch- niê zbiornika ¿yj¹ zatoczki pospolite. Œlimaki te cechuje gruboœcienna, rogowa muszla do 20 mm szerokoœci. S¹ to zwierzêta drobnozbior- nikowe, wystêpuj¹ce w miejscach p³ytkich i za- roœniêtych, wykazuj¹ce odpornoœæ na wysychanie.

Na Wy¿ynie Œl¹skiej stwierdzono obecnoœæ 38 gatunków œlimaków wodnych, z których 37% wystêpuje w Œwiêtoch³owicach. Najbo- gatsza malakofauna wystêpuje w zbiornikach Martyn, natomiast najubo¿szy jest zbiornik

¯egnica i wyrobisko w pobli¿u Góry Hugona.

Ró¿norodnoœæ i bogactwo miêczaków warun- kuje mozaika siedlisk, któr¹ tworzy roœlinnoœæ szuwarowa i zanurzona, ró¿ne typy dna oraz zmienny charakter brzegów – od stromych i umocnionych po ³agodne wyp³ycenia.

Najpowszechniej wystêpuj¹cymi œlimakami wodnymi na terenie miasta s¹ zatoczki pospolity, malutki i rogowy. Wszystkie tutejsze œlima- ki, z wyj¹tkiem rzadkiego Ferrissia clessiniana, posiadaj¹ status gatunków niezagro¿onych na terenie Wy¿yny Œl¹skiej. Dwa gatunki œwiê- toch³owickich œlimaków, co do których dane o stopniu zagro¿enia w skali kraju s¹ niepe³ne,

znajduj¹ siê na Czerwonej liœcie zwierz¹t gin¹cych i zagro¿onych w Polsce.

Liczba zbiorników wodnych, zajmuj¹cych do niedawna du¿¹ powierzchniê Górnego Œl¹ska, obecnie znacznie siê zmniejsza. Œwiê- toch³owice stanowi¹ nadal piêkn¹ wodn¹ krainê, zapewniaj¹c¹ miejsce ¿ycia wielu organizmom, w tym malakofaunie wodnej. Zró- wnowa¿ony rozwój œl¹skich miast, w których liczne zbiorniki wodne wykorzystywane s¹ wêdkarsko i rekreacyjnie, powinien uwzglê- dniaæ wymagania siedliskowe naszych mniej- szych wspó³mieszkañców wód. Zbiorniki z wykoszon¹ roœlinnoœci¹ czy o wybetonowa- nych brzegach, podobnie jak rzeki zamienione w uregulowane kana³y, nie stanowi¹ wartoœci ani przyrodniczych, ani krajobrazowych.

Siedliska wodne stanowi¹ cenne miejsce ¿ycia roœlin i zwierz¹t, stanowi¹cych o wartoœci tych œrodowisk.

*W wybranych zbiornikach prowadzê, niezale¿ne od przedstawionych, badania nad wystêpowaniem bezkrêgowców wodnych.

Wody powierzchniowe Œwiêtoch³owic Zatoczek rogowy

Zatoczek malutki

Matylda Zbiornik k/ul. Krauzego Zbiornik k/ul. Komandra Zbiornik k/Góry Hugona

Zatoczek bia³awy

Ilustracje Autorki