Nowy Pamiętnik Warszawski : [dziennik historyczny, polityczny, tudzież nauk i umiejętności]. T. 11 (wrzesień 1803)

N O W Y

M

Dalszy ciąg liftów Jerzego W asingtona,

do

kongrefsu Zjednoczonych Stanów Ameryki,

w czasie woyny z Anglia (*).

a s t e p u i a c y lift o k s z u i e , iak umiał

Wasiwg-u w * . ' % : ^ \ Li . *«

-tors pogodzić pewircnóśei swoie względem kongressu z powinnościami ienerała. W 'dzieć naoźtia , iz zdanie iego b y ł o , aby ©puścić zaraz

Nowu

} do

eryka-« & x i ' ^ L ^ i ' * 1 1 \ ' * ( * S .

nów w tyiiiźe samym miesiąeiu; ale nie Zg dzał się z Kongressem co do tego punktu , aau b y , iak on ż ą d a ł, przez iaki krok śmiały s z c z f ś o a

do-

świadczyć.

tFrzesień Ąi S

( ł ) D la poznania charakteru i g ien iiu szu tego najw iększego może za dni naszych człowieka y

w Numerze położyliśm y ieden wypis z je g o

2 62

'

Hutorya.

W głow ney kwaterze iu Nowijm Yorku

6

W rześnia Ayy

6

M o ś c i p a n i e !

,,Po ofkatnira liście moim pisanym do W P. Zgromadziłem jenerałów dla rozważ; nia s\tuacyi

n a s z e y , i ułożenia ftosowrsie do nie}' planu o- brony mogącego bydź zaraz u&utectnioaym , w miarę działania nieprzyjaciół. N a i przybyli do

Long - jf s la n d , nie można było pocniarkować,

w które i&ieysce uderzy, a zatem trudno było dociec i coś pewnego przedsięwziąć względ na ich zamiarów. M o g li bowiem uderzyć na Long- J>sland f B e r g e n , lub proilo na raiafto; a pr2eto

r % • ' * , i * i < j • “ * ' ; » i , , ^ i V ' ' • * ' ■ v ' * '

wypadało uczynić rozrządzenia odpowisdaisce te­ mu troiftecau domysłowi. Sądzący podług w y ­ padku , żałnią ftraconey roboty ; lecz rozumiem, iź ludzie zaftanawiać się umieiący , snaczey

•• 9 I I * I _ Ł »

osadza. Przekoaai^ się oni , iż roboty i p rzy­ gotowania n a s z e , tak dalece działania nieprzy­ jaciela ©późniły , że iuż nierychło było dla

nie-fet* • I # # • • ^ f i i • W • W • V 4 i * t • 4

g o , aby napaść na ftały ląd ufkutteznił , i źe przymuszonym b y ł zgromadzić do kupy siły , i widoki swoie o d k r y ć , a to dało nam sposobność ułożenia planu obrony z jakąś przecię pewnością.

* • • > ' | * ^ - y . ' • * . « r * ' • « .» , * > ' ^ ' * , t - J ' * , . / ? , . < 1 ,

Okazuie się dzieiay ze wszyftkich doniesień , poruszeń nieprzyiaciela i innych o k o lic z n o ś c i, ze g d y wszyftkie siły przy Long J>siand ( w y ­

la w s z y cztery tysiące ludzi przy Staten sland)

w y s a d z ili, że m ów ię, tnaią zamysł otoczenia nas na wyspie Nowy.- York , zachodząc nam z t y ł u ,

niepomyśl-W ypis z liftów niepomyśl-Wa*ingtona,

263

• ‘ • ‘j T l . *• v ' « “ . • ; ł . • * ; / A * ' I r f W ’ * nie , lub poddania się na ich łsflcę; albo teź

układa, ą sobie taki cios zad^ć woj fku rosze­ niu , któryby w ich moc podał broń i naagazyny

nasz^ , wiedząc , i ż gdybyśmy ie poftradali, nie potrafilibyśmy ła tw o poniesioney klęfki powe­ tow ać.

,,Jak tylko o d k ry ły się ich u k ła d y , należało zaraz przysposobić ssę do odporu. L e c z w p o ł o ­

żeniu n-S7.em pozoftał nam w yb ó r między sa-

rnemi trudnościami ; a choćbyśmy coś pewnego przedsięwzięli , smutne doświadczenie dawniey- szc , lękać się znowu k a z a ł o , aby woylko nasze powinności s w o it y nie uchybiło. Rozmyślając nad tak ważną rzeczą , mieliśmy także na pamięci ,

źe h f t o r y a , własne nasze doświadczenie , zdania biegłych przyiaeioł naszych w Europie, obawa nieprzyjaciela, a nawet wola kongressu, przepisy­ w a ły nam woynę odporny , woytsę urywkowy ; źe nadewszyftko ftrzedz się nam 1 unikać walney roz­ prawy Yf ypad&fo , i nic na los nie puszczać, chyba-

śuay do tego przymuszeni b y l i , czego nam się n ależało uchronić.

,,N ie b yło co odpowiedzieć na dowody u- kłsd ta k o w y ftwierdzaiące, a te doświadczenie ugruntowało. Przekonanym zaś będsjc, iż b y ­

ło b y nadto o sobie rozumieć, gdybyśmy chcieli mierzyć młodociane siły weylka naszego w polu o tw a r te r a , z siłami woyflka wyćw iczonego i li- c z n ie y sz e g o , nie zaniedbywałem nigdzie kopania ziemi. W y zn a ię , iż nie doftrzegłem w ż o łn ie ­ rzach naszych t e y go to w o ści do broni* n a n ay- lep szych nawet flanowifk i z tętn zaufaaiens , które sjj potrzebne do odniesienia znacznty

264

U h tory a.

rzyści. Honor wynikający z nsężney obrony nie ieft doflateeznym bodźcem , gdy pomyślny fku-

tek bardzo ieft niepewny , i gdy łatwo wpaść można w fi ę cc nieprzyiacicICkie. L e cz nie w ąt­ p i ę , i i doyd$ z czasem żołnierze nsisi do tego fto^nia ftałości. W mocnem ftanow flcu ie&eśmy,

nie. taktem atol , żeby go z d e b , ć nie roożns ; a

na wet zniiis$cy się na tern sądzą, i i trudno bę- ,

dzie w mew sif utrzymać , c h y b a , itśliby *iie- przyisćiel na lin ie u d erzył, - •■*'go mu ftrzcdz się n a le ż y , i obrox v ir.go wfkfizu 3 , źe tego w rzeczy

sarjtey nie uczyni.

„ Zgromadzić zaś całą s i ł ę , i przedsięwziąć ©bronę podług r©/l głości linii i f o i t y f i k a c y i , b y ło b y to* ot worz vć kray cały niepyzy acjelowi , i los całego woyCka naszego, iafeo t r ź magazy­ nów', powierz ć porayśiney ob. onie miafta, albo p o tyczce pod mu ram i jego Boczyć się mogącey,

Z drugiey f t r ó n y , opuścić m afto , któiego po* dł»3g zdania niektórych, brc»ić m ożna, i które­ śmy tak bardzo umocnili, by ło b y to może znie­ chęcić żoltwiff.y naszych i sprawę naszę nad­

wątlić. N a d t o , Nowy- Work miany ie?* za klucz

do Stanów północnych. A le pcd tym względem umocniwszy należycie ftanowifka na górze le a ­

sing ton w górney czyści tey w yspy , tudzież

brzegi od ^perscy; przekonany icftem, źe przy

ty c h ieszcze zawadach , które się w kabale znay- duią, a które powiększyć m o ż n a , zapewniłaby się nietylko żeglugę na rzece Hudson , ale też

samegr* bęrU zdania , i dokładna karta przed o c z y ­ ma widocznie

by

„ Wssyftkte te wnio/ki

i

„ P o r t Kingsbridge ieft mocny z n a t u r y , a

sztuka w e t y go ietizcite wzmocniła. Otaczające węgorki trudne są do zdobycia , i moźoa ie tru ­

dni y&2itn\ ieszeze uczynić. Okoliczność ta ieft

ważna , i dlatego zwró-- iłem na nię potrzebną

*

uwag : 1 •-z Itm wypió?:n ć wszyffkie magazyny

W Nowym Y o r k u , które do obrony mialU nie

zd a wały się bydź iftofcnie potrzebnemi; p o c z y ­ nił ria n dto ina.t; rozrządzenia nie mogące wcale s z k o i i i ć teaiu zamiarowi, i umyśliłem nie spu-

szczać go z o-ia, aż pokibyśray po grunto nay rozwadze nTe pofttnowil , do Jakiego ftopsiia w y ­ pada bronić mi&fłś «<■ wszelki wypadek.

„ G śray wszyftkie te tai* ważne rzeczy r o z ­ ważni. , przyszły naw le$gc?,e na myśl rozmaite

• * • ' •« ’ I 4 1 m 9 f • , . v | • * V p ok ! zn ści wząlęd m fta<m woyfks naszego-. Co t y l k o m‘‘ , wszvftk'v to do lotnicy kampanii s t a ­

rz .. Sukni*, trzewiki i wszyftkie przykrycia nie są u z dofb.t^czne w porze r o k u , a która coraz

oftrze sza będzie. Mamy teraz „dwie trzecie czę- śc t y lk o potrzebnych namiotów , a i między temi « iele f t a r y c h , i przydać sif nie mogących. Lecz chcćb śmy miel’ w zupełności wszyffckie potrzeby o b o z o w e , tedy dla zmienioney pory r o ­ ku nie będziemy ich mogli długo używać. Stan chorych p l ey także baczności wymaga ; a ty c h

liczba, podług raportów, czwarty część całego

J

wovfka wykosi. N?t? ty lk o ludzkość, lecz i po­ lityk-, każe mieć o nich iak nay większe ftaranie.

„ Z w o ł a n a wczoray rada z jenersłów na ulo- zenie ogolnego planu działania, zadomawiała się ' tak ie nad 'wszyftkiemi powyższemi i innerni je­

szcze okolicznościami. C h a a łe m ia poznać ich zdanie o knżdey z osobna r z e c z y , lecz sni czas nie d o z w o l i ł , i musiałem ty lk o co do ogółu ra­ dy zasięgnąć, W s z y s c y zaś zgodzili się , iż nuafto nie w ytrzym a , jeżeli nieprzyjaciel sztur- >

rnowae do niego bedsie. A le i względem cofulenia

\ m

się z woyfikiem , tak wielkie widzieliśmy trudności, żeśmy między zupełne n opuszczeniem raiafta , a

• /

połączeniem całey si‘y ku iego obronie środek wzięli. Wola kongreftu, wiadoma niektórym ient-

ral^m , wielki w pływ miała do ich zdania ; sądzili przeto , iż kongrt s przeciwny left całkowitemu opuszczeniu, i że ch ce, aby iakoźkolwiek wypa­ dnie, bronić miafla. Poftanowiliśmy więc oftate-

cznie , iż całe woyfko podzielone będzie na t r z y części ; pięć ty sięcy lu izi bronić maią m afta ; dzie­ więć ty sięcy zaymą Kingsbrid ge \ okolice , b^dź

dla zabezpieczenia tego ftarmwilka , bsjdź dla u- derzenia na nieprzyjaciela poft puiącego ku Long- J>sland od wschodu , gdyby wylądować od ftro-

ny naszey usiłował. Reszta woylka tak ftanie , aby w potrzebie iednym i drugim pomoc dać

• • I __

mogła. Chorych kajaliśm y przewieść do Orange- town , i zaleciliśmy , aby iak nayśpiesiniey w y ­

gotowano chaty dla żołnierzy w Kingsbridge.

„ B y l i jenerałowie, których zdanie godne b yło zaufania, ftawasący za z u p e ł n e « opuszczeniem miafta; i popierali toż zdanie niebezpieczeńftwein

266

H i story a.

IVyph z liftów Wcińngtona}

267

odcięcia iednego fkrzydła naszego nimby mu po­ moc dana bydż a i o g ł s , gdyż ftanowśflca nasire roz­

ciągały się »a mil szesnaście. Wyftawjaii nad­ to , iź siła nasza razem wzięta , mnieyssą itft od nieprzy acielfkiey , ź e ta może s if ruszyć c a ł ­

kowicie , obrać punkt ieden do uderzenia i p o ­ konać n?s w ie lo śc ią , niaij|c naprzeciw siebie czę ść ty lk o woyfica naszego. Przekładali ieszcye » iź przez opuszczenie m iafta, na n cby się nie z d a ły nieprsyiacielowi okręty iego , a kfc&reby w

czasie szturmu p o ło w ę siły iego ftariowiły; izb': śmy się przez to zap ew n ili, źe nie opuści odnogi ; źe w każdym przypadku mielibyśmy siły nasze w k u p ie , które moglibyśmy tym C2aą«ra esa p i z y s z ł a kaospaniiii powiększyć , i źe nakoniee o

-# 0

calii b śray magazyny i ciężką artylleryą zabez- pi? czy li. Lecz większość o sa d ziła , iż można teraz część woyflca wisaieście zoftawić , i utrzy- mywać się w niern przez czas ;«ieiaki.

„ Z n : jio to dobrze , iż cofai^ce się woyfico Ii- cznemi trudnościami ietl o to czo n e; żc wedz nie chcący ftoczyć b it w y , wyftawia się na w y r z u ty

i nagacę , i ze sprawa powszechna wiele sv ko­

msj-268

H i flory a.

drośei zasadzonej , żeby wovne przedłużać i nie-przyiaci H w y t r z y m y w a ć , nie s ą d z ę « aby roftro-

pną rzec:Aa| było odmi nisć cały układ w tym czasie , k ^ d y kampani a do koń a s ę zbliża ,,

Z w / l i ł y s y .-a Amerykanów n <sz*'2.ęśrią w o - ftatn ch m ^sisjcach t e g o joku. Z i ? l i A?tgi c y

Nowy York , zd obyli twierdzę Wasington i Lee

z d^ ma tys^eami ludzi; o pan w 1 Rhode J s -

land pobili i rcersłów' Arnolda i JVaterbu.ru ,

nad ieziorun Champlain. J t w r a ł Lee dał się

wziąć przez podia-.d k a galery i A ng I f k i y . Z a ­ raza , nf.reście , zakradła się między słab oft tki Woyflka, które przez ucieczkę i osłab t-nie o d ­

w a g i, do waysmutn eyszeg^ ftanu prz s<ł •. W tak k ry ty c zn y ch okolicznościach gjeniiusz W&singto-

na ns spodziewane środki obm yślił; złą czy ł

on

odd

fk ) które pozbierał ; wybrał « jc burzliwy z dnia

2 g g o Grudnia , przeszedł rzek?: Delaware powy-

ż e y Trent&n , i wpadł znienacka na to nmfto ,

gdcie 900 Hejsow w niewolą zabrał. Dodał o d ­ wagi Amerykanom i sprawił, że w naftępuiącey

kampanii mogli utrzymywać na równey szali w y ­ padki w oen n e.

L ft , z którego kilka w yjątk ó w p o ł o ż y m y , pisanym b y ł do P. Roberta Morris dnia 2550

Grudnia, to ieft w sam d z k ń t y śmii.łey w y p ra ­ w y . N y w ęcey zaś w nim załtanawia ta wolność u m y s łu , ktoraj fVasingtoa podczas uikutecznie-

nia zaminru swoiego , zupełnie od sekretu 'zależą­ cego , okalał.

mi i sprawcami klęfk a&szych. L tp iey zaifte zaufać przyszłości 1 powziąć nt^zieię, ze i nam te ż pooi'v śl&iey rzeczy iść zaczną. A cz przykre

poł zenie nasze terażaieysze, nie w^tj^ię prze- cięż , iżbvśtn y czegoś - dolcazali, gdybym się nie

lękał , aby przykład oderwania sif od nas t y c h , k t ó r z y , gdy nasi fortuna sprzyjała, szli naprzód,

nie pociągnął innych do naśladowania , i a is b y nie użyli wziętości sw oiey i pafiba;hu , w prze- ciągnieniu miaft, hrabliw, a k2u c1 prowisicyy.

Mamy iuż tego przykład saa J>crsey, i ż y c z ę

m ocno, aby się-nie (zaala:tły w Pensylwanii po­ w ia ty , gotowe do prsyięcia, istr/ms. . .

„Dosriaduię się z przejętego Isftu itdney ©• soby, będącey w porozumieniu z ni* przyiscielem , iż ten g o t u e s ę przeyść r z t k f D elaw are, iak

ty lk o b y lody na nicy b y ły caocriiaysif-e. Dono­ szę ci to d la te g o , żebyś m»gł przedalf®>zisć

środki potrzebne do zabezpieczenia publicznych

j pryw atnych w ł a s n o ś c i , aby się w emoc iegn> «ie

do ftały , gdyby Filadelfią opanował, gdyż aa tern

w u l e sobie zakłada. Spodziewam się., ż* przed Bożem Narodseaiem raku Raftępui^cego, w szyscy

lepszey myśli będziemy.,,

$erzy. W asington.

Przeciwności , z którenai Wasington w naftę-

pui^cey kampanii walczyć m usiał, tćm świetniey heroizm iego ©kazuią.

,, Przykro mi ieft , głowa są liftu iego do prezydenta koagressu , iż tak częflo o potrze­

bach woylka wspominać muszę. A le sama gwał-

ta

towna potrzeba fkiania mię do tego.

Wij fis z liftów Wasingtona

.

269

fi;-kie użyte przezcmnie sposoby , na jafi;-kie zdobyć się mogłem , b y ły dotychczas niednftsteczne*-’ P rzyłączon y opis okaże widocznie , do iakiego ftopnia schodzi nam na nayiftotnieyszych rze- czuch Ani wątpię , że zaSlanawlał się nad tem Ifo grcs w miarę ważności rz®czy; nie wiem ,

iaki środek w te y mierze w y n a l a z ł , lecz w ni- ninieyszem położeniu naszem nalegać muszę , aby ;ak nayśpieszniey, ieżeli może, niedcfóatkowi naszemu z a r a d z ił, gtlyż niepodobna, żeby woy- fko ze wszyftfciego ogołocone, utrzymać ssę d łu ­ go p o trafiło , albo tak dzielnie czyn ł o , iż b y - śroy co ponsyślnie dokazać mogli. Przyłączony zaś opis ściąga s;ę tylko do woyflca w obozie będą­

c e g o ; a prócz tego ieft wielu żołnierzy po szp i­ talach . którzy ogołoceni są ze wszyftkich rzeczy do p rzyszłey kampanii potrzebnych,. i dlatego

nie udasą się do korpusow swoich. P rzybyw a­ jący tu nowozaciężni w równie opłakanym znay- dmą się ftanie. . .

„ Jedna ieft ieszcźe okoliczność , którą na- m ienić, i iako ważną baczności kongressu po­ lecić muszę , iż wszyflkie regimesata woyCka na­ szego nie są w naleiney zupełności. Z przesy­

łam go różnemi c za sy etatu ckazuie s i ę , iź siła woyCkowa i do połow y, iak bydż powinna , nie dochodzi. Nie w iem , iak temu zaradxić ; lecz zdaie się, iż nie masz c o sobie obiecywać po dobrowolnych z a c ią g a c h ; rekw z y c y e zaś tak

sł?bo ulkuterznione b y ł y po ssiektórych ftanach a vr <nwych tak zaniedbane , iż nie wielką z nich pomoc mieliśmy. D o ty c h ważnych o k o liczn o ­ ści , przydać leszcze winienem inne zdarzenia.

Wij fis z liftów Wańngtona.

2 7 1

V 1 4

Mam wiadomość, iż łVir giniicL uskuteczniła pian

urządzeń sweich rekw izycyyn ych względem dzie­ więciu ty lk o naypstnrfty wyftawionych regimen­ tów. Nie wiem ftąd ta polityka w y p ł y w a ; lecz nie potrzeba, aby sześć innych regimentów tym sposobem dopełniano. Jeszcze to nie w szyfiko, Czas s ł u i b y umowiony z dziewięciu owemi re­

gimentami iuż u p ł y w a , a podług doniesienia officyerów , ci , którzy naydłużey obowiązaii się s ł u ż y ć , wolni będsj od służby w Kwietniu, i iuź nawet teraz niektórzy uwolnienia żądali. N ie

6

z chęci , ale z powinności donos/ę o tych p r z y ­ krych okolicznościach, tym końcem, sbv kon­ gres mógł wcześnie flcuteczne ltkarfturo obmyśl ć. Nie widrę potrzeby rozwodzenia się dłużey w te y mierze ; uczynię tylko ieszcze uwagę , iż użycie

milicyi w otwartem polu , tak xłe (kutki pocią­ gnęło za sobą w ciągu w o y n y ninieyszey, iż nie spodziewam s i ę , aby iey w ięcey u i y t o , chyba w oflstniey petrzebie. „

W naftepuiscym liście pod ćhiem 10.

Gru-I • ' * 1

dnia 1 7 7 7 . Wasington sprawę o nsa^ey

bitwie. Opis iey ieft wzorem iasssosci i profioty. „U p rze d ziłe m c i ę , iż miarkuiąc ws/yBkie doniesienia, mogłem wnieść sobie, że lord Ho we

przysposabiał się do walney rozprawy. W y s z e d ł on z mia&a we czwartek wieczorem z całą siła swoią , zoftawiwszy tylko kilka oddziałow w li- nii&ch i redutach. Stanał nazaiutrz zrana na_{c #}

wzgórkach przy Chesnut - h i l l , o trzy mile na­

przeciw prawego Ikrzydła naszego. Jak tyłkom po­ łożenie nieprzyiaciela rozpozn ał, posłałem za*a;s

\ : , ) * .

aby sbliżyła się do furpocztów jego. Z żalem «3o ioszę» iż tsim jenerał brygsdyer J>nvine ,

tan-siym i wziętym zcftał. N:c więcey dnia tego

mh zaszło.

„ W nocy z piątku na sobotę odmienił nieprzy­ jaciel położenie , i rozciągnął się ku lewemu ikr/ydłu naszemu o milę od li«ji tamey , gdzie

fta«ąwszy dogodnie , przez afy dz eń naifcipuą-

c y nie ruszał z mieysca.* W dz; . dzielę w tymże

samym kierunku posunął się nieco , i widać by­

ł o , iżby ch ciał’bitwę fto z y ć W tymże czasie

woyflro pod sprawą iener .ła Morgan , i nailieye

Mar landzkie p:>^ dowodztwem ienerała Gist u-

c u r s ł y ssę żwawo z przednią ftrażą i lekkiem

0

woylkiem n eprzyiacielfk em , i mot^ią, że firata

V f M t

jego , w m arę siły korpusów należących do bi­

t w y , była znaczna* czego ia z pewnością twier^ clr;ć aie m«g5 . Po róźnyęh na tę i owę ftronę

obrotsch , zatrzymało się całe woyfko około za­ chodu słońca; a sądząc z rozporządsenla 3 p o ­ przedzających obrotów, mniemałem , iż A n glicy w nocy lub laazaiutrz 2 rana na nas uderzą. P o ­ rusz : 1 i się w poniedziałek po południu; lecz

ro b y mieli iść na prz<dd, k rą ż y li na prawem fkrzydle swoiem. Z nsypierwszego pewnego donie­ sienia o ich ciągnieniu przekonałem s ię , iż we _{^ * ' 1 •} t r z y kolumny ku Filadelfii dążyli. Wysłałem w ięc nstychreiaft lekkie woyfko 4 aby na tylną

jch Uraź uderzyło , lecz doścignąć iey nie magio. „Wspomniałem iuż , że nie byłem pewny o ftrac e nieprayiacieUkiey. Mam zaś doniesienie z m i f t a , iż tam 500. rannych p rz y w ie z io n o , a według in n e g o , że 82. wozów z rannemi

W ypis z liftów W am gtona.

2 75

f

32ł o ; lecz to oboie zdaie mi s ę bydź przę3a- dzonem. Z n a sz ły ftrony oddział Morgana miat

27 ludzi zabitych i rannych; w tych liczbie znayduse się maior Morris męźay offiuyer. 2 nai-

lic y i Marylałidzkie\ 16. lub 17 . raniono. Nia mam ieszcze innych wiadomości.

„ Załuię , iż ssa nas A n glicy nie uderzyli.

Miarkując po ochocie w&yflca easzego , i mocneai połtsżeniu raieysca, mogłem sobie obu cyw^ć z w y - cięzHvo. L zez rozum , roftrop^cść , zdrowa po­

lityka nie radźmy nam opusaczać flaaow flc-a dla uderzenia na nieprzyiaciela. Wygr&sa t y li o mo­

głaby była usprawiedliwić ten krok,® t e y ze wzglę« du na połoztn'ieNiego , trudno się było

spodzie-W2ICj • » » ^

Zdanie PPasingtona o la F a ijette, zdaie się

bydź intejasrtjwcieysze od c z a s u , tak zaczął grać rclę poi tyczną. Zobaczmy co mo^i o nim tera wóda Amerykanów.

„ O id a ci to jenerał raaior margrabia de la

Fayette. Wiadome są debrze koa^ressowi śla-

ch tne pdludbi , która go do przebycia oceanu A tla n ty c k ie g o \ przy ię ci a służby w w o y ilu z j e ­

dnoczonych Stanów fkłonlły. Niemniey chwale­ bne powody powołują go teraz do o y c z y z iiy , po- trzebuiącey usługi iego ; lecz pomimo wielkiey gorliwości swoiey w usłużeniu królowi i kraiowf

swoie®u , nie clKe stoli przed ukcńrzeniem te- raźniej, szey kampanii lądu naszego opuścić , id® tey chwili przynaymniey zaczekać umyślił. Ko- rzyft&iąc on z zawieszenia k o k o * woi$naych „ chce podać kongressewi żądanie swoie , aźe by

274

'

Historya.

przy t«?m ftać się icszcze użytecznym , jeżeliby się nadarzyła sposobność. Ze zaś pragnie ut<zy- mywać a na na i związki i b y&i nara Jeszcze, jako

officyer Amerykańfki , pomocnyrti, prosi o u- wełnienie ze służby na czas tylko, zamiarowi ie-

go potrzebny. Taką zaś przykrość czuię w ro z ­ łączaniu się 5 tym ©fficyereta, który z wojen­ nym zapałem właściwym młodemu c z ł o w i e k o w i , ł ą c z y rzadką doyrzsłość zdania i rozsądku, iż gdyby odemnie zaltżało , wolałbym , żeby się na

' * ' ^ 1 ' ’ ‘ . / * .

czas tylk o od nas oddalił. Marn sob e za po­ winność , abym męztwu i dobremu poftępowaniu jego , iakie w każdey nadarzoney okoliczności p o k a zał, sprawiedliwe świadectwo oddał. Nie wątpię , że i kongres od siebie przyzwo te o zasłudze iego i żalu naszym , z powodu odiazdu icgo , w yrazy d o ł ą c z y . .. „

Nafitępuiący l i f t , aczkolwiek przydługi, w y ­ piszemy iednak prawie co do s ł o w a , ponieważ ieft dziełem mądrości i loiki człowieka publiczne­ g o , a orazokazuie widocznie gieniiusz i głębokie widoki isneraia. Służy nadto do roz&rząśnienia i rozwiązania nader ważnego zapytania we w z g l ę ­ dach politycznych i woyfkor/ych.

„ G d yb y nawet woyfko Francuzkie dodało się

pod samo miafto Oaebec,wątpię, aby czego przeciw

temu mieysce , umocnionemu od natury i sztuki, dokazato. Twierdzy niektórzy, iż tak ie ni«pr:eyia- ciel przez wyprowadzenie zsaiego znaczney siły na obsadzenie D e tr o it, N ia ga rci, S t fe a n i M ont- R e a l , o s ł a b i ł , że nie potrafi duć odporu; lecz

tny na to spuszczać się nie powinniśmy. M o że

W y p is z liftów fflasingtona. 2 7 5

\

on za rzecz rozsądn e y s z ł poczytał poświęcić lub na los puścić poboczne ftano wilka , aby p^zez to sarn środek umocnił. Prawda, iż muszą A n ­ glicy bronić M o n t-R e a l i p rzyległych ftanowilk,

albowiem , gdyby się nam w r e 'e d e f t a ł y , byli­ byśmy znaczney części kraiu pasami. Ale ieśli

na wiosnę znaczne posiłki do Kaaady n ad eślą, co zapewne u c z y n ią , ftanowilka owe mogą bydź obsadzone bez -osłabienia Ouebeku ; nie możamy

t a k i e i na tem p o le g a ć , iakoby nieprzyjaciel z a ­ miarów naszych nie dochodził. W tym zaś przy­

padku , który kład ę, zamiaft coby misli Francuzi niespodziewanie ubiedz miaito, będą musieli wziąć

ie w oblężenie. \

„ Poważę się teraz ściągnąć uwagę na część projektu tyczącego się własnego woyfka nasze­

go. Zamilczę o wyprawie przeciw D e t r o i t , któ­

ra, gdyby zręcznie kierowaaa była, podałaby w moc naszę bez trudności tę twierdze. L e cz wcale co

innego z Niagarą. Jeftto bowiem iedaa z nay- mcfcniey szych twierdz w A m e r y c e , i chyba przes porządne oblężenie lub głód zdobydź ią można. W przeszłey woynie ienerał Anihcrsl dwie kum-

paniie ftrawił, nim Niagarę i kray do M ont-Real

opanow ał; a przceięź m ai do pomocy połączone ssiły Angiellkie i Ameryfcań&ie, miał bardzo wielu m a y t k ó w , łatw ą koma;unikacya' wodą , i pienią­

dze potrzebne do użycia wszelkich s p o so b o w , na iakie oba kraie zdobydź się m e g ły . Obleżenie yrieleby czasu zabrało ; wymaga diugiey cierpli­ wości , wielkiey pracy i rynsztunków wojennych,

ale nnder wielkie trudności w te y mierze b y ły b y na zawadzie. Poirzebaby mieć przemagal^c* siłę

na jeziorach, gdzie iuż nieprzyjaciel rwa zna­ czny; a gdyby zamiar n sz ponm rfeował, ( pa- iniarkowałtey zaś . z zabiegów n a szych . k*óreby czynić tym końcem w y p a d a ło ) , nie omieszkałby siły i sposoby swoie połączyć: wi§c wtenczas, k.ie- dybyśnoy zgromadzali ludzi i materyały , a za teaa zdobi wali sif dopiero na siły i sp o so b y , onby t y l k o swoie powiększał. Oczywśfta w ię c , iż ni® wisie pomyślności pa tey wyprawie obiecywać ssbi* m o żem y ; ieśłi zaś wzmocni N ia g a r e . nie

osłabiwszy przez to guebeku i innych tnieysc

pośrtdi i< h ; zdobycie icy wielce trudnźm będzie. „Woyftso ,. kt»re przez Tzekę S g o Franciszka

przebierać s e powiano , miałoby da przezwy­ ciężenia Wielkie przeszkody. Od Hartford do

Cohojs 160. mil rachuisj, a z Cohojs musiałoby

uyść ieszcze 15 0 . mil przez kray po wiekszey części pufty i b^zdrożny. Potrzebaby iść całą

drogę, z r.i»zmie*nym taborem, i prowadzić zyWaość z* woyfkićru z mieysca samego , aż p>zy- n aym aiey, poksby do Kanady nie weszło. Nie- aliczoae przeszkody i konieczna zwłoka w ta- Jkiey p o d r ó ż y , wszelkie wyobrażenie przechodzi.

„ G d y b y wreszcie to w eylko doszło do rzeki

Sgo W awrzyńca, noweby tam znowu zapewne

trudności zaalazło. N a le ży też i nad tern po­ m y ś le ć , żs gdyby Rieprzyiaciel nie miał dosyć s i ł y do obronienia tego mieysca, zn iszczyłby nie-

uchybnie kray, przez który woyfko nasze przecho­ dzić m usi; popsułby żywność tak dla ludzi, iak

k o n i, m ł y n y , f h t k i , i t. d. a to uczyniwszy ra­ zem

razem na rzekach Sorelle i S. W aw rzyńca, bsr-

dzoby zatrudnił woylku naszsmu dobranie się do

Mont - Real i Cadoroqui ; coż dopiero mówić o

przeszkodach żeglugi z p rzyczyn y byffoości rzp-ki i licznych pędów między M o n t R e a l a L a

-* t , • i . / i •

stalette.

, , Z w a ż y w s z y dokładnie wszyftkie przeszkody tamuiące ulkutecznienie, i trudności w przysposo­ bieniu potrzebnych magazynów , choćbyśmy na nie , iakem to iuź w y ł u s z c z y ł , zdobvć się mogli, zdaie s i ę , iż nigdyby toź woylko nie pi zebra Jo się do Kanady, a przynaymniey nie przyszłoby tam na tę porę , aby wspólnie z woylkiem Fran­ c u z k o m , g d yb y tego potrzeba b y ł o , działać mogło. A natenczas rzeczone woylko nasze zna­ la z ło b y się w nader nsebezpiecznem p o ło ż e n iu , boby sie lękać musiało albo zupełney por-źki przez połączone siły nieprzyiaciellkie, albo przecięcia ufifpu od w y ż s z e y s i ł y iego morHdey na rsece

Sgo JVawrzyńca. Przypuściwszy z a ś , iżb yśm y

zamiaru naszego dopięli , tedy b u rz a , lub flota angielfjka nie dopuściłaby nam odtbrsć te y po­ m o cy , któreybyśmy się spodziew ali, a w oyfko nasze znacznie zmnieyszone przez długą i p r z y ­ krą podróż , mogłoby się doftać w głąb kraiu nie-

przyiacieilkiego, i miałoby na przeciw sobie da­ leko w y ż sz ą siłę. Nasze pięć t y s ię c y ludzi przed dofb.niem się do Kanady , z m n ie y s zy ły b y się zspe- wne do czterech , mogących służbę odbywać p

a te bardzieyby leszcze o sła b iły się , gdyby p rz y ­ muszone b y ł y zoftawiać po drodze z a ł o g i , tak dla zabezpieczenia uftępu; iako te ż dla przepro­

wadzenia żywności : tak dalece , iź w jednym i

W r z tń tń ^ $

03

,,

T

2 / 8

Historya.

chra g i na przypadku, iedno niepomyślne zdarzenie obaliłoby c a ł y nasz u’*ład; to zaś nieszczęście m ogłoby pociągnąć za sobą {kutki naysrnutniey-

sze dla Ameryki.

,,Plan ta k o w y podług ranie, nie ty lk o ieft za wielki na nasze sity i sposoby , ale tez bardzo za- wikłany. A ż e b y się udał , potrzeba zbiegu szczę­

śliw y c h o k o lic zn o śc i, cze g o rozsądnie spodzie­ wać się nie można. Naprzód trzeba , żeby nieprzy­ jaciel z teraźnieyszego teatru woy<*y uftąpił, bo

f * * ' ’ ’ % • , V • ł • i . j ^ * i * f . ' . i . • ,

inaczey nie potrafieiay wyftawić woyfka , którego jproiekt wymaga. Powtore: , trzeba żeby nieprzy­

jaciel rtie b y ł w Hanie wzmocnienia H aiifaxu i Kanddij,, slbo t y l e b y ł ślep ym , iżby nie widział

te g o potrzeby, auń mógł przeszkadzać przeyścia

a I k S ' ■ W • i f l l H _ 9 k a ś \ i * A I _ V czterem liniowym okrętom i t y l u z fregatom , idą­ cym w górę rzeki Sgo W aw rzyńca, pomimo do­

godności położenia swoiego ; albo nakoniec żeby nie chciał zniszczyć ty ch że o k rę tó w , iakby się t y l k o na tę rzekę doitały. Potrzeba naoftatek , ażeby wszyftkie wypsdki tak b y ł y szczęśliwe , iż b y rozmaite oddziały w o y fk a , które maią dzia­ łać oddzielnie lądem i wodą , i w różnych kra­ jach , ze szły się niezawodnie na ieden c z a s , i wspólnie czyniły. Wszyftkie te okoliczności i w ie le innych powinny się połączyć , ażeby za­ miar ten pomyślnym fkutkiem mógł bydż uw ień­

czony.

Wij fis z liśłów Wańngtonal

279

odenanie, c z y li ta siła ieft doi&ateczna, _{s ' f t > J m ł} L e c z ' ile wiedziać m o g ę , zdaie s i ę , że ieft z*aruała„

Wszyftkie doniesienia zgadzaią się , iż Aisghcy w ię c e y msią okrętów w kanale, niżeli Francuzi. W Am eryce t a k ie znaęznieysze maii| s i ł y tak p i z y wyspach , iako też przy buzpgach naszych. Jeżeli Fiansuzi użyisj swoiey floty Tulońfkiey

na morzu środzicmrsen) , aaowczas będą tam mo­ gli mieć g ó r ę , lecz iak do tych c z a s , biorąc n,a szalę ogólną potęgę , wszędzie A n g l i c y mai$ przewagę. Pizydayrnyż do t e g o » iż liczba o-

k rętśw w portach Francuskich nie może Wyró­ wnać liczbie Assgielflcich na warsztatach będą­ c y c h , i z e A n g lia pomimo ftrat poałesionych p

ieft ieszcze raócarftwtm mogąceat się zdobydź na wielką siłę m e r lk ą , a uzaamy , iź i na potem może bydź góra p rzy te y ftronie , przy kfórey ieft d o t ą d . — Oświadczenie się Hiszpanii byłoby bardzo pomocnem; lecz zwloką ie y w t e y mierze zdaje się w y p ły w a ć z wielkich politycznych po* budek. Nie potrafię osądzić , c zy li t r pobudki

takiego są r e d z a i u , iż długo ieszcze wdanie się

i e y opoźni^. ‘

„ O p r ó c z ty c h ogólnych zarzutów przeciw pro­ jektowi t można ieszcze szczególne p rzy to czy ć

9

i poważę się ie położyć. A naprzód, przesna*® czone pięć t y s i ę c y milicyi na dwie w y p raw y przeciw D etroit i N ia g a r a , fkładai^ się prawie

z samych rolników , których przydawszy do mi* lic y i , potrzebney nad brzegami w porze roku naydroższey , okaże s i ę , iż ten zaciąg bardzo zaszkodzi rolnictwu i p otrzeby nasze pomnoży. L u b o zaś ta moia uwaga nie ieft małey wagi t

2

Bo

Hiflorya.

k

nie mam ie y atoli za naycelnieyszą. Możeby milicye doftatecznerm b y ł y na wyprawę przeciw

D e t r ć it , gdyż raieysce to j>ie śefl dosyć inoci>em;

zało ga więc ieg© za zbliżeniem się piizewyższa- iącey siły , uftąpiłaby z n k g o , i poszłaby w / \ n o - cnić Niagare ; lecg i do te y pierwszsy wyprawy

przydatnieyszeby b y ło woyfiko regularne. C o ssę • — \ . \ . y .

z ś ty cze zamysłu naszego przeciw N ia g a r z e ,

doświadczenie, iakiego dotąd nabyć mogliśmy , przekonywa, iż ty lk o ftałość woyfka regularne­ go i wyćwiczonego wszelkie przeszkody uprzą­ tnąć zdoła. Nieftalość i nieposłuszeństwo mi- l i c y i , mogłoby w tak krytycznym momencie całą korzyść takowey w y p ra w y w niepewność podać.

W woytku zaś 5,600. ludzi podług praiektu w y ­ n o s z ą c y m , będzie 3,500. samey milicyL

Przypuszcza p r o i e k t , iż woyfko wysłane prze­ c i w D e tr o it, c z y lib y zamierzonego celu dopięło

lub n ie , p o łą c z y się z działaiącem pod Niagarą.

Mnie się zdaic przeciwnie, iż biorąc rzecz iak 4 # I W # ' * * * f ' 4 t f • K

należy , Wyprawa przeciw Detroit powinna bydź

oddzielna» i ten t y l k o mieć cel , aby opanowała tę twierdzę, 3 zniszczyła Osadę dzikich w okolicy. Dwa ft&tki woienMe o szesn^ftu i osminaftu arma­ tach krążą po ieziorze E r i e , a m ów ią, że ieit

prócztego pleć lub sześć po d w i e , trzy i cztery armaty maiących ; a zatem , dopóki nieprzyiaeiel panem będzie Niagary-, d*ea nasze woyOca nie

Wypis z lip

6

w Wctsingtona.

28 r

części , i przez frray zamieszkany od pokoleń

dzikich nieprzyjaciół.

, , N ’e znana tak dokładnie tego kraiux, ażebym mógł obiąć gruntownie pobudki {kłaniające kon­ gres do podzielenia sił przeciw N iagarze prze­

znaczonych , i ażebym s ą d z ił, że iedna kolumna p o w i ś l a jść od Onondaga do tego mieysca. Mu­

sze jednak uczynić uwagę , że układ ta k o w y ^ ie lk ie y niepreyzwoitości podpada; bo jeżeli ka­ żda z osobzia kolumna ni® będzie mocaieyszą od zebraaey s iły nieprzyiaeieffkiey, może bydź ie­ dna po drugiey Ifcoleyno zniesiona ; coż mówić o trudności i większych kosztach W wyftawienin dwóch nieiako wypraw zanaiaS: ie d n e y, i o tw o ­ rzeniu dwóch różnych dróg do przechodu ? co

mówić o niepewności, czyli dwie te kolumny będą osogły razem działać w potrz- bie , choćby żadna z nich nie poniosła szwanku. Powzięte do ty?:h czas przezemnie wiadomości przeświad- ezaią mię , iż nie podobna prowadzić artyller-ysj drogą od Onondaga do Niaganj. , a przynayrcmey

zamysł ten bardzo niepewny ; b e z artylleryi zaś ,

nie można się na tę twierdzę porywać. Dobrze wszyftko u w a ż y ^ s z y wypada , iż abyśmy zamia­

ru naszego przeciw Niagarze dopięli , nayifto-

tnieyszą ieft r z e c z ą , żebyśmy mieli w yższą sile od nieprzyiacielfkiey na jeziorach E r ie i O n ta rio ,

a zwłaszcza na drugiem. G d y b y to naftąpiło, za* łoga tw ierdzy w yzuta ze sposobności doftsnia ż y ­ wności , niedługoby wytrzymała. O toż nad tena m yśleć i oto się szczególniey ftarać powinniśmy; mimo tego iedwsk nie widzę ieszcze s p o s o b u #

282

_HiJlonja.

zamierzonego celu , itie zniszczyw szy wprzód osad dzikich ludzi w t«y Aronie. T o zaś nie nad- grodziłoby może niebezpieczeńftw , trudów i k o ­ s z t ó w ; wreście uw ażyć nak ży , iż ieśli iftotney

rzeczy dopniem y, rzeczone osady upaść muszą koniecznie.

„ N i e pochwalam wcale i nie pochwalę zamysłu rozłożenia i trzymania p?eeiu t y s ię c y woyfka przez zimę nad rzeką Connecticut, ile , że w ninieyszyra

fkładzie rzeczy bydź to nie może. W przeszłym Wrześniu , gdym p;sal do ko^gressu o projekcie przedstęwzięcia zimowey kampanii w Kanadzie ,

pułkownik Baileij. i inni.kray znaiący , uczynili

mi n a d zie ię , że można będzie w górze rzeki wielkie magazyny z a ło ż y ć ; a gdy przyszło do ufluitecznienia , okazało się , iż nadto sobie po­

chlebiali w t e y m ie rz e , bo m ieysca, gdzie można b y ło zakupować żywność , za z b y t odległe b y ły . Podług doniesień kwatermiffcrzów i komissarzów , tak wielkie są trudności w do w o zie, iż niepodo- bieńHwem bydź widzę , aby można było z głębi lądu t y l e żywności sprowadzić, żeby i na po­ trzebę zimuiącego w oyfka, i na utworzenie r a ­ zem magazynów dla wiosenney w yp raw y , w yftar- czyła. M ożem y dla doświadczenia z a ło ż y ć ma­ g a z y n y ; lecz niech w tey fóronie nie. ftoi woyfko przez zimę , bo cobyśaay zgromadzili ż y w n o ś c i , w szyftkoby wypotrzebowało. T e ż same zarzuty słu żą przeciw rozłożeniu woyfka nad rzeką

Mohawle.

W ypis z tijlów Wasingtona.'

283

służby p rz y końcu Maia * a w iększey p o ło w y pozoftaiącego w ciągu naftępuiącey iesieni nadey- dzie. A ż e teraz; nie wielu mogliśmy namó­ wić 2 t y c h , Ltórym czas w y sz e d ł , aby pozo- ftali na d ł u ż e y , Brało mamy nadziei , żebyśm y szczęśliwszymi byli w te y mierze w roku naftę- pnyra. Przydaym yż do t e g o nieukontentowanie officyerów , a przakonnmy się jeszcze b a rd z ie y , jak uCkutecznienie proiektów będących w robocie, niepodobne.

,,Pod jakimkolwiek bądź względem rzecz c a ­ łą uważam, zdaie mi s i ę , iż ta czę ś ć , którahy nam powierzoną bydż mogła do wykonania, s i ł y i sposoby naeze przechodzi. Trudno więc rę ­ c z y ć za pomyślny fkutek przedsięw zięcia, które g d y b y się nie p o w i ę d ł o , tak szkodliwe pocią­ gnęłoby tkutki , iż go teraz na los puszczać nie można. L e cz gdy się przeciw projektowi o- świadczam , radzę przy tem to wszyftko u c z y ­

nić , na co się zdobędziemy ; & że wypadki w£ka- żą nam siły i sposoby potrzebne , nie zawięzuy~ m y ż sobie r ą k , abyśmy podług zwrotu okoli­ c z n o ś c i , iaki wziąć m©gą, d z ia ła li, gdy się lepiey w tych że siłach i sposobach waszych roz- patrzemy. G d y b y nieprzyjaciel opuści! zupeł­ nie zaięte przez niego Stany , wielk&by w położe­ niu naszem naftąpiła odmiana , i m ógłyby nana

iakieś nowe zabłysnąć w i d o k i , które teraz są cie­ mnością okryte. Bardzoby nam ten wypadek do przywrócenia kredytu papierom naszym posłużył* a to nadałoby obrotom wojennym nowy tucfa i tęgość ; co w i ę k s z a , bydź m o ż e , iżbyśmy w ó w c z a s coś ważnieyssego p rzed sięw zięli»

żeli teraz przewidzieć możemy. Jeżeli zaś nie­ przyjaciel zechce się w zsiętych Stanach u t r z y ­ m a ć , wypadnie naypierwey , jeżeli zdołamy, w y ­ pędzić g« ftamtąd. A ieźeli się to nie u d a , trzeba będzie ftarać sie o powściągnienie rabun­ ków i zapłonienie jgranic w miarę s iły naszpy. W r e ś c i e , g d y nam okoliczności wielkich rzeczy przedsiębrać nie dopuszczą, powinniśmy przeftsć

na mnieyszych. Bydż może, iż zdobędziemy De­ troit i N ia g a r e , chociaż Kanada do związku

naszego nie przyftąpi. Na to zwróćmy uwagę , co zrobić można , i nie opoźniaymy prz g o to ­ w a ń , ażeby, gdy się pomyślne dla nas okoliczno­ ści wywiną, wówczas wykonanie podobnych do u-

Ckuteczniema r z e c z y , nie doznało zawady.

284

HiJlonja.

O wyspie Saint Domingo

,

ciąg

dalszy.

Naymacnieysza imainacya w y r a z ić , i naybie- g le y sz e pióro opisać nie potrafi okropnych scen , które mamy przed o c z y czytelnika wyftawić. P rzeszło fto t y s ię c y Murzynów , ludzi prawie

d z i k i c h , korzyfóaiąc z ciemności no cn ych , rzu­ cili się na spokoynych i niczego się nie spodzie­ wających fcsadników, właśnie iak lwy i t y g r y s y v zgłodniałe na łup swóy uderzają. Śmierć za nie­

O ivijfpie S t Domingo.

2

g

5

P ł e ć , w iek i ftan nie miały w z g lę d u ; prędka śmierć b y ł a dobrodzieyftwera w porównaniu w o l­

nego i bolesnego z g o n u , który szaawwnego ftar- c a , przyjemnego młodzieńca , godną czci matkę , piękną i lękliwą d z ie w ic ę , a nawet dziatki w k o ­ lebce oczekiwał. Straszne b y ły fkutki powftania

ty c h barbarzyńców; w kilku dniach naypiękniey- sze na całym świecie równiny zamieniły się w po­ le mordów i spti&oszenia , a czego żelazo w y t ę ­

pić nie mogło , ogień pochłonął.

Długo układassa ta zttmfła , a przez wiele lat uciiku rozżarzona, wybuchnęła z nay^iększą sro-

goscią. Można zsilte powiedzieć, iż pożar osa- d y zaiął się oa pochodni , którą samą zgrom a­ dzenie zapaliło. Jasne t e y prawdy dowody ; bo

iak t y l k o dowiedziano się w Cap o uchwale

zapadłey w Paryżu , o kfcórey iuż&śmy m ó w ili, tak zaraz nieukontentowanie, gisiew i wściekłość po c a łe y osadzie widzieć się dały ; nigdzie zaś g w a łt o w n ie y , iak w samem mieście Cap , które

przywiązaniem do matki o y c z y z a y , inee miafta celowało.

A k t powszechney federacyi na dzień 14. Li» pca przypadał; lecz zgodzono się jednomyślnie nie w y k o n y w a ć obywatelficiey przysięgi. T ski zaś (kutek w y ro k zgromadzenia narodowego spra­

wił , iź nayprzeeiwnieysi dotąd w interesach i widokach swoich połączyli się z sobą. Wniesio­

no p o tem , ażeby zabrać własności Francuzkie i będące p© portach okręty ; i nie tylfco to ufluw tcczniono , ale nawet pozrzucać chorągwie Frań*

2

8

f)

\ HiJlonja.

Icardy narodowe , a wielkorządca osady milczeć musiał na te wszyftkie zdroźności.

Przyftąpiły rtiebawnie rozmaite parafiie de­ partamentu półcecnego do wyborta nowych człon­ ków zgromadzenia osadniczego; po czem z g r o ­ madziły się w liczbie itjóciu d<r> Leoganc , i w zię­

ł y t y t u ł powszechnego zgromadzania części Fran- cuziney na S t Domingo. W ciągu obrad i e g o , cle-

pufcatowsni rzadfcą okazali Jednomyślność i niepo­ spolitą ft&łość naw et w mnieyszey wagi o koliczn o ­

ściach. Odroczyli potem posiedzenie do dnia 25. t e g o i miesiąca ; i przenieść się do Cap p ftanowili.

1 . ^ \ ‘ * - • 1 i " ą •

Tymczasem P. Blanchelande wielkorządca ,

widział się bydż przymuszonym przesłać zgro* isadtemu prowincyonalnenau departamentu półno­ cnego kopiią liftu , który pisał do m i n e r ó w kró- lewfkjch. Lecz nie w tesn ty lk o powolność swoię okazać m u s ia ł; dał on nadto iak nayuroczyftsze

n 1

zapewnienie, iż zawiesi wykonanie nienawiUnego w y r o k u , iak mu tylko urzędownie nadesłanym będzie. Stąd się okasuie, iż zupełnie władzę

swoię utracił.

Zatrwożeni Mulaci po wszyftkich flronaclr osady terni środkami , i lękaiąc się może po- w szfchney profkrypcyi,zaczęli się zbierać w zbroy-

ne kupy , a biali , właśnie iakby zaślepieni, do­

puścili im te g o bez przeszkody. Nareście 23. #

Sierpnia przed świtem powszechny poftrach, i za­ mieszanie miafto Cap o g a r n ę ły , gdy człowiek

jeden uszedłszy z rzezi , pobudził mieszkańców je g o i doniosł, że w s z y s c y niewolnicy zbunto­ wali się w nocy po przyległych parafiiach , i całą piękną dolinę północno > wschodnią ogniem i

f '

O wyspie St. Domingo.

2 8 7

czem pulloszyli. Z w o ła ł zaraz wielkorządca radę woyfkową ; lecz tak niedokładne i sprzeczne p rz y ­ c h o d ziły doniesienia , iż im oiało co uwierzono;

aż dopiero dzień i przybycie {iruehialych osób, które uszły morda, potw ierdziły te smutne n o ­ w in y . Wtencznsto przekonano się

9

czarni zmownie dzinłaią, i po wszyftkich miey- scach wyrzynaią b ia ły c h : a gdy się iuz krwią ich nasycili , wzięli się do palenia domów i plan* t a c y y cukrowych.

Widząc zgromadzenie , co się dzieie , oddało naczelne dowod?;two wielkorządcy , prosząc , aby działał ftosownie do tak nagłych okoliczności* W s z y s c y obywatele w Cap pad bronią ftasęli. A

naprzód kobiety z dziećmi w ysłano na fŁoi?>ce w porcie o k r ę t y ; żc zaś 2aaydewali się w mie­ ście Negrowie , wybrawo co naysilaieyszych , i na okrętach pod ftrsżą osadzono. Prócz nich ? było wielu Mulatów nie należących do w szczę ­

tych zamieszek między ich bracią a białemi , c i atoli w krytycznym znaydawsli się połoźenm 3 niższa bowiem * lassa ludzi białych uważając M u ­ latów w powszechności za pierwszych sprawców

rokoszu , chciała będących w Cap wyrżnąć , i nis

zawodnieby to u czyn iła , g d y b y ich zgromadzę-* nie z wielkorządcą nie w z ię ło b y ło pod swośę opiekę. Zawdzięczając oni ten ślachetny poftępek, obowiązali się w s z y s c y w y y ś ć z bronią przeciw buntownikom ; ż o n y zaś i dzieci swoie w r ę k o y - raią wierności zoftawić obiecali. P rz y ję to ich o- fiarę i zdatnych do oręża po różnych kompaniiacfo milicyynych umieszczono : pomnożono woyfk©

288

Hi siary a.

głow nieyszy o d z i a ł buntowników wderzyć po&a- iiowiono. W tym celu poruczono dowodztwo części railicyi i wojrfka lmśiowego panu Touzard

officyerowi wsławionemu w woynie Amerykan* Ckiey, który poszedłszy z tą sił*j uderzyć na c z te ry tysi«ce Negrów. Ubił wprawdzie z nich wielu , lecz przcmodz icb nie m ó g ł , bo coraz świeże odbierali posiłki ; tak dalece , iż musiał dać rozkaz swoim, aby się cofali.

W tak opłakanym ftanie oftrzegło zgroma­ dzenie wielkorządcę, aby się miał t y lk o odpor­ nie , a lękai^c się co moment napaści Negrów

na miafte , kazało ie czómprędzey umocnić, o k o ­ ł o czego w szyscy bez różnicy mieszkańcy pra­ cowali. Rozesłano potem do wszyftkich parafiy ,

% któremi jeszcze związek nie b y ł p rzecięty, aby

się brały do o b r o n y ; te pozakładały obozy i gęfte (traże p o ro zltaw ia ły, które przez czas nie­ jaki wftrzymywały buntowników w prowincyach północnych. Lecz potem złączeni Negrowie z Mulatami uderzyli na też obozy parafi lne, a gdzie­

kolwiek ie przemogli, wszędzie trudne do opisa­ nia okrucieńftwa z białemi wyrabiali.

Dziwili się z początku biali , fkąd mogli mieć buntownicy broń i inne potrzeby woienne ; aż &kazvło się . w k r ó t c e , iż Negrowie bardzo wiele prochu i kul ze zbroiowni królewfkiey w

Cap Francais wykradli i potajemnie buntowni­

kom dcftawili. Większy zaś część broni mieli , którą Oge s p r o w a d z ił, a potem ftatki Amery-

kańfkie dowiozły.

O wyspie S t Domingo*

289

' / ' * . t

1 *• ’ * ‘ ? ’ ■ • l " ' ■ i V a “ * * * ‘ • I ’

okrucieńftwa wyrządzali i poźogj roznosili. Smiel- szemi się nawet okazali, gdyż poszli przeciw sa­ memu miaftu P o rt- a u -p rin ce , które będąc bez

o b r o n y , nie iKhybnieby w ręce ich dodało się p g d y b y iedna szczęśliwa okoliczność zapędu ich

nie wftrzymała. Nie mogli naczelnicy tamtey-- „ szych Mulatów p r z e c i ą g a ć c a łk o w ic ie , iak sobie

pochlebiali, niewolników c z a r n y c h , i dla tego spuściwszy nieco s tonu i z a p a łu , prz^śHpili d® zawarcia rezeynou. Przy tey okoliczności oświad* c z y l i , iź nie w celu zniszczenia osady, lecz dla poparcia i przy wiedzenia do (fcutku wyroku pod dniem 15 . Maia prz®-z zgromadzenie narodowe Francuzkie w y d a n e g o , wzięli się do broni. S t a ­ nął ten rozeym 1 1 go W rześn ia, w którym urna* wiono się względem warunków tyczących się po- c z ą tk o w c y p r z y c z y n y r&koszu, t o ie ft, sławne*

g o owego wyroku zgromadkenia narodowego. Z a i 1 0 »

ty m przykładem poszło powszechne zgromadze­ nie ©sady, wydai^c odezwę s o g s Września z a ­ świadczeniem , ri nie chce się iuz opierać w y ­

konaniu rzeczonego w y r o k u , a n a w e t , i z ma z a ­

miar nadać mu rozci^glpys^e Maczestie. W t y m widoku nakazało zaciągr.ć welne i oddzielne kom- paniie z M u latów , w których w s z y s c y , bez ró=>

ż n ic y Ropnia i urodzenia, byleby mieli potrze­ bne p r z y m io t y , mieścić się mogli.

G d y b y nieco wprzód bieli podobnie obeszli się byli z Mulatami i czarnymi, oszczędziliby t y k krwi przelaney , i nie nafóąpiłoby takie spu*>

po-2 9 °

HiJłonja.

« #

chodzą , nie byly^KŚpione w sercu fłron obudwóch. Stąd p a s a ło , nieszczęściem, iż pochodnia nie- Sgody nie była za g a szo n a , i tla ł pod popiołem p o ż a r , ażeby potem z większą ciocą i g w a łto ­ wnością w y b u c h n ą ł; co t e ż , iak zaraz zobaczę-

m y , naftąpiło.

W

jęcia s5awneg© wyroku w S t Domingo 1 po nim

naftąpiło. Przekonano s i ę , iż ta osada może foydź tracona dla F r a n c y i, ile , gdy dowiedziano się , że i Negrowie bunt podnieśli. P r z e w i d u j e jniafta handlowa i rękodzielnicy blifki upadek han- dlu i ftjratę kapitałów s w o i c h , podali do zgroma­ dzenia narodowego prośbę o usunięcie uftaW na­ ruszających prawa osadników, a zwłaszcza o co- fnieHie wyroku 1 ggo Maia. W z ię t o rzecz tę pod rozwagę 24go W r z e ś n ia , i znaczny większością w yro k usunięto.

G d y ta zmiana rzeczy działa się we Francy i , czterema dniami wprzód zgromadzenie osadnicze

w Cap Franęais wydało odezwę ty c zą c ą się M u­

O

wyspie

S t Domingo.

2 9 1

V v 1 • c / \ 2 rozeymu i o d e z w y zgromadzenia osadniczego czuć s^ę widocznie daiy. P r a w d a , iż Mulaci po­ wątpiewać zaczęli o dobrey wierze białych , i tak daleko podeyrzenie ich z a s z ł o , iż domagali

się , aby umowa o rozeym ponowiona była ; co

dnia 11 go Października naftąpiło. L e c z , iak t y l ­ k o pow zięli wiadomość o polłgpku zgromadzenia narodowego , wszelkie zaufacie z ich ftrosy zn i­ knęło ; skusili b o w ie m , iż cofnieaie wyroku było fkutkism chytrośc! i fkryfcey robaty białych. R o z ­ jątrzeni więc do wściekłości, w y r z e k l i : iż nie mass in'n*y przem iany, t y l k o , albo M u l a c i , albo bieli ze szczętem wygubieni bydź muszą , i zaraz rzu­ cili się do broni w prowincyach półaocney i za- chodaiey. Na południu opanowali buntownicy port

St

wcześnie woyikiem Europeyffciem; lecz cóż flą d ? choć g© buntownicy opanować nie mogli, dokazali przecięż t » g o , iż trzecią część gmachów i bu­ dynków iego spalili. Odnowiła się więc woyna

z wszelką, iak bydź m o ż e , w ś c ie k ło ś c ią , i obie- dwie ftreny przesadzały się w okrutney i niena- s y c o n e y zemście. Oftatnie dni 1 7 9 1 ’ go roku u - k o ń c z y ł y nareście te okropności. Przybyli w tyaa czasie do Cap Francais trzey komisssrze cyw iln i

od zgromadzenia narodowego Francuzkiego z e s ł a ­ ni : przyjazd ich u czy .hit dobrą nadzieię p rzy ja ­

ciołom spokoyności i p o rząd k u ; lecz się w n iey zawiedli. Ludzie ci nazwifkiem M irb eck, Rornine

i S t Leger , nie mieli zdatności do tak ważnego

m

292

_Hirtorya.

wszyftek na naywyusdańsr.ey swawoli i o p ilflw ie ;

S t L e g e r , Irlandczyk rsdem , i ba^isjcy s ę chi-

rurgiisj pr?ez lat kilka we F r a n c y i, chciwym b y ! p ien ięd zy, i chciwość tę za»pokaiał prrez nakła­ danie uciążliwych podatków na pozowała garftkę osadników. Romme tylk o wolny był ©d wszel­

kiego wyrzutu ; lecz to jedynie na pochwałę ie- go powiedzieć można: iż gdy nic dobrego, nic przynaymnicy złego nie uczynił. C z e g ó ż więc po takich ludziach trzeba się b yło spodziewać ? Ztetawszyftkiera osadnicy, szanuisje ich u r z ą d , oddawali im honory woyfkowe , i przyzwoite w zględy okazywali.

Zaczęli ci komissarze od ogłoszenia n o w e y , a przez króla zatwierdzoney k o n fty tu c y i, i od ccfnienia wyroku i ę g o M a i a . W kilka dni potem ogłosili amnefty^ dla wszyftkich iakiey&olwiek b$dź ilrony , którzyby w oznaczonym czasie broń z ło ż y li , i wierność 4 3 a konftytucyi zap rzysię­

gli. Krok ten pozbawił ich zsufania u białych , i b y ł od nidi uważany za taiemne potwierdze­ nie wszyftkich czynów dzikości i okrucieńftwa , których sif ich ( nieprzyiacicle dopuścili. Obra­ zili i Mulatów cofnieniena miłego im wyroku.

Naytnocnieysi byli rokoszanie w Petit Goaue ,

i mieli w więzieniu trzydzieftu czterech białych , których ukarać przykładnie umyślili. G d y im doniesiono o amneftyi, wyprowadzili ty c h wię­

ź n i ó w , rozszarpali ich ż y w c e m , a wśród mę­ czarni kazali im przeczytać akt amneftyi , mó­ wiąc z szydesrftwem, iż ta amneftya obeymuie te~ raźnieysze ich okrucieńftęyo.

Nieo-O wytpifL S t Domingo,

293

*“ ■ • • # * . f ' ' ' ' . V ' ' ' 1 1 ' * " 1 ' ■

/ • *. 4 . « • » - > I * \ ł . . * / • l ■ • * • » { * » Nieograniczona włatlz® koraissnrzów

zatrwo-1 ® | ^ ^ . 4 4 • * _ m m • * | w l i * . * | # * . ♦ ^ * ▼ ! •* f l f * ^ j B j ż y ł a także zgromadzenie ostdt' cze, i zapytało się, iak daleko roztisjga się ich władza ; lecz nie ode- b;p*o ns to zsspoksia-acey odpowiedzi. N a r* ś c ie , zabaw iw szy ciż korosssarze przez krótki czas w

f m <0 • J . * * a « 1 r / ^ " | f • * 0 ^ | • 9 * > • . •

Cap - Franęais , wyjechali na zwiedzenie misft

in n y c h ; ale gdy tam ich albo obojętni® albo ze w?g«r^s^ przyięto , nie fnai^c prócz t* go dofta- tec/ney s iły woyfitowey do utrzymania powagi s w o i e y , powrócili do Europy każdy z osobna. Prawda, iż nadpłynęło woyfko Francy i ; lecz takiego ducha nabrało , iż niepodobna b yło p r z y ­ wieść go do posłuszeńftwa i powinność:. Obe­ cność atoli iego zmieszała nieco buntowników ,

j Cap Franęais ocaliła. T y m czasem g ł d i c h o ­

roby wkradły się między ich kupy , które, spu- i l o s z y w s z y urodzayne niwy koło Cap , przymu*

szone b y ł y cofnąć się pomiędzy ( k a ły ; 1 tumby ie głód w y t ę p i ł , gdyby roftropny i zręczny ich naczelnik J>ean Francois nie fkłonił swoich czar­

nych do uprawy ziemi, praez co zachował od zguby

woyfko

G d y na tym ftopaiu b y ł y rzeczy w ossdsie , matka o y c z y z n a w Europie coraz w smutriieyszych znaydowała się okolicznościach. Po uuch&ma króla z Paryża i przytrzymaniu g o w Varenn.cs , tir o na zaw zięta na obalenie monarchii i ftiace«ie na rusztów niu uwięzionego k r ó h , w mag ł s ę codziennie w Ik z b ę ftronników i w ładzę; t w r . z y - ftwo także przy.iaciot czarnych coraz więk^ go znaczenia nabywało. Jeden z c ł o n k ó w iego, wiu<t.sł

na se siyi 2 9 5 L u t e g o , ażeby cofnąć praw o 24^®

:$ 9 4

Ristorija.

• i ‘ r • , » | V* . ▼ w ' » % J i v / • > • ^ i , j r

W r z e ś n i a , a powszechną araneftyą i zniesienie, ftanu niewoli w osadach ogłosić. Dla dopięcia tego celu , radzono nakazać wybór i zebranie się

^ y ^ *4 » • i i A* J »Y • 4 f V * ^ M .# i # # - m i / 0 • # % r 4 4

nowych zgromadzeń osadniczych, któreby o we~ wnętrzr.ey kraiu adminillracyi i zniesieniu niewoli czarnych zdanie swoje przesłały. Popieraiący ten w n io se k , nie m ogli, przy rozpoczęcia się nowego prawodawftwa,zy(kać j w niem większości za tako­ wym prawem, i dnia dopiero 4. Kwietnia wzno­

wiono tę r a a te ry ą , która z a c i e n iła się w w yro k z 14. artykułów z ło z o a y . W tym , wszyftkich tak Mulatów , iak Negrów , z ą wolnych sowa o z bia-

łemi osadnikami uznano ; Każdey osadzie wybór nowych zgromadzeń osadniczych i municypal­

nych nakazano; maiący się w y z n a c z y ć komis- sarze cywilni do osad , zyfkali władzę imania i przesyłania po karę d© Francyi sprawców

zatnie-ł 1 * ■ i * 1 ś A ^ ^ I I " w 4 * * / I a

szek ns wyspie S t Domingo ; dozwolono im u żyć

s i ł y w®y(k«6wey, tak dla własnego bezpieczeńftwa, iako też dla ulkutecznieuia ich r o z k a z ó w , i dla t e g o władza wykonawcza odebrała zalecenie, aby

( v ’ł T . > v I , i i , • * , ; * • * 1 I ' i ł • tana doflateczae s i ł y , po większey części

z

gwar-• ' 0 P / ' * ' » V , . • ’ 1 ' i ■ t * , » ł * . ' ł « •

dyi naredowey z ł o ż o n e , posłała. Nareście, o* świadczyło zgromadzenie narodowe, iź chcąc do- pomodz osadzie S t Domingo , oddaie pod zarzą­

dzenie miniftra morlkiego sześć milionów fran­ k ó w , na zakupienie i przesłanie tamże ż y w n o ­ ści , materyalów do b u d o w y, bydła i narzędzi rolniczych.

Stronnicy tego wyroku mieli iuź osoby g o to ­ we do iego ufkutecznienia , Santonaxa , Poluerela

i A ilhauda. Poftanowiono przydać im doftateczną

O wyspie S t , Domingo, 2 9 5

. • * » • v .. %

iako też do przywrócenia spokey<tośc w osadzie ; i tym koiiceifa sześć; t y s ię c y na*, zdatn y ^yth ludzi z gwiidym liarodowey wyb ano. Wielko­ rządca BLanchclande odwołamy , a na i ego m>ey-

sc,p Desparbes wyznaczony. Ten ruszył d i

Domingo % 30- przeWozowetni’ okrętami wtuz z

koBuiss&rzam: , i dftia 13 Wrzdśnia 1 7 9 2 . do Cap-

Franęais za w im ti, P o l a n o z&raz prztf z ł e g o

wielkorządcę, w i uśnie pod te a cz*s będącego w spo rze ze zgromadzeniem bsadniczero , i do F»smcy wyprawiono , “Eiiaby taro p rz y kr tkach z b o r n a dzenia narodowego zdał sprawę ze swoiegt* \ oftę powania. Pociągniony , w kilka miesięcy od po wrsstu do Francy 1 , przed trybunał rew oliicyyny ,

w y r o k śmierci odebrał.

Rozszedł się poftrach i zamieszanie po c a łe y osadzie. Zewsząd przysyłano deputowanych do komiss2,rzów z zapytaniem , iakie maią zamiary. Dowiedziano się tuż o projekcie nadaiącvm wolność

czarnym ; wszyftkie ftrony p o łą c z y ły się na z g a ­ nienie tego kroku. G d y b y natenczas bieli zebrali byli całe siły swoie , nieby wielkorządca z w o y - fkiem swoieai przeciw nim nie dokazał. Prze­ widując komissarze zagrażające im nie&ezpieczeń- f l w o , nietylko o ś w i a d c z y l i , ale i nayuroezyściey p o p r z y s i ę g l i , iź źadney nowości wprowadzać do

osady nie m y ś lą , iż uwolnienie czarnych za nie- p rzyzw oitość w ó wczasowy ch okolicznościach po* c z y t u i ą , i z e t y l k o chcą przywieść Negrów do

p o słu sze ń ftw a , a względem Mulatów wyrok 4 g o Kwietnia ulkutecznić. Kłamftwa takowe ułudźiły nieco białych , ale ich nie zasp o k o iły. Dowie­ dzieli si£ oni wkrótce o taiemnych schadzkach

296

Hhtortja.

' \ 3 i

kcmissaizów 2 naczelnikami Mulatów i Negrów , któsrzyto komissarze iak t y lk o poznali ich siłę, o głosili się natychmiaft opiekunami o n y c h ż e , bardzo wielu białych poimać i majątki ich 2abrać kazali ; a potem znaczną ich liczbę, dla sprawie­ nia się zgromadzeniu prawodawczemu z poftępo-

waniŁ swoiego, do Francyi odesłali ; miedzy temi znaydował się półko wnik i wielu innych offi- cyerów.

Domagać się zaczęli biali o w ybór zgroma­ dzenia osadniczego ; lecz komissarze zamiaffc przy- ftania na ta.k słuszne i z dobrem publicznea* z g o ­

dne żądanie , wyznaczyli tylk o dwanaście osób, przez p ołow ę Mulatów, do wybierania podatków , których użycie samym sobie zofławili. Stanął przeciw temu wszyftkiemu wielkorządca Despar- bes ; na co mu odpowiedziano przez wyrok are­

sztu ; którego prędkiem wyniesieniem się z osady

uniknął. L e c z związek między ludźmi wyftę* pnemi nie ieft trwały. Poróżnili się między sobą komissarze ; dway więc Poluerel i S a n to n a x,

przedsięwzięli pozbyć się A ilhaudci; lecz prze­

świadczeni , iżby to im w publiczności zaszko­ d ziło , przymusili g o , ażeby w ziąw szy trzecią csęść łupów , oddalił się spokoynie do E u r o ­

py. Uległ A ilhaud bez szemrania woli kollegów

swoich.' • d r » | 1 > . " . f 1 V 1 ® ’»

-G d y się tyra sposobem pozbyli człowieka po­ dług nich natrętnego, ftali się w początku roku

1 79 3 § ° panami życia i maiatku wszyftkich bia­ ły c h n a .St D om ingo, i mogli iuż do woli zemstę

lub chciwość swoię nasycić .